ج‍غ‍راف‍ی‍ای اس‍لام‍ی

آثار جغرافیایی قرن های سوم و چهارم هجری به دو مکتب جغرافیایی عراقی و بلخی تقسیم می شوند و محققان ویژگی های خاصی را برای هریک از آنها بیان کرده اند. پژوهش حاضر با بررسی و تحلیل آثار ابن خرداذبه، یعقوبی و ابن رسته، نمایندگان برجسته مکتب جغرافیایی عراق، به تبیین ویژگی های خاص این مکتب و هریک از این جغرافی نویسان می پردازد. هدف از این پژوهش اثبات این فرضیه است که شباهت های فراوانی میان مطالب و روش پژوهش این جغرافی نویسان وجود دارد، اما آن ها به دنبال روشی کلی، مشخص و از پیش تعیین شده نبودند و هریک اصول و روش خاصی را در آثار خود به کار برده اند. به نظر می-رسد به جای مکتب های مختلف، بهتر است از «مکتب جغرافیایی» اسلامی سخن گفت.

احمدبن طیب سرخسی، شاگرد و مصاحب کندی، از آغازگران جریان فلسفه یونانی در میان مسلمانان به شمار می رود. او که در بسیاری از شاخه های علم متفنن بود، برخی از کتب علمی- فلسفی یونانی را به زبان عربی ترجمه یا اقتباس کرد؛ با این همه، هیچ یک از آثار او به دست ما نرسیده است. در میان آثار منسوب بدو، چند کتاب و رساله در جغرافیای ریاضی و وصفی به چشم می خورد؛ یکی از این آثار، سفرنامه سرخسی است به جزیره، شامات و فلسطین. برخی فقرات و عبارات این سفرنامه در منابع کهن عربی پراکنده است که با گردآوری و توضیح آنها، می توان بخشی از سفرنامه را بازسازی کرد و بدین ترتیب وضعیت جغرافیایی بخشی مهم از جهان اسلام را در اواخر قرن سوم هجری فراروی قرار داد.