
تاریخ اسلام (دانشگاه باقرالعلوم)
تاریخ اسلام سال 25 زمستان 1403 شماره 4 (پیاپی 100) (مقاله پژوهشی حوزه)
مقالات
حوزههای تخصصی:
1. دانشیار دانشگاه پیام نور تاریخ و تمدن ملل اسلامی، قم، ایران. رایانامه: Mreza_hoseini@pnu.ac.ir
بررسی و نقد گزارش های جدا شدن و پیوستن افراد به امام حسین7 در شب عاشورا
سید محمد رضا حسینی1
چکیده:
|| سال بیست و پنجم، شماره صدم، دی 140۳
واقعه عاشورا، یکی از مهم ترین و تأثیرگذارترین وقایع تاریخ اسلام به شمار می رود. با وجود کوشش های پُرشمار عاشوراپژوهان، ابعاد متعدد این واقعه، ازجمله حوادث و وقایع شب عاشورا، همچنان با ابهام همراه است. موضوع جداشدگان از سپاه امام حسین7 در شب عاشورا و نیز پیوستگان افرادی به ایشان در آخرین لحظات پیش از واقعه، محور پژوهش حاضر است که با روش وصفی و تحلیلی بدان پرداخته شده است.
یافته های این تحقیق نشان می دهد گزارش های تاریخی مربوط به جدایی برخی یاران امام7 در منزل «زباله» بوده است، نه شب عاشورا. بنا بر گزارش ها و روایت های موثق می توان گفت: همراهان آن حضرت، با وجود همه خطرات، در شب واقعه باقی ماندند و در روز عاشورا در رکاب آن حضرت به شهادت رسیدند. همچنین، گزارش های تاریخی نشان می دهد که به رغم اختلاف نظرهای موجود، در شب عاشورا افرادی نیز از کوفه یا از لشکرگاه عمر بن سعد به امام7 پیوستند و در رکاب ایشان به شهادت رسیدند
واکاوی استعراض در اندیشه و عمل ازارقه(مقاله پژوهشی حوزه)
حوزههای تخصصی:
تاریخ اسلام در همان قرن اوّل، با طرح مباحث فکری و کلامی مواجه شد. حاصل این امر، ظهور فرقه هایی مانند ازارقه است. ازارقه، به عنوان یکی از گروه های خوارج، به دلیل فراوانی پیروان، گستره فعالیت ها و تفاوت اندیشه ها، از اهمیت ویژه ای برخوردارند. این پژوهش، درصدد است از طریق گردآوری مطالب از نوع کتابخانه ای و با روش وصفی تحلیلی و با تکیه بر منابع دست اوّل، به این پرسش پاسخ دهد که: بنیادهای استعراض (به مفهوم کشتن افراد بدون بررسی کافی) در اندیشه ازارقه، بر چه استدلال هایی استوار بود و در عرصه عمل چگونه تجلی یافت؟
با بررسی های صورت گرفته در این پژوهش، مشخص گردید با تدوین و تبلیغ احکام استعراض از سوی نافع بن ازرق (م.65ق)، از فقیهان و بزرگان خوارج، عده ای از پیروان او با افراطی خواندن این احکام، راه خود را جدا کردند؛ ولی ازارقه بر پایه این حکم، دست به کشتارهای وسیع و غارت های متمادی شهرهای مختلف زدند و همین امر، موجب مقابله مهلب بن ابی صفره، فرمانده منتخب امویان با آنها شد.
بیت المال و پیوند آن با نظام سیاسی در تاریخ اسلام(مقاله پژوهشی حوزه)
حوزههای تخصصی:
یت المال و منابع مربوط به آن، همواره یکی از بحث برانگیزترین موضوعات اقتصادی سیاسی در تاریخ اسلام بوده است. دارایی های بیت المال، حتی در موارد متعددی، به درگیری های سیاسی گسترده منجر شده است. در پیشینه تاریخی مسلمانان، نهاد تجمیع و توزیع خراج، غنایم و منابع ناشی از فیء و انفال، نهادی همانند حزانه ملی در دوران معاصر بوده است. بیت المال فی نفسه، مسئله ای اقتصادی است؛ اما به دلیل نقش آن در ایجاد تعدیل و تعادل مدنی، از طریق اقتصاد سیاسی و سیاست اقتصادی، مسئله ای مرتبط با اندیشه سیاسی نیز به شمار می رود. پرسش اصلی این مقاله، آن است که در نگاهی تاریخی، نهاد بیت المال در طول تاریخ اسلام چه ارتباطی با نظام سیاسی قدیم و جدید داشته است؟ یافته های پژوهش، حکایتگر آن است که الگوی قدیم و جدید نظام های سیاسی، در زمینه بیت المال در سه مورد اختلاف دارند: تولیت بیت المال، تکثر یا وحدت نهاد بیت المال و منابع بیت المال
زبان فارسی و بازسازی هویت ایرانی در دوره عباسیان (رویکردی تاریخی)(مقاله پژوهشی حوزه)
حوزههای تخصصی:
بان فارسی و به ویژه تحولات آن از فارسی میانه تا فارسی دری، افزون بر مطالعات ادبی و زبان شناسی، نیازمند مطالعه تاریخی و هویتی است. شناخت عوامل تاریخی و سیاسی مؤثر بر حفظ زبان فارسی از سوی ایرانیان و جایگزین نکردن زبان عربی به جای آن، و درعین حال، بهره جستن از الفبای عربی برای ارائه مکتوب آن، نیازمند بازخوانی بستر تاریخی تحولات زبانی ایرانیان، به خصوص در سده های نخست هجری است. در آن دوران، ایرانیان در زندگی روزانه خود شاهد رویارویی دو زبان فارسی پهلوی و زبان عربی بودند و زبان عربی به عنوان زبان دین و دنیای آن روزگاران، می رفت تا به زبان نخست ایرانیان تبدیل شود. پژوهش حاضر، با روش تحلیلی و بهره بردن از منابع کهن و جدید، کوشیده است این موضوع را بررسد. یافته های پژوهش، نشان می دهد که شرایط تاریخی از یک سو، و انگیزه هویت یابی ایرانیان در برابر اعراب مسلمان از سوی دیگر، کمک کرد تا از درون این چالش، زبان جدیدی به نام فارسی دری زاده شود و در ادامه، به پناهگاه اصلی هویت ایرانیان مبدل گردد. با رسمیت یافتن این زبان بود که هویت ایرانیان نیز از دیگر اقوام تمایزی بیشتر یافت.
عملکرد ساختار خلافت در عصر دوم خلافت فاطمیان (567-487 ﻫ.ق) در مقابل صلیبیان در شامات(مقاله پژوهشی حوزه)
حوزههای تخصصی:
عصر دوم خلافت فاطمی (487-567ق)، مصادف با حملات نیروهای صلیبی به شامات بود؛ دوره ای که به دلیل نفوذ گسترده وزیران از یک سو، و آشفتگی سیاسی و اجتماعی در کنار دو قدرت تهدیدآمیز عباسیان و سلاجقه از سوی دیگر، شرایط دشواری برای فاطمیان به وجود آمده بود. ازاین رو، حملات صلیبیان به شامات در عصر دوم خلافت فاطمی، موجب تضعیف قدرت این حکومت در شرق جهان اسلام شد.
پژوهش حاضر، سعی دارد با بهره جستن از نظریه ساخت یابی گیدنز، ساختار سیاسی نظامی و کارگزاران داخلی و خارجی دوره دوم خلافت فاطمی در برابر صلیبیان را مورد تحلیل قرار دهد. یافته های پژوهش، نشان می دهد که ضعف عملکرد ساختار سیاسی به دلیل عدم مشروعیت خلفا و قدرت گیری وزیران در کنار ناکارآمدی عملکرد ساختار نظامی به جهت ناهمگونی ارتش و اختلافات فرماندهان و نیز ناکارآمدی کارگزاران داخلی (وزرا) و خارجی (والیان محلی شامات)، موجب تضعیف ساختار قدرت فاطمی در برابر صلیبیان در شامات شد.
کارکرد سیاسی و اجتماعی رؤیا در اندیشه و عمل عرفای دوره تیموری(مقاله پژوهشی حوزه)
حوزههای تخصصی:
عتباربخشی فراوان به رؤیا در دوره پس از مغول و استفاده از آن، یکی از موضوعات قابل توجه تاریخی است. این پژوهش، با روش توصیفی تحلیلی و واکاوی اولیاء نامه ها و زندگی نامه های عرفای عصر تیموری، به بررسی رؤیا در اندیشه و عمل آنها (771-913ق) پرداخته است. با بررسی موضوع مذکور، از یک طرف می توان باورها و اندیشه های مردم دوره تیموری را به دست آورد و از جانب دیگر، کاربردهای رؤیا را در امور سیاسی، مذهبی و اجتماعی عرفا شناخت.
نتایج این بررسی ها، نشان می دهد که رؤیا به عنوان منبع الهام، مورد اقبال و پذیرش مردم جامعه تیموری بود و کاربردهای متفاوتی برای آنان داشت. تصمیم گیری درباره امور مختلف، مانند: پیروی از یک استاد صوفی، هدایت افراد به سوی مرید و مرشد، بخشش گناهان، آگاهی از حقایق، وقوف بر ضمایر افراد، تقویت دین و شرع، رستگاری در آخرت و ادعای مهدویت، از جمله این کاربردهاست که اغلب در مسیر پیشبرد اهداف گوناگون سیاسی، اجتماعی و مذهبی قرار داشت.
چالش اهل قلم و اهل شمشیر در تواریخ محلی عهد ایلخانان(مقاله پژوهشی حوزه)
حوزههای تخصصی:
کی از مسائل تأثیرگذار در اداره جامعه و حکومت در ایران دوران اسلامی، رقابت میان اصحاب دیوان و امرای نظامی است. در دوره مغول، با ورود اشراف و امرای مغول به ایران، این رقابت ابعاد گسترده تری پیدا کرد. فرمانروایان مغول که برای ماندگاری نیازمند اشرافیت نظامی بودند، به دلیل اقتضائات مملکت داری، به تجربه و دانش دیوان سالاران نیز نیاز پیدا کردند. این امر، سبب شد وضعیت پیچیده ای در مناسبات این دو گروه و کارکرد سیاسی آنها پدید آید. این موضوع، مورد توجه محلی نگاران دوره ایلخانی نیز قرار گرفته است.
مقاله حاضر، می کوشد با رویکرد وصفی تحلیلی به بررسی این موضوع بپردازد. بر پایه یافته های این پژوهش، محلی نگاران دوره ایلخانی با پرداختن به مقولاتی همچون: خشونت و شدت عمل اهل شمشیر، سعایت و حسادت مقامات نسبت به یکدیگر، سوءتدبیر و گاه ناکارآمدی دیوان سالاران، چگونگی اثرگذاری هر دو طیف در امر جانشینی و مسائلی ازاین دست، تقابل میان این دو گروه را روایت کرده اند.
بحران های زیست محیطی در پایان تاریخ صفوی: فروپاشی اکولوژی پادشاهی ایران در اوایل دوران مدرن (1666-1722م/ 1076- 1134ق)(مقاله پژوهشی حوزه)
حوزههای تخصصی:
در تاریخ جهان، قرن هفدهم میلادی، دوران تغییر و تحول بود. این قرن با ظهور جنبش های اجتماعی در پاسخ به خشکسالی های گسترده، قحطی، بیماری، جنگ و جابه جایی جمعیت در جهان بر اثر تغییرات اقلیمی، شناخته می شود. بااین همه، تاریخ دانان هنوز ایرانِ عصر صفوی (1501-1722م /906-1134ق) را در زمره آن «بحران گسترده» قرار نداده اند.این مقاله که به صورت مشترک توسط یک تاریخ نگار محیط زیست و یک اقلیم شناس نوشته شده است، پس از بازنگری منابع اوّلیه دوران صفوی و شواهدی از حلقه های درختی، استدلال می کند که بحران گسترده زیست محیطی در اواخر قرن هفده میلادی (قرن یازده هجری قمری)، به فروپاشی اکولوژی پادشاهی صفوی کمک کرده است. کاهش منابع و اُفت جمعیت، زمینه ساز فروپاشی شبکه های سرزمینی و سرانجام سقوط صفویان به دست گروه کوچکی از مهاجمان افغان در سال 1722 میلادی (1134ق) شد. این مقاله درنهایت، به بررسی پیوند ایران با روندهای جهانی زیست محیطی در این دوره می پردازد و نشان می دهد که چگونه شرایط محلی و نقش انسان، به بروز بحران شدید زیست محیطی در ایران منجر شد