تاریخ اسلام (دانشگاه باقرالعلوم)

شناخت عوامل دگرگونی های تاریخی - اجتماعی، همواره از دغدغه­های اندیشمندان بزرگ تاریخ بوده است اما دانشمندان درباره مبانی و رویکردهای ممکن به این تحولات اختلاف دارند. پس از رنسانس دو دیدگاه اقتصاد سرمایه داری و دیدگاه جامعه نگری درغرب، مباحث دگرگونی تاریخی و اجتماعی را تحت تأثیر قرار دادند؛ اما براساس مبانی قرآنی، دگرگونی تاریخی مبدأ هستی شناسانه و وجود شناسانه ویژة خود را دارد. بنابراین نقش عوامل غیبی درتغییرات تاریخی و اجتماعی جایگاهی خاص می­یابد. از منظر قرآن پاره­ای از دگرگونی­های تاریخی در پیوند با رفتارهای انسان است و این رفتارها به نوبة خود متأثر از نوع غایت­نگری، عوامل اجتماعی ـ فرهنگی، جهان بینی و اراده انسانی است.

تاریخ های محلی یکی از منابع بسیار با ارزش در شناخت تاریخ و جغرافیای دنیای اسلام و مهم تر از آن شناخت رجال و دانشمندان اسلامی و تحقیق درباره تمدن و فرهنگ اسلامی هستند. در این زمینه، خراسان پیشتاز است و آثار فراوانی درباره آن در قرن های سوم تا ششم تألیف شده است. یکی از این آثار که منبعی منحصر به فرد درباره شهر بخارا بوده است، تاریخ بخارای غنجار است که به سال 412 ﻫ . ق درگذشته است. از این اثر، نسخه ای شناخته نشده و تنها بخش هایی از آن در منابع بعدی بر جای مانده است. این مقاله به بررسی زندگی غنجار، تاریخ بخارا و قطعات باقی مانده آن می پردازد.

اعتقاد به مهدی موعود، موعود گرایی و ظهور مصلحی که در آخرالزمان به ظلم، ستم و فساد خاتمه می دهد و عدالت و مساوات را برقرار می کند همواره در ادیان و مذاهب مختلف جهان مطرح بوده است. با توجه به کلام صریح قرآن و روایت های متواتری که از پیامبر اسلام6 و سایر امامان معصوم: درباره ظهور حضرت مهدی4، آینده سعادت بخش بشر و برقراری عدالت و مساوات بیان شده است افراد مختلفی در گسترة تاریخ اسلام در پی بهره برداری از اندیشه مهدویت برای مشروعیت بخشیدن به اقدامات خود و جذب هوادار بوده­اند. یکی از ادوار تاریخی که به دلیل گسترش ستم و فساد شاهد ظهور مدعیان مهدویت هستیم دوران حمله و حکومت مغول ها در ایران است. مردم ایران در دوره مغول ها برای یک زندگی همراه با عدالت، مساوات و آرامش جذب افرادی شدند که حرکت خود را با ادعای مهدویت آغاز کرده بودند. موضوع این مقاله، پرداختن به ظهور مدعیان مهدویت و زمینه های قیام های آنان در این عصر است و در آن، قیام هایی مانند قیام محمود تارابی، ابوالکرام دارانی، ابوصالح حلی، احمد شامی، موسی کردستانی، و امیر تیمور تاش چوپانی بررسی می شود.

در عصر دوم خلافت عباسی (232 ـ 334 ق)، به ویژه در ایام خلافت مقتدر بالله (295 ـ 320 ق) با پدیده ای به نام قهرمانگی روبه رو می شویم. قهرمانه عنوان زنانی بود که واسطه حرم با دربار خلفا بودند و بسته به توانایی و نفوذشان وظایف مختلفی به آنان محول می شد. سلطه ترکان بر امور خلافت، ماهیت فردی و ضعف روز افزون مقتدر و کشمکش بر سر قدرت باعث گردید قهرمانه ها با بهره گیری از این شرایط به اعمال نفوذ در عرصه های مختلف سیاسی و اجتماعی بپردازند. آنان در امور مختلف خلافت، چون عزل و نصب وزرا، امیران و فرماندهان سپاه دخالت می کردند و صاحب مناصب حساس و مهمی چون قضاء، خزانه داری و زندان بانی افراد برجسته شدند. این مقاله با بررسی این پدیده و معرفی تعدادی از قهرمانه های معروف عصر خلیفه مقتدر بالله، به مسئله حضور زنان در عرصة سیاست می پردازد

قبایل عرب هلالی، مجموعه ای از بطون و تیره های بنی هلال بن عامر، بنی سُلیم، بنی جشم و ربیعه را شامل می شد که در مرکز عربستان و نواحی بیابانی نجد و حجاز به زندگی بدوی وکوچ نشینی عادت داشتند. این قبایل برخلاف سایر قبایل عرب که بعد از اسلام و به دنبال فتوحات اسلامی راهی نواحی آباد و متمدن شدند، هم چنان به زندگی بدوی خود ادامه دادند وحاضر به ترک وطن وخاستگاه خود نشدند. با این وجود، آنان در اوایل قرن پنجم هجری بر اثر عوامل مختلفی، سر تا سر شمال جزیرة العرب؛ یعنی از حدود عراق وغرب دجله تا ساحل شرقی رود نیل در مصر را در نوردیدند. سرانجام قبایل عرب هلالی به سرزمین مغرب اسلامی از افریقیه تا مراکش رسیدند و این مناطق را دست خوش حوادث و آسیب های بسیاری کردند. پژوهش حاضر با استناد به منابع اصلی و تاریخی در پی تبیین وتحلیل زمینه­ها و عوامل خیزش قبایل هلالی از مرکز عربستان به سوی مناطق شمالی شام و مصر سپس انتقال و مهاجرت آنها از مصر به افریقیه شد.

از زمان تدوین قانون اساسی مشروطه اول عثمانی در سال 1875م/ 1293ق بحث ها و اظهار نظر های گوناگونی درباره آن پدید آمد و توجه اندیشمندان و محققان به آن جلب شد. جلال نوری، یکی از اندیشمندان عثمانی در اواخر قرن نوزده و اوایل قرن بیستم از افراد صاحب نامی بود که به قانون اساسی مشروطه اول عثمانی توجه کرد. او با تأمل در محتوای قانون اساسی، کاستی ها و نقاط قوت آن را یادآور شد و کارکرد آن را در ترقی جامعه عثمانی نقد کرد. نحوه رویکرد جلال نوری به قانون اساسی مشروطه اول، مسأله ای است که در تحقیق حاضر بررسی می شود و با روش توصیفی و تحلیلی و با استفاده از آثار نویسنده و منابع تاریخی آن زمان، به این پرسش پاسخ داده می شود که جلال نوری چه نقشی برای قانون اساسی مشروطه اول عثمانی در ترقی آن جامعه قائل می شد؟

تصور رایج این است که قاره آمریکا به دنبال سفر دریایی کریستف کلمب و با حمایت پادشاه اسپانیا در سال 1492 م. کشف شد ولی به تازگی مدارک، شواهد و مستنداتی درباره ارتباط سایر ملت ها با این قاره پیدا شده است که این تصور شایع را با تردیدهایی جدی مواجه می کند. پاسخ این پرسش که آیا ملل مسلمان، موفق به برقراری چنین ارتباطی شدند یا نه؟ محور اصلی مقاله حاضر را تشکیل می دهد براساس یافته­های فؤاد سزگین در پاسخ به فردی به نام گوین منزیز با توجه به توان علمی مسلمانان در محاسبه دقیق طول و عرض جغرافیایی و برخی شواهد موجود در منابع تاریخی، باید منشأ نقشه هایی هم چون نقشه های فرا مائورو، کانگنیدو، دوم پدرو، پیری رئیس، کانتینو، والدسیمولر، دلاکوسا، بهایم و اطلس جاوه ای را در جهان اسلام جست وجو کرد، نه در چین. بنابراین می­توان گفت که مسلمانان در ارتباط با این دنیای جدید پیش گام بوده اند.