محمد افروغ

بیان مسئله: در رصد سفالینه های پیشاتاریخی تل باکون، پژوهش گران همواره بر مطالعات نظری این هنر بومی تمرکز داشته اند، لیک جنبه کاربردی و کارآفرینانه آن غالباً مورد غفلت واقع شده است. از مهم ترین کانون های سفال گری ایران، منطقه باکون و تل(تپه) معروف آن می باشد. ارزش های هنری و زیباشناختی سفال های تل باکون، یکی از وجوه بالقوه و ظرفیت قابل توجه این آثار در کاربردی کردن این ارزش ها و بهره گیری از آن ها در نقش پردازی هنرها و حرفه های امروزی هم چون طراحی پارچه است. از این رهگذر طرح ها و نقش های سفال تل باکون به واسطه قابلیت های دیداری برجسته و نهفته در خود، برای حضور و بازطراحی مجدد بر زمینه پارچه که خود یکی از دیرینه ترین هنرهای بومی و سنتی است، انتخاب گردیده است. بر این مبنا پرسش اصلی پژوهش این است که انواع نقوش ترسیمی بر بدنه سفال های تل باکون کدام است و چگونه می توان از آن ها در طراحی پارچه استفاده کرد؟ هدف : آشنایی بیش تر با نقوش سفال و بررسی تخصصی این نقوش در زمینه های کاربردی دیگر، هدف اصلی این پژوهش است. روش پژوهش: این تحقیق از نوع پژوهش های کیفی و کاربردی است و روش تحقیق توصیفی -تحلیلی است. شیوه گردآوری داده ها نیز از نوع کتابخانه ای است. یافته ها: برخی از یافته های تحقیق عبارت است از: نقوش سفال تل باکون تماماً دارای فرم انتزاع و خلاصه شده به کمینه ترین شکل ممکن است که به دو صورت اشکال عادی و غیرعادی(اغراق آمیز) دیده می شوند. هم چنین این نقوش به چهار طبقه گیاهی، جانوری شامل حیوانات، پرندگان، خزندگان، حشرات و ماکیان(ماهی)، انسانی و اشکال هندسی، تقسیم بندی می گردند. چه این که هنرمند سفال گر، دست ساخته خویش را علاوه بر نقوش کمینه، با دو الی سه رنگ محدود(اُخرایی، سیاه و قهوه ای)، آراسته نموده است. 

این مقاله متشکل از دو بخش زیبایی شناسی(رنگ بندی، چیدمان رنگی یا هم نشینی رنگ ها در متن بافته) و فن شناسی (رنگرزی) است. در بخش نخست، به مطالعه، بررسی و تحلیل زیبایی شناختی شامل رنگ بندی و عوامل تأثیرگذار بر چیدمان رنگی نخ ها که به وجودآورنده ی نقش ها هستند، پرداخته شده است. در بخش دوم نیز به عرصه فن شناختی رنگ های به کار رفته در دست بافته های قشقایی شامل رنگزاها، چرخه ی(دایره) رنگ، طبقه بندی رنگزاهای اصلی، ترکیبات و نحوه ی تولید رنگ ها و طیف های مختلف آن پرداخته شده است. یافته های این مقاله بیش تر و به طور عمده بر اساس مطالعات و تحلیل میدانی استوار است. این یافته ها به اجمال عبارت اند از : تأثیر عواملی نظیر دریافت های محیطی، طبیعت و عناصر آن و نیز عوامل فرهنگی شامل جنبه های جمعی و قومی(باورها، آداب و سنن، آموزه های پیشینیان) و نیز جنبه های فردی(ذوق و سلیقه، تخیل و تعقل، ابتکارات فردی و تمنیّات روحی و درونی) در رنگ بندی و رنگرزی و نیز کشف و طبقه بندی رنگ های مورد استفاده در دست بافته های عشایری و خاصه قشقایی به دو طبقه ی اصلی(متغیر و ثابت) و فرعی یا ترکیبی، هم چنین مستندنگاری 33 فرمول رنگرزی در عشایر قشقایی از گذشته تا کنون. پژوهش پیش رو، برای نخستین بار به ویژه در حوزه رنگرزی، مستندنگاری و طبقه بندی رنگزاها و ترکیبات رنگی، نگارش شده است. این مقاله از نوع بنیادین و روش تحقیق توصیفی- تحلیلی و شیوه گردآوری اطلاعات میدانی و کتابخانه ای است. 

کارآفرینی به عنوان موتور توسعه اقتصادی، می تواند یکی از راهبردهای اصلی حل مشکلات، متنوع سازی اقتصادی و استفاده بهینه از منابع در مناطق مختلف کشور باشد. دنیای هنر و کارآفرینی بومی هنر، یکی از مهم ترین ظرفیت های ناشناخته و مغفول مانده در حوزه ی کارآفرینی، اشتغال زایی و محیط کسب و کار است. هنر به ویژه هنرهای سنتی و صنایع دستی که نمودی از صنایع-فرهنگی و هنری بومی و قومی است، واجد ارزش های فرهنگی و هنری، کاربردی و اقتصادی، هم به لحاظ آفرینندگان و دست-اندرکاران تولیدی آن و هم به لحاظ استفاده کنندگان آن است. به دلیل برخورداری از ظرفیت های بالقوه کاربردی و کارآفرینی و رفع نیاز های بازار و مصرف کنندگان، یکی از مهم ترین و برجسته ترین پدیده هایی است که امروزه در جوامع درحال توسعه و برخوردار از هنرهای سنتی و صنایع دستی، در جهت کاهش بیکاری و ایجاد فرصت های شغلی در کانون توجه قرار گرفته است. هنر نمدمالی(تولید محصولات سنتی) و نمدکاری(تولید محصولات صنعتی و امروزی) یکی از دیرینه ترین صنایع هنری بومی ایران، استان چهارمحال و بختیاری و به طورخاص شهرکرد مرکز استان است. مقاله پیش رو به عنوان یک پژوهش کاربردی و میدانی، نخستین تحقیق در کارآفرینی بومی هنرهای سنتی و صنایع دستی است که به طور خاص متمرکز بر هنر نمدمالی و نمدکاری است و از پشتوانه تئوریک کم تری برخوردار است. معرفی کارآفرینی بومی هنر (هنرهای سنتی و صنایع دستی)، هنر نمدمالی و نمدکاری به عنوان یک صنعت خلاق هنری بومی، ظرفیت های آن و بررسی وضعیت کارآفرینی هنر نمدمالی و نمدکاری در شهرکرد از منظر کمی و کیفی، هدف مقاله است. این پژوهش از نوع توسعه-ای(بنیادین و کاربردی) و روش تحقیق توصیفی - تحلیلی است. شیوه ی گردآوری اطلاعات توأمان میدانی و کتابخانه ای است.

یکی از مهمترین قطب های بافندگی در ایران، استان مرکزی و به طورخاص منطقه سلطان آباد قدیم یا اراک امروزی است. مکتب قالی بافی اراک، منظومه ای وسیع است که هر منطقه از آن دارای روستاهای کثیری است و در بافندگی و تولید قالی های متنوع از منظر فن شناختی(شیوه بافت) و زیباشناختی(طرح و نقش، رنگ بندی و ابعاد)، قصه ای مجزا دارد. از منظر پژوهش و در بُعد معرفی، قالی بافی اراک با داشتن پیشینه ای غنی در تولید و صادرات قالی، مورد غفلت واقع شده است. در این مقاله سعی بر آن است تا ضمن معرفی مکتب قالی بافی اراک، سه کانون بافندگی از این مکتب یعنی ساروق(کانون قالی های افسانه ای و صحاب برند جهانی)، مشک آباد و محل معرفی و نمونه های برجسته ای از طرح ها و نقشه های این مناطق که رواج و معروفیت بیش تری دارد، معرفی، بررسی و تحلیل شود. یافته های این پژوهش نشان می دهد، مهم ترین و برجسته ترین طرح ها و نقشه های قالی ساروق، طرح لچک و ترنج است که در انواع بی شماری از شکل ها و رنگ بندی های گونه گون طراحی، تولید و صادر شده است. هم چنین طرح های رایج در منطقه مشک آباد شامل طرح قدیمی و اصیل گل حنا و نیز طرح های تَرَمِذ و بازوبندی است و از طرح های برجسته محل(قالی های محلی و درشت بافت)، به طرح و نقش های افشان و ترنج لوزی اشاره کرد. مهم ترین یافته این که، مکان و منطقه ای به نام "محل" وجود ندارد و این نام درواقع به قالی های محلی و درشت بافتی گفته می شود که غالباً تا پیش از استقرار شرکت های داخلی و خارجی، جهت تولید قالی های نفیس و صادراتی و بعد از آن بافته می شد، گفته می شود. این تحقیق از نوع بنیادین و روش تحقیق از نوع توصیفی - تحلیلی است. شیوه گردآوری داده ها غالباً میدانی و در بخشی محدود، کتابخانه ای است.

هنرهای سنتی ایران یکی از بسترهای شناخت هویت ایرانی است و قالی ایرانی که از آن به هنر ملی یاد می شود یکی از عناصر هویت ملی و شناسنامه فرهنگی و تمدنی کشورمان محسوب می شود که امروزه در جامعه جهانی جایگاه و پایگاه ارزنده ای در عرصه شناخت ایران و سند هویت ایرانی دارد. نظر به این که هویت ایرانی، عناصر و مقوله های گوناگونی را دربرمی گیرد، لذا برخی از این عناصر و مضامین به صورت نمادهای تصویری در قالی دستبافت ایرانی وجود دارد که اشاره به هویت ایرانی دارد. عناصر و نمادهای تصویری که همان نقوش و محتوای زمینه قالی دستبافت را شامل می شوند، در یک طبقه بندی کلی و به صورت یافته های این پژوهش عبارتند از نمادهای گیاهی و درختی شامل درخت (سرو، زندگی)، نقشمایه بته جقه، گل نیلوفر (شاه عباسی) و باغ ایرانی؛ نمادهای جانوری انسانی و حیوانی شامل: نقش بهرام گور، نقش هوشنگ شاه، نقش داریوش در تخت جمشید، نقش شیر، نقش طاووس، نقش سیمرغ و بز کوهی؛ و نمادهای ابنیه و بناهای باستانی که شامل بنای تخت جمشید و حجاری های هخامنشی و بنای طاق کسری می شود. این نقوش و مضامین تصویری شاخصی که در قالی بافی ایرانی بر هویت ملی تأکید می ورزند، در حقیقت از داستان ها، باورها، آیین ها و اسطوره های ایرانی و ملی نظیر شاهنامه و... به پهنه قالی کوچ کرده اند. روش پژوهش این مقاله، روش تاریخی و تحلیل محتوا بوده و ابزار و شیوه های گردآوری اطلاعات، به صورت کتابخانه ای، جستجوی میدانی و گردآوری تصویری نمونه هایی از قالی های دستبافت در موزه ها می باشد.

هنر فلزکاری ساسانی، یکی از تأثیرگذارترین هنرهای ایران باستان بر هنرهای دوره اسلامی به ویژه فلزکاری است. در هنر این دوره ابعاد زیباشناختی شامل انواع نقش مایه ها، مضامین و مفاهیم اسطورهای نمادین در هنر فلزکاری جلوه گر شد. با ظهور اسلام و بسط و توسعه هنر فلزکاری، علاوه بر ابعاد زیباشناختی، ابعاد فن شناختی شامل روش ها و فنون ساخت و تزئین در هنر فلزکاری دوران اسلامی و به طور برجسته فلزکاری موصل بازتاب و استمرار یافت. در مکتب فلزکاری به عنوان یکی از برجسته ترین کانون های تولید آثار فلزی در جهان اسلام، انواع آثار فلزی کاربردی با اهداف گوناگون تولید و عرضه می شد. در این آثار به خوبی ردپای انواع نقش ها، مضامین و مفاهیم رایج در دوران امپراتوری ساسانی مشهود است. از این رهگذر، پرسش مهم این مقاله این است که: نقش مایه ها و مفاهیم به کاررفته در آثار فلزی موصل که متأثر از هنر فلزکاری ساسانی است، کدام است؟ چه اینکه شناسایی، بررسی، تحلیل و معرفی مؤلفه های زیباشناختی فلزکاری ساسانی در آثار فلزی موصل، هدف و ضرورت پژوهش حاضر است. مضامینی همچون شکار (سوار و یا پیاده به همراه تیر و کمان و یا شمشیر)، دو جانور (بزکوهی) در دوطرف درخت مقدس یا زندگی، سلطان (حاکم) به صورت نشسته بر تخت با پاهای کشیده از روبه رو و ملازمان در طرفین و دست بر شمشیر و یا به صورت چهارزانو (و هلال ماه یا جام شراب در دست)، بهرام و آزاده سوار بر مَرکب، باده گساری، رقص و موسیقی، نقش های گیاهی شامل درخت (سرو، کاج)، پیچک های درهم فرورفته و به هم پیوسته (اسلیمی)، انواع گل ها (گل نیلوفر، برگ نخلی، گل های چندپَر)، حیوانات و پرندگان (شیر، گراز، خرس، فیل، شتر، قوچ و بزکوهی یا پازن، غزال، گوزن، قوچ های پشت به هم، شاهین (عقاب)، پرندگان روبه روی هم) و رشته های مروارید (ردیفی از شکل های گِرد کنارهم) از یافته های این تحقیق است. این تحقیق از نوع بنیادین و روش تحقیق از نوع توصیفی-تحلیلی است. شیوه گردآوری داده ها به صورت کتابخانه ای و جست وجو در موزه هاست.

تحقیق پیشِ رو پژوهشی کاملاً میدانی و بدیع است و اندکی جنبه ی نظری دارد. سعی نویسنده بر آن بوده تا طرح ها و نقشه های اطلسی را به عنوان برجسته ترین و رایج ترین طرح ها در روستای جیریا، شناسایی و معرفی کند. از این رهگذر، تحقیق حاضر نخستین پژوهش در این زمینه است. روستای جیریا با برخورداری از پیشنه ای کهن در تاریخ و فرهنگ، یکی از روستاهای فعال استان مرکزی و شهر اراک در تولید قالی است. سابقه ی قالی بافی در جیریا هم پای این هنر در ساروق، دیگر روستای استان مرکزی، است که در تولید قالی های نفیس شهره بوده و نسبتاً هم جوار با جیریاست. آوازه ی قالی های جیریا در اراک، استان مرکزی و ایران، به کیفیت و نفاست این هنر در طرح و نقشه و بافت آن است. پرسش پژوهش حاضر این است که بیشترین، رایج ترین و متنوع ترین طرح و نقشه در قالی جیریا کدام است و شامل چه ویژگی هایی می شود؟ شناسایی، بررسی، طبقه بندی و معرفی انواع طرح و نقشه ی قالی جیریا با تکیه بر نقشه ی اطلسی از اهداف این مقاله به شمار می رود. این تحقیق از نوع بنیادین، و روش تحقیق از نوع توصیفی تحلیلی، و شیوه ی گردآوری داده ها، میدانی است. یافته های پژوهش مبین این امر است که نقشه ی اطلسی یکی از طرح های رایج و معروف در قالی بافی این روستاست. طرح اطلسی در قالی جیریا در انواع طرح ها و رنگ ها و ابعاد بافته و عرضه می شود. بر طبق یافته های این پژوهش طرح و نقشه ی اطلسی، بیشترین و متنوع ترین طرح و نقشه در قالی جیریاست. همچنین تعداد 17 نقشه ی اطلسی در این روستا شناسایی، بررسی، تحلیل و معرفی شد.

فراهان، یکی از قطب های برجسته قالی ایران است که از نیمه دوم قرن نوزدهم میلادی با تولید قالی های نفیس به شهرت جهانی رسید. نمود این شهرت، قالی های ساروق است که یکی از مهم ترین کانون های بافندگی فراهان است. شاخص های کیفی زیباشناختی(طرح و نقش و رنگ) و فن شناختی(ریسندگی، رنگرزی، بافت و پرداخت) قالی فراهان به گونه ای بود که جامعه غربی برای دسترسی بیش تر به آن، بسیاری از تجار و شرکت های خارجی به قصد تولید و صادرات آن در سلطان آباد متمرکز شدند. امروزه بسیاری از قالی های فراهان در موزه ها و مجموعه های جهانی نگه داری می شوند. فراهان کارپت، مجموعه ای برجسته در تولید قالی فراهان با شش دهه سابقه است که به صورت ضابطه مند و ساختارمند محصولاتی با رویکردی جدید و آگاهانه و هدف مند را به مقصد بازارهای داخلی و خارجی تولید و عرضه می کند. از این رهگذر قالی های تولیدی فراهان کارپت با دو نگرش مدرن و امروزی و سنتی(البته با تغییرات بنیادین در ساختارهای زیباشناختی شامل طرح، نقشه و رنگ و فن شناختی شامل پشم دستریس، رنگرزی گیاهی، بافت کیفی)، بافته می شود. این مقاله بر آن است تا ضمن مطالعه، تحلیل و معرفی مکتب قالی بافی فراهان و نمونه هایی از قالی های قدیمی فراهان، به معرفی مجموعه فراهان کارپت(تولید قالی های فراهان)، بپردازد. مقاله حاضر از نوع بنیادین و روش تحقیق توصیفی - تحلیلی و گردآوری داده ها توأمان به صورت میدانی و کتابخانه ای است.

آبریز ها(ابریق)، یکی از مهم ترین تولیدات هنر فلزکاری در فرهنگ و تمدن دوران اسلامی است. اوج کاربرد، شکوه و زیبایی آبریزها به قرن های چهارم تا هفتم هجری قمری یعنی دوران سلجوقی و ایلخانی در مکاتب فلزکاری خراسان در ایران و غرب ایران به طور خاص موصل، برمی گردد. مکتب فلزکاری موصل، با بهره گیری از مواد با کیفیت و دردسترس، فنون ساخت، تزئینات، موضوعات تزئین در هنر فلزکاری ایران (عصر ساسانی و سلجوقی) و هم چنین ابداع و نوآوری در فنون ساخت، شیوه و موضوع تزئین، توانست به یکی از قطب های مهم فلزکاری جهان اسلام در قرن ششم و به ویژه هفتم تبدیل شود. حاصل این شهرت و آوازه تولیداتی هم چون آبریزهای ترصیع کاری شده در شکل ها و حجم های متنوع است که امروزه برخی از آن ها زینت بخش موزه های مختلف دنیاست. در این مقاله چهار نوع از این آبریز ها از منظر فن ساخت، شیو ه ها و موضوعات تزئین مورد مطالعه، بررسی، تحلیل و معرفی قرار می گیرد. استفاده از فلزات و آلیاژهایی چون مس، طلا، نقره، برنج(مس و روی) و مفرغ (مس، قلع و سرب) در ساخت، و نیز شیوه قالب گیری و ریخته گری در شکل دهی، انواع تزئینات نظیر مشبک کاری، ترصیع کاری یا فلزکوبی و یا خاتم کاری فلز(قرارگیری طلا، نقره و یا مس در زمینه اثر) به عنوان مهم ترین شیوه تزئین، موضوعات تزئین شامل شکار، نبرد، موسیقی، ورزش، آرایش زنانه، صحنه های زندگی درباری و اشرافی، مضمون سلطان نشسته بر تخت به صورت چهار زانو، از مهم ترین یافته های تحقیق حاضر است. تحقیق پیش رو از منظر هدف، بنیادین و از منظر روش، توصیفی   تحلیلی است. شیوه گردآوری اطلاعات از نوع کتابخانه ای و جستجو در موزه ها می باشد.

بخش بسیار مهمی از هویت ایرانیان ریشه در تمدن اسلامی این کشور دارد و هویت اسلامی نام می گیرد که در قالب عناصر، اندیشه ها، آموزه ها و باورهای اسلامی، عرفانی و شیعی تجلی می کند. هنر قالی بافی از جمله هنرهای بومی و کاربردی است که با بهره گیری از نمادها، مفاهیم و مضامین اسلامی و به ویژه جهان بینی مذهب تشیع نظیر تجلی بهشت و عناصر وابسته به آن (صحنه باغ و درختان، نقوش گیاهی و نباتی)، آموزه های دینی (آیات و احادیث قدسی و نبوی)، روایات تصویری (عیادت امام علی(ع) از بیمار، معراج پیامبر)، صحنه عاشورا، اذکار و ادعیه منسوب به شیعه در قالب کتیبه و نوشتار (دعای نادعلیاً، زیارت نامه عاشورا)، به خوبی نماینده هویت اسلامی است. این مقاله با انتخاب پانزده تخته قالی دستبافت که دارای نمادها، مفاهیم و مضامین اسلامی و شیعی است، هویت اسلامی و عناصر وابسته به آن را، در قالی ایرانی جستجو، بررسی و تحلیل می نماید.

دوران صفوی نقطه عطفی در تاریخ ایران به شمار می رود و از آن می توان به عنوان شروع مرحله جدیدی در تاریخ ایران دوران اسلامی یاد کرد. در این زمان دو عنصر مهم و برجسته یعنی «مذهب تشیع» و «هویت ملی» در ایران تجلی یافت. تا پیش از صفوی و به جز در برهه ای کوتاه یعنی در دوره آل بویه و فراهم آمدن زمینه هایی در دوران ایلخانان، مذهب رسمی در ایران، مذهب تسنن بود و با روی کار آمدن حکومت صفوی مذهب و ایدئولوژی حاکم بر ایران تغییر کرد. در کنار این دگرگونی مذهبی، هویت از یاد رفته ایرانیان نیز پس از حدود نه قرن از سقوط ساسانیان تا روی کار آمدن صفویان، دیگر بار و با رنگ و بوی اسلامی زنده شد. در این زمان هنرمندان سنتی جامعه صفوی به خصوص هنرمندان فلزکار، نیز نشانه ها و نمادهای مذهب تشیع و هویت ملی و ایرانی (رواج شعر و ادبیات فارسی به عنوان نمودی از هویت ملی) را در آثار و دست ساخته های خود نمایان کردند. در این مقاله به بررسی و تحلیل محتوای آثار فلزی دوران صفوی با رویکرد مذهب تشیع و هویت ملی پرداخته می شود. خاطرنشان می شود که رواج اشعار و متون فارسی با خط ایرانی نستعلیق مصداق هویت ملی در نظر گرفته شده است. دوران صفوی نقطه عطفی در تاریخ ایران به شمار می رود و از آن می توان به عنوان شروع مرحله جدیدی در تاریخ ایران دوران اسلامی یاد کرد. در این زمان دو عنصر مهم و برجسته یعنی «مذهب تشیع» و «هویت ملی» در ایران تجلی یافت. تا پیش از صفوی و به جز در برهه ای کوتاه یعنی در دوره آل بویه و فراهم آمدن زمینه هایی در دوران ایلخانان، مذهب رسمی در ایران، مذهب تسنن بود و با روی کار آمدن حکومت صفوی مذهب و ایدئولوژی حاکم بر ایران تغییر کرد. در کنار این دگرگونی مذهبی، هویت از یاد رفته ایرانیان نیز پس از حدود نه قرن از سقوط ساسانیان تا روی کار آمدن صفویان، دیگر بار و با رنگ و بوی اسلامی زنده شد. در این زمان هنرمندان سنتی جامعه صفوی به خصوص هنرمندان فلزکار، نیز نشانه ها و نمادهای مذهب تشیع و هویت ملی و ایرانی (رواج شعر و ادبیات فارسی به عنوان نمودی از هویت ملی) را در آثار و دست ساخته های خود نمایان کردند. در این مقاله به بررسی و تحلیل محتوای آثار فلزی دوران صفوی با رویکرد مذهب تشیع و هویت ملی پرداخته می شود. خاطرنشان می شود که رواج اشعار و متون فارسی با خط ایرانی نستعلیق مصداق هویت ملی در نظر گرفته شده است.

بیان مسئله: دست بافته و دست مال های ترکمن، ساحتی از هنرهای بومی هستند که ضمن مرتفع ساختن نیازهای زندگی و برجسته سازی هویت هنری، محملی برای آشکارسازی باورها از طریق بازنمایی نقوش انتزاعی و تجریدی بوده است. نکته حائز اهمیت در این آثار، اهمیت و اهتمام ویژه به جنبه معناشناختی و باورمحوری نقوش، در کنار بعد زیباشناختی است. این مسئله در سایر جوامع عشایری، به نسبت کم تر است. برجسته ترین بخش زندگی در جامعه ترکمن، حضور باورها، آیین ها و آموزه های باستانی(شمنی) و دینی است که از طریق آثار هنری و به سبک تجریدی به مخاطب عرضه می شود. ازاین رو، مطالعه جهان بینی بافنده ترکمن که در قالب انواع نگاره ها در دست بافته ها و دست مال ها نقش پردازی شده، با رویکرد مردم شناسی هنر میسر است. رسالت این رویکرد، مطالعه، فهم و درک محتوای آثار هنری، در بستر فرهنگی جامعه آفرینندگان آن است. بنابراین پرسش اصلی پژوهش این است که نقوش دست بافته ها و دست مال های ترکمن از دیدگاه مردم شناسی هنر، دارای چه ویژگی هایی هستند و چگونه می توان از این دیدگاه و با لحاظ زمینه های فرهنگی ترکمن به فهم معنایی و زیبایی آن ها، پی برد؟ هدف پژوهش: مطالعه و فهم نقوش دست بافته ها و دست مال های ترکمن از منظر فرهنگ جامعه بافنده ترکمن است. روش پژوهش: این پژوهش از نوع کیفی و توسعه ای، روش تحقیق توصیفی-تحلیلی و شیوه گردآوری داده ها کتابخانه ای است. نتیجه گیری: سبک غالب نقش پردازی نقوش تجریدی(عدم شباهت به مصداق بیرونی) است تا انتزاعی. همچنین نقوش بیش از آنکه جنبه زیباشناختی(تزیین و آراستن)، داشته باشند، با تکیه بر عقاید و باورها، آفریده می شوند و وجه نمادین و معناشناختی دارند. عمده نقوش شامل دسته نقوش محافظ (دعا، تعویذ، طلسم، خمتاز، بازوبند)، قوچک، پرندگان محلی و گل (گول، ترنج) هستند که در هر ایل و قبیله دارای نشان و فرمی خاص است. همچنین دست بافته ها دارای کارکردهای ویژه ای هستند.

یکی از مهم ترین مکاتب قالی بافی ایران، مکتب قالی بافی سلطان آباد یا اراک است که ضمن برخورداری از سابقه ای دیرین در بافت و تولید قالی، با عرضه ی قالی ساروق از اواسط دوره ی قاجار به این سو، باعث شهرت و محبوبیت قالی دست بافت ایرانی شد. قالی اراک از منظر طرح و نقشه، در گذار ادوار مختلف تاریخی به سه دوره ی تاریخی تقسیم بندی می شود؛ دوره ی نخست، از زمان ظهور قالی سلطان آباد تا اواسط قرن نوزدهم (اواسط دوران قاجار)؛ دوره ی دوم یا دوره ی درخشش که از اواسط قرن نوزدهم تا پایان دوره ی پهلوی به طول انجامید، البته با فراز و فرودهایی در خلال جنگ های جهانی اول و دوم؛ و دوره ی سوم یا دوره ی چهل ساله ی انقلاب که در واقع دوران افول قالی اراک است. در این دوره بود که انواع متنوعی از طرح ها و نقشه های غیربومی که در اصطلاح و در این مقاله با نام وارداتی یا اقتباسی شناخته می شوند، از دیگر مکاتب و مناطق، وارد نظام بافندگی قالی اراک شد. پرسش اصلی و محوری این مقاله این است که با توجه به فراوانی بعضی نقشه های غیربومی، خاستگاه و زادگاه و تعداد نقشه های اقتباسی (وارداتی) در مکتب قالی بافی اراک (سلطان آباد)، کدام است؟ همچنین بعضی از نقشه های جدید طراحان اراک در این دوره، شناسایی شد که در این پژوهش بدان ها پرداخته خواهد شد. یافته های این پژوهش به این قرار است: طرح ها و نقشه های وارداتی یا اقتباسی به شیوه های مختلف وارد نظام بافندگی اراک شده است؛ یا تجار و تولیدکنندگان تبریزی آن را وارد سنت نقشه و طراحی اراک کرده اند یا طراحان و تجار و تولیدکنندگان بومی اراک از دیگر مکاتب و کانون های قالی بافی اقتباس کرده اند، یا اینکه طراحان اراک آن را طراحی و عرضه کرده اند. از این رهگذر، 31 نمونه ی مختلف از نقشه های اقتباسی (وارداتی) و جدید شناسایی و معرفی شدند که از این تعداد، 17 نمونه اقتباسی و وارداتی و 14 نمونه نیز کار طراحان اراکی بوده که با سلیقه ی شخصی طراح، احیا و بازآفرینی شده است. این تحقیق از نوع بنیادین و روش تحقیق، توصیفی تحلیلی است. شیوه ی گردآوری داده ها نیز توأمان به صورت کتابخانه ای و بیشتر میدانی است.

گبه ها نمونه ای از دست بافته های عشایری و منظومه ای از هویت فرهنگی و هنری عشایر است. چگونگیِ بافت و نقش پردازی این دست بافته های درشت بافت با پُرزهای بلند، آن ها را تبدیل به آثار هنری مدرن و بومی خاص عشایر نموده است. به نظر می رسد فرآیند تولید گبه هایِ بر بوم بافته، بیش ترین قرابت و نزدیکی را با نقاشی های سبک های مدرن و آغازین قرن بیستم نظیر امپرسیون، فوویسم، خام(ابتدایی) و انتزاعی دارد. بافت گبه ها که از گذشته تا چند دهه پیش توسط بافندگان عشایری به ویژه قشقایی و بختیاری صرفاً با هدف جنبه خودمصرفی، بدون نگاه اقتصادی و آگاهی از پیش تعیین شده بافته می شد، هم-زمان با تغییر شیوه زندگی عشایر از کوچ نشینی به اسکان دائم و از بین رفتن کارکرد گبه ها؛ بسیار کم و یا به نوعی از بین رفته است. طی دو دهه گذشته این نوع دست بافته ها؛ با گسترش عواملی هم چون گفتمان کارآفرینی بومی هنر با هدف استفاده از ظرفیت های پیدا و پنهان بافته های عشایری و هم چنین نزدیکی این بافته ها با هنر مدرن، با استقبال فراگیر ملی و فراملی از سوی تولیدکنندگان عمده و خرده روبه رو شد و بافت مجدد آن با هدف بهره برداری از قابلیت های اقتصادی آغاز گردیده است. این مقاله درپاسخ به این سوال که، چگونه سفارش دهندگان می توانند با استفاده از پتانسیل های هنر مدرن، برای ارتقاء مفاهیم ذهنی و انسانی پایدار و جایگزین عمل کنند؟ به بررسی فرآیند چگونگی بافت گبه های قدیم و جدید عشایر و تطبیق آن با سبک های مدرن هنر نقاشی می پردازد تا ظرفیت های این دست بافته های بومی را برای تبدیل شدن به هنری با رویکرد اقتصادی کشف و بررسی کند.

در بین تولیدات هنری صفوی و قاجاری، آثاری دیده می شود که ذوق و نبوق هنری هنرمندان این دوره را نمایان م یکند. کشکول ها نمونه ای از این آثار هستند. کشکولِ دراویش یا عارفانه تر، کِشتی شراب عرفانی، اثر هنری و یکی از وسایل درویشان و جزئی از فرهنگ صوفیانه و دروی شمسلکی است که هم زمان با پیدایش مرام و مسلک صوفی گری، زهد و درویشی در دوران صفوی، ظهور یافت و در دوران قاجار از حیث ساخت، کاربرد، نفاست و زیبایی به اوج خود رسید. نمود این تلاش و پردازش هنرمندانه در کشکول مجموعه شاهزاده صدرالدین آقاخان مربوط به این دوران، خودنمایی م یکند. خاستگاه و مبدأ کشکول، هندوستان)مجمع الجزایر( است که در اثر مراودات دراویش و صوفیان ایران و هند، به ایران آمد و رواج یافت. در این مقاله ضمن معرفی کشکول و ابعاد کاربردی، آیینی و زیباشناختی آن، کشکول مجموعه شاهزاده صدرالدین آقاخان معرفی و از منظر فنی، زیباشناختی و تاریخی مورد بررسی و تحلیل قرار م یگیرد؛ چه ای نکه دو تن از محققان غربی)آنتونی ولش و جیمز آلن( دو نظر متفاوت درباره تاریخ ساخت و هنرمند سازنده آن دارند. آنتونی ولش باتوجه به اظهارنظراتی، کشکول را متعلق به قرن یازدهم و دوره صفوی و جیمز آلن آن را متعلق به قرن نوزدهم و دوره قاجار م یداند. این پژوهش از نوع بنیادین و روش تحقیق توصیفی - تحلیلی می باشد. روش گردآوری اطلاعات کتابخان های و جستو در موزه ها می باشد.

از گذار درک و شناخت فعالیت های انسان در زیست بومش می توان به شناخت پدیده های بومی رسید. از این رهگذر مصداق ها و نمونه های مادی فرهنگ از جایگاه ویژه ای برخوردار است. این مصداق ها بازتاب دهنده اندیشه ها، آمال و تخیلات از طریق عینیت بخشی است و پندارهای غیرمادی را به شیوه های مادی و در قالب آثاری عمدتاً از جنس هنر به ظهور می رساند. بر این پایه، دست بافته های ایلی و عشایری ایران و به طورخاص گلیم بافته ها محملی برای بازتاب باورها، زیست بوم و عناصر آن، ذهنیات، احساسات و تمنیّات درونی بافندگان است. آن ها در هر ایل و منطقه ای خاص، بر مبنای باورها و روحیات شخصی، فرهنگ و هم چنین محیط زندگی را در کنار هم قرار داده و به عنوان بخشی از هویت ایلی و جمعی در دست بافته خویش با سبک مختص به خود، بازآفرینی می کند. تعامل و همراهی و پیوستگی میان فرهنگ و زیست بوم در عشایر بسیار چشم گیر است. این مقاله بر آن است تا به بازشناسی دست بافته های عشایری ایران با تکیه بر گلیم چهار منطقه از منظر مؤلفه های فن-شناختی(ریسندگی، رنگرزی، فنون بافت)، زیباشناختی (طرح و نقش، رنگ بندی)، مواد اولیه، ساختار فرهنگی و اجتماعی، منابع انسانی تولید (هنرمندان بافنده) را مورد مطالعه و بررسی قراردهد. جامعه نمونه و انتخابی در این تحقیق، چهار ایل بختیاری، قشقایی، شاهسون و کرمانج است. نحوه انتخاب نمونه ها به واسطه برجستگی ایل های یاد شده در تنوع و پرکاری و نقش پردازی گلیم ها و هم چنین اشتراکات در برخی نقوش می باشد. پژوهش حاضر از نوع بنیادین و روش تحقیق از نوع توصیفی- تحلیلی و جمع آوری داده ها به روش کتاب خانه ای و میدانی صورت گرفته است.

این مقاله، پژوهشی میدانی است که بر مطالعه و جستجو در جغرافیای نظام بافندگی اراک(سلطان آباد) استوار است و از جنبه تئوری و نظری کم تری برخوردار است. هم چنین به لحاظ محدودیت و نبود پژوهش های مربوط به این حوزه، از منابع اندک برخوردار است. از این رو که برای نخستین بار به صورت ساختارمند و سامان یافته به نگارش درآمده است. مکتب قالی بافی اراک(سلطان آباد)یکی از مهم ترین مکاتب قالی بافی ایران به ویژه از دوران قاجار به این سو می باشد و از سابقه و خاستگاهی دیرین و درخشان در این هنر بومی و ملی برخوردار است که نمود و درخشش آن را می توان قالی های ساروق و مناطق پیرامونی آن نظیر جیریا دانست که در دویست سال گذشته به طور عمده زیر نظر شرکت های خارجی هم چون زیگلر تولید و به مقصد آمریکا و اروپا صادر می شد و امروزه زینت بخش خانه ها، مجموعه ها و موزه های مشهور آمریکا و اروپاست. در این مقاله برای نخستین بار، مکتب مذکور و سپس طرح و نقشه های بومی و نخستین آن به استثنای طرح های متنوع قالی های صادراتی که طراحان شرکت های خارجی و تولیدکنندگان داخلی(تجار تبریزی) تولید می کردند، معرفی، توصیف، تحلیل و طبقه بندی می شوند. تحقیق حاضر از نوع بنیادین و روش آن توصیفی – تحلیلی است. هم چنین روش گردآوری اطلاعات به صورت میدانی است.