بازتاب اندیشه

آقاى ملکیان عقاید دینى را از جمله عقاید تعبدى مى‏داند که هیچ دلیل قاطعى به سود یا زیان آنها اقامه نشده است. وى شک را جزء مقوم ایمان و لازمه اختیارى‏بودن آن مى‏داند و معتقد است که تا یک خلاء معرفتى در کار نباشد، جهش ایمان صورت نمى‏گیرد. وى کارنامه دین را در آزمون آفاقى ناموفق و در آزمون انفسى موفق ارزیابى مى‏کند.

در مراسمى که به مناسبت تجلیل از آقاى محسن کدیور در دانشگاه شهید بهشتى برپا گردید، یکى از سخنرانان آقاى هاشم آقاجرى بود که سخنان وى بازتاب گسترده‏اى در محافل فرهنگى و سیاسى پیدا کرد. البته این سخنرانى از دو جنبه سیاسى و اندیشه‏اى برخوردار بود و ما در اینجا تنها مباحث اندیشه‏اى آن را مى‏آوریم. وى معتقد است براى اینکه دین به جنگ علیه عقل و علم برنخیزد و روحانیون تبدیل به یک طبقه حکومتى علیه ملت نشوند و براى اینکه گوهر دین (ایمان) جاى خود را به ظاهرگرایى ندهد، باید نهاد دین از نهاد دولت تفکیک شود. وى نهاد دین را یکى از نهادهاى جامعه مدنى مى‏داند و تأکید مى‏کند که تشکیل قدرت و تداول دولت و جهت‏گیرى آن باید براساس ساز و کار دموکراسى صورت پذیرد.

به دنبال سخنرانى آقاى هاشم آقاجرى در مراسم تجلیل از آقاى محسن کدیور، هفته‏نامه عصر ما، ارگان سازمان مجاهدین انقلاب اسلامى، بلافاصله اقدام به درج این مقاله بدون نام نویسنده نمود که قرائن نشان مى‏دهد این مقاله بیانگر موضع رسمى سازمان و هفته‏نامه است. تفاوتهاى آشکار میان مضامین این مقاله با سخنرانى آقاجرى ظاهراً نشان از یک اختلاف تئوریک در رأس هرم سازمان مجاهدین انقلاب اسلامى دارد. در این مقاله، ضمن نقد نظریه «تفکیک نهاد دین و نهاد دولت» و نفى فروکاهش دین به مثابه یک «نهاد اجتماعى»، بر دخالت دین در دو مقام «تدبیر» و «نظارت» صحه گذاشته، این وظیفه را بر دوش حوزه‏هاى علمیه مى‏داند. البته تأکید شده است که به دلیل اجتهادها و روایتهاى گوناگون از دین، تنها اجتهادى مى‏تواند در دولت به‏کار آید که با ساز و کارهاى دموکراتیک از سوى مردم انتخاب شده باشد.

آقاى غنى‏نژاد در این گفتگو به نقد عملکرد روشنفکران ایران مى‏پردازد و نقطه مهم ضعف آنان را شناخت مغلوط و ناقص از مؤلفه‏هاى فرهنگ مدرن و بویژه نداشتن مبناى نظرى در اقتصاد دانسته است. وى اقتصاد آزاد را تنها راه حل مشکلات اقتصادى کشور مى‏داند و معتقد است در حالى‏که روشنفکران ما تفسیرى سوسیالیستى از مدرنیته داشته‏اند؛ باید تفسیرى فردگرایانه از مدرنیته داشته باشیم. براى توسعه، غیر از اقتصاد آزاد مدلى نمى‏توان داشت؛ البته باید به شرایط محلى هم توجه کرد.

نوشتار زیر حاصل نظرات علیرضا علوى‏تبار درباره مسائل زنان از دیدگاه روشنفکرى دینى است. وى ضمن آنکه به بررسى پاره‏اى از مسائل زنان در ایران مى‏پردازد، انگیزه توجه جریان روشنفکرى دینى به مسائل زنان و اقدامات آنان را در راستاى بهبود بخشیدن به وضعیت زنان تشریح مى‏نماید و در جمع‏بندى نهایى فعالیت روشنفکران دینى در این حوزه را با توجه به محدودیتهاى موجود در جامعه ایران، تلاشى موفق مى‏شمارد.

آقاى عبادیان ضمن اشاره به برخى ویژگى‏هاى سنت از قبیل جهت‏دهندگى آن به رفتارها و بینشها، معقولیت آن و تأثیر آن بر فرهنگ و تأثرش از آن به رابطه سنت و مدرنیته اشاره مى‏کند و مدرنیته را فاقد سنت مى‏داند. سنت به عنوان امرى مربوط به گذشته، باید در خدمت پیشرفت قرار گیرد و حوزه را با آن منطبق نماید. وى به نظریه آسیب اخلاقى در دوران مدرنتیه اعتقادى ندارد و سرانجام مشکلات جامعه ایران را ناشى از تقدیس سنت و اصرار بر حفظ آن مى‏داند.

دان کیوپیت هرگونه واقعتى مستقل از ذهن و زبان انسانى را نفى مى‏کند و جهان را محصول افکار انسان مى‏داند. به اعتقاد وى عناصر «ضرورت»، «تغییرناپذیرى» و «خداوند» که اساس فلسفه و الهیات بودند از جهان ما رخت بربسته‏اند و دین نیز باید تحولى اساسى پیدا کند تا قابلیت حیات داشته باشد.

نویسنده با ذکر لوازم واقع‏گرایى از دیدگاه دان کیوپیت و اشاره به اینکه چنین دیدگاهى از واقع‏گرایى مورد قبول نیست، به نقد افکار وى مى‏پردازد. از نظر دیویس اعتقاد به مسیحیت و واقع‏گرایى با آنچه کیوپیت گمان کرده است، ملازمه ندارد و نظریه او (نظریه اصالت منظر) را خودمتناقض مى‏داند و سرانجام بر وجود خدا به عنوان اصلى اساسى در آیین مسیحیت تأکید مى‏نماید.

آقاى بجنوردى ضمن اشاره به تأثیر دو عنصر زمان و مکان در اجتهاد، قرائت جدید از دین را امرى ضرورى و ناگزیر مى‏شمرد و در عین حال بر گنجیدن آن در محدوده ضوابط دینى صحه مى‏گذارد و نیز بر اهمیت شناخت موضوعات جدید براى استنباط احکام تأکید مى‏نماید. لازمه قائل شدن به تأثیر زمان و مکان در اجتهاد، به‏دست آمدن برداشتهاى جدید است؛ چون اجتهاد یعنى همان برداشت فقیه؛ پس وقتى قرار شد زمان و مکان در استنباط فقیه مؤثر باشد، قرائت جدید لازم مى‏آید. قرائت جدید به معناى یک سخن تازه بر خلاف موازین اسلام نیست. قرائت از دین یعنى فهم اسلام‏شناس از منابع اسلامى به مقتضاى زمان و مکان. اسلام‏شناس نمى‏خواهد سخنى بر خلاف موازین و اصول وارد اسلام کند تا اینکه برخى بگویند اسلام یک قرائت بیشتر ندارد و آن قرائت اهل بیت‏علیهم السلام است. همه این سخن را قبول داریم و کسى منکر آن نیست؛ چون سخنان اهل بیت منبع قرائتهاى جدید است. دین متعلق به جامعه است. مگر مى‏شود قوانینى که براى مردم مى‏آورد، جداى از جامعه‏شناسى و روان‏شناسى و توجه به علم باشد؟ شناخت برخى موضوعات ارتباط تنگاتنگى با اینها دارد و فقیه تا اینها را نفهمد، نمى‏تواند حکم را کما هو حقه بیان کند. یکى از مواردى که در آن کارى انجام نشده است، بحث توبه است. توبه در حقوق جزاى اسلام، نقش مهمى دارد. یعنى شما در مواردى مى‏بینید توبه به کلى مسقط کیفر است و آنجا ارشاد به توبه هم باید از سوى قاضى صورت بگیرد. توبه نقش عزیمتى دارد نه رخصتى؛ یعنى حکمى است که اگر موضوع آن اتفاق افتاد، قاضى موظف است جزا را اسقاط کند؛ نه اینکه مجاز به آن باشد. اساس اسلام بر کیفر نکردن و عفو است. اگر واقعاً بنشینیم و کار بکنیم، زمینه نوآورى‏هاى اصیل باز است، نه اینکه از این سو هم افراط کنیم.

جهان‏شمول بودن دموکراسى لیبرال امروزه بیشتر از سوى توسعه‏گرایان تبلیغ مى‏شود. اما این دیدگاه از عنصر تنوع فرهنگى و تاریخى در تحلیل پدیده‏ها غافل است و از این رو با اصل قرار دادن مسیر نوگرایى در غرب، خواهان از میان رفتن گوناگونى و همسان‏سازى جوامع غیرغربى، براى رسیدن به مدل توسعه لیبرال دموکراسى است. نویسنده از پایه‏ها و پیش‏فرضهاى این نظریه پرده بر مى‏دارد و ضمن بررسى انتقادى آن، به تفصیل از نقش عمده صهیونیسم و فرماسونرى در ارائه این تفکر سخن مى‏گوید. از این رو، نویسنده معتقد است که در برخورد با الگوى توسعه غربى باید به گزینش عالمانه و متناسب با فرهنگ خودى دست زد و به دلیل پیچیدگى‏هاى موضوع، این گزینش سخت دشوار و پرمخاطره است.(1)آیا مقارن شدن تجدد در غرب با نفى سنتها حاکى از آن است که تجددگرایى الزاماً با حفظ نهادهاى سنتى ناسازگار است؟ آیا همه جوامع محکوم به پیمودن راهى هستند که در غرب طى شده است؟ تمدن غرب مدتهاست که خود را در چنین موضعى مى‏داند و این اعتقاد نادرست براى برخى از اندیشمندان غربى پدید آمده است که تمدن غرب قافله‏سالار و پیشتاز تمدنهاى بشرى است و جوامع دیگر دوران طفولیت خود را سپرى مى‏کنند و چاره‏اى جز پیمودن راه غربیان را ندارند. جوامع غربى نه تنها نهادهاى سیاسى و اقتصادى بلکه راه و رسم زندگى و فرهنگ خود را نیز جهان‏شمول و قابل تسرى به همه جوامع مى‏دانند. تلاش بى‏وقفه غرب براى تحمیل نظام دموکراسى لیبرال بر دیگر جوامع را مى‏توان نمادى از امپریالیسم سیاسى غرب دانست. ریشه‏یابى چنین بینشى حایز اهمیت فراوان است و لازم است مورد نقد و بررسى علمى قرار گیرد.

آقاى حجاریان در این گفتگو به بررسى چهار نظریه در باب سنت دین و خشونت مى‏پردازد: 1) نظریه قدسى و لایتغیر بودن ارزشهاى دینى که خشونت‏زا دانسته شده است؛ 2) نظریه لطیف بودن دین و فرهنگى بودن آنکه منجر به خشونت‏زدایى مى‏شود؛ 3) نظریه اثرپذیرى از زمینه و بستر دین و بستگى داشتن خشونت‏زدایى آن به حاملان دین و 4) نظریه مراحل تاریخى دین و بستگى داشتن خشونت‏زایى یا خشونت‏زدایى آن به مرحله‏اى که در آن است.

در این مقاله نویسنده با اشاره به سه مؤلفه تعقل، آزادى و اصلاح‏طلبى در تعریف روشنفکرى، نسبت دین با روشنفکرى را مورد بررسى قرار مى‏دهد و تلاش مى‏کند تا به نوعى میان روشنفکرى و دیندارى پیوند برقرار نماید.

در این گفتگو ضمن اشاره به بعضى ویژگى‏هاى روشنفکرى، نقد دوسویه قدرت و سنت از جانب روشنفکران مورد بررسى قرار گرفته است و در حاشیه ذکر سه جریان روشنفکرى «نجات اسلام» و «نجات مسلمین» و «توجه به قدرت و سنت» به حل پارادوکس حضور ملموس و در عین حال نظرگراى روشنفکران در مسائل جارى اجتماع، از طریق تحزب پرداخته شده است.

نویسنده که از روشنفکران و اصلاح‏طلبان ایرانى مقیم آمریکاست از درون جریان اصلاح‏طلبى به آسیب‏شناسى آن پرداخته است. وى رأى بالاى مردم در انتخابات دوم خرداد را ناشى از خصلت عوامانه و تمایملات معیشتى مردم مى‏داند و آسیبهاى جنبش اصلاح‏طلبى را تکیه بر مطالبات عوامانه، پذیرش جامعه توده‏وار و فقدان تحزّب، اتکاى رهبرى جنبش بر مطبوعات و ژورنالیسم و بالاخره بهره‏گیرى از ویژگى نامجویى و جسارت ژنتیکى جوانان در عرصه سیاست مى‏داند.

موضوع سلامت روانى زنان جامعه و علل و عوامل عدم سلامت روانى آنان و راه‏کارهاى حل این مشکلات، محورهاى اصلى این نوشته‏اند. به عقیده نویسنده، مشکل اصلى در فرهنگ آموزش زنان است و مهمترین راه‏کار، تغییر در نظام آموزشى فرهنگ حاکم بر جامعه است.