روزبه زرین کوب

آثار مورخان قفقازی در دوره باستان، در بردارنده نشانه هایی از تقسیم بندی جوامع ساکن در قفقاز در آن دوران است. هرچند در این آثار بر ساختار اشراف محور جوامع قفقازی تاکید شده است، با این حال حاوی شواهدی از زندگی طبقات فرودست جوامع قفقازی در دوره باستان نیز می باشد. در این جستار از آثار مورخان ارمنی و گرجی، چون موسی خورنی، پاستوس بوزند، غازار پارپتسی، لئونتی مرولی و داسخورانتسی یاری گرفته شده و همچنین در کنار بررسی این منابع کوشش شده است تا با بهره گیری از منابع همزمان رومی و ایرانی میانه، ساختار جوامع قفقازی با ساختار متناظر ایران پارتی و ساسانی مقایسه شود، تا از این طریق تصویر روشن تری از جوامع قفقازی روزگار باستان به دست آید. در این بررسی، این نتیجه به دست آمد که ساختار اجتماعی سرزمین قفقاز در دوره های اشکانی و ساسانی مشابه ساختار سه گانه اجتماعی ایران در این دوره ها بوده است. ساختاری که از 3 طبقه فرمانروایان، رزمآوران و کشاورزان تشکیل شده بود.

شواهد و مدارکی موجود است که نشان می دهد شاهان اشکانی با معرفی خود به عنوان وارثان و جانشینان قانونی و مشروع هخامنشیان مدعی مالکیت بر مرزهای آبا و اجدادی خویش گردیدند و با توسل بدین اندیشه یعنی احیای امپراطوری هخامنشی، از آن چون ابزاری برای کسب مشروعیت و توجیه حاکمیت و تثبیت قدرت سیاسی خویش استفاده نمودند. از این رو، در مقاله حاضر تلاش شده است تا با استناد بر منابع و شواهد موجود و با استفاده از شیوه پژوهش های تاریخی نشان داده شود که نخست اشکانیان مدعی وراثت هخامنشیان و بر همین اساس مدعی احیای امپراطوری هخامنشی هستند دوم آن که این اندیشه در نتیجه و پیامد روابط سیاسی فرهنگی اشکانیان با حکومت های ایرانی نژاد شرق آسیای صغیر و تحت تاثیر اندیشه سیاسی حکومت های مزبور در زمان اشکانیان شکل گرفت.

مدت هاست که نام «خلیج فارس» توجه عده ای از محققان و مورخان را به خود جلب کرده و مطالعات ایشان، پیشینه این نام را نشان داده و اصالت آن را ثابت کرده است. با این همه، نام های کهن و کنونی دریای عمان نیز ایرانی است و این نکته تأیید می کند که نه تنها خلیج فارس، بلکه تمامی پهنه دریاهای جنوب ایران از دوران باستان، همواره تحت اختیار و زیرنفوذ ایران و ایرانی بوده است. پژوهش درباره نام «دریای اریتره» نشان می دهد که برخلاف آنچه در ظاهر به نظر می آید، این واژه نه تنها یونانی نیست، که ریشه ایرانی دارد و یونانیان در زمان اسکندر و پس از وی، به عمد، نام ایرانی دریاهای جنوب ایران را تحریف کرده اند. افزون بر این، در روزگار اشکانیان و ساسانیان نیز نام دریای عمان به کار می رفته است و واژه «عمان» نیز ریشه ایرانی دارد

ژوهش حاضر با تکیه بر اسناد و متون تاریخی؛ به ویژه متون زردشتی که عمدتاً در سدة سوم و چهارم هجری تدوین شده و صبغة دینی دارند، به بررسی تدابیری می پردازد که روحانیت زردشتی پس از سقوط شاهنشاهی ساسانی، برای حفظ و بقای جامعة زردشتی و ممانعت از تغییرِ دین روزافزون به دینان اندیشیدند. این تدابیر را، که مبتنی بر سنت های کهن بودند، می توان به چهار دستة اصلی تقسیم کرد: الف) مجازات و فشارهای اقتصادی؛ ب) مشوق های اقتصادی؛ ج) انزوای خودخواسته؛ د) ترویج ادبیات نجات بخشی. هیچ یک از این تدابیر مانع از گروش روزافزون زردشتیان به اسلام نشد؛ ضمن این که گاه این تدابیر نتیجة معکوس داشت و عملاً منجر به تشدید فشارهای وارده بر به دینان شد، به ویژه هنگامی که اسلام در ایران کاملاً تثبیت شد و زردشتیان در اقلیت قرار گرفتند، و سرعت گروش به دینان به اسلام افزایش یافت. ادبیات نجات بخشی، که برآمده از شرایط دشوار زردشتیان در روزگاری بود به صورت اقلیتی کوچک در دل جامعة بزرگ اسلامی می زیستند، تنها عاملی بود که امید را در دل اندک زردشتیان باقی مانده روشن نگاه می داشت و ایشان را به پایداری بر به دینی ترغیب می کرد.

مفهوم «پاتریمونیال- بوروکراتیک» (Patrimonial-Bureaucratic)در جامعه شناسی وبر یکی از مهمترین مدل های کشورداری در جوامع «سنتی» (Traditional)است. نظام های سیاسی پاتریمونیال-بوروکراتیک که خود گونه ای از نظام های پاتریمونیال است، دارای دو خصلت به ظاهر متضاد، اما مکمل هم هستند؛ یکی جنبه خودکامگی نظام های مذکور است که با توجه به آن حکومت عرصه خودکامگی حاکم پاتریمونیال می شود و دیگری ویژگی بوروکراتیک بودن این نوع نظام هاست که آنها را از نظام های سیاسی دیگر متمایز کرده، برتری می دهد. با عنایت به این تعریف مجمل از ساختار پاتریمونیال- بوروکراتیک و با استناد به روش تاریخی در گردآوری اطلاعات و روش تعلیل و مفاهمه و تلفیق آنها نظام سیاسی دولت ساسانی بر مبنای مشخصه های مذکور در یک نظام پاتریمونیال- بوروکراتیک مورد ارزیابی و بررسی قرار خواهد گرفت. در این بررسی سعی خواهد شد تا در حد امکان علل و عوامل شکل گیری شاهنشاهی ساسانی و میزان انطباق و یا عدم انطباق آن با نظریه پاتریمونیالیسم-بوروکراتیک ماکس وبر مورد تحلیل و تعلیل قرار گیرد. عقیده نگارندگان برآن است که نظام سیاسی شاهنشاهی ساسانی در قسمتی از حیات خود یعنی از دوره زمامداری شاپور دوم تا پایان پادشاهی خسرو انوشیروان غالب ویژگی ها و مشخصات نظریه پاتریمونیال - بوروکراتیک را دارا بوده است.

یکی از رخدادهای مهمی که در سال های پایانی فرمانروایی اردوان دوم اتفاق افتاد، شورش سلوکیه بودکه دست کم هفت سال (42 ـ 36م) به طول انجامید. سلوکیه با موقعیت خاص جغرافیایی خود در کنار دجله در بین النهرین، از زمان تأسیس آن در زمان سلوکیان، دارای امتیازهای خاصی مانند استقلال داخلی، توانایی های فرهنگی، سیاسی و اقتصادی بود. در زمان اشکانیان هم مدت ها این موقعیت را حفظ کرده بود. اما در زمان اردوان دوم این شهر علیه اشکانیان شورش کرد و سرانجام این طغیان به وسیله وردان یکم سرکوب شد. به نظر می رسد که تغییر نگرش تدریجی اشکانیان نسبت به این شهر، تنوع جمعیتی، و درگیری های قومی در آن، مداخله اردوان دوم در امور سلوکیه و کاستن از استقلال آن، از مهمترین علل این شورش باشد. این مقاله درصدد تبیین و تحلیل زمینه ها و علل بروز این شورش و نتایج و پیامدهای حاصل از آن است.

از آنجا که متن های ایرانی درباره موضوع آغاز اتحاد مادها اطلاعی دراختیار نمی گذرادند،این مطالعه تنها براساس منابع غیر ایرانی ممکن می شود.درعین حال، این گونه منابع نیز ازنظر قدمت، اصالت، چرایی و چگونگی ارائه مطالب با یکدیگر متفاوت اند.دراین میان، نوشته های مورخان یونانی، به ویژه هرودت و کتسیاس از دیرباز مورد توجه واقع شده اند و محققان جدید نیز بیشتربه یکی از آنها استناد کرده اند.با اینکه پژوهشگران معاصر برای بازسازی اتحاد مادها، معمولا نوشته های هرودت را بر دیگران ترجیح می دهند، دراستفاده ازکتاب این مورخ یونانی باید احتیاط کرد. از این رو، برای درک درست تاریخ ماد، منبع شناسی و بررسی نقادانه منابع اهمیت اساسی دارد.

نگارنده این مقاله، روزبه زرین کوب، مولف کتاب "تاریخ سیاسی ساسانیان" می باشد که از سوی "سازمان مطالعات و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها" (سمت) در سال 1379 به چاپ رسیده است. نظر به آنکه آقای غلامرضا برهمند بر این کتاب نقدی نوشته اند و مقرر شد که در این شماره مجله دانشکده ادبیات چاپ شود، مقاله حاضر جواب و پاسخی به نقد ایشان می باشد.