ویدا موفقی

با وجود این که پیشینه و نقش افراد در مطالعات تاریخی همیشه مدنظر مورخان بوده است، شناسایی همه جانبه و گروهی شخصیت های تاریخی، براساس موضوع، کمتر دیده می شود. پروسوپوگرافی (پیشینه نگاری) امکان گردآوری منظم داده های موجود درباره شخصیت های مرتبط با هر موضوع را به گونه ای فراهم می آورد که چینش گروهِ هدف بر مبنای ویژگی های مشترک، از میان منابع اولیه و بررسی مدخل ها به کمک پژوهش های جدید صورت گیرد. پروسوپوگرافی در صورت تمایل پژوهشگر، به دور از سیطره کلان روایت ها یا کهن روایت ها، به تحلیل موضوع می انجامد. ضرورت شناسایی مستقل شخصیت های تاریخی و بازبینی موضوعات دو سده نخست ساسانی (از اردشیر بابکان تا پایان دوران شاپور ذوالاکتاف)، پژوهش حاضر را نخست به سمت معرفی روش پروسوپوگرافی و شیوه اجرای آن در مطالعات تاریخی و سپس معرفی موضوعات مناسب با روش فرامی خواند. دستاورد پژوهش نیز باتوجه به توضیحاتی که در هر قسمت درباره روش ارائه می شود، فراهم نمودن بستری برای مطالعه برخی موضوعات تاریخی دو سده نخست ساسانی است که به دلایلی چون کمبود منابع و چیرگی فضای فکری تاریخ نگاری های سده های بعد، ابهاماتی دارند. پژوهش حاضر به جای ارائه یک نمونه منفرد، به بیان اهمیت و کارکرد پروسوپوگرافی در موضوعاتی می پردازد که هر کدام نقطه شروعی برای ادامه آن تا پایان دوران ساسانی است.

در آستانهٔ قرن جدید مانوی شناسی انحصاراً از روی منابع دست دوم و عمدتاً از روی نوشته های الحادی مخالفان مسیحی، زرتشتی، بودایی، و مسلمانِ مانی صورت می گرفت (۷۶ تا ۲۱۶ م). در آغاز قرن بیستم کشفیات جادهٔ ابریشم متونی از منابع اولیه را در اختیار ما قرار داد. این قطعات متنی که به چینی و فارسی یا به زبان ها و خطوط قدیمی ناشناخته یا کمتر شناخته شده ای چون تُخاری، فارسی میانه، پارتی، سغدی، باختری، و ترکی اویغوری نوشته شده بودند، اساساً موجب شناخت و تفسیر جدیدی از مانوی شناسی شدند؛ مثل اینکه که با افزودن تکه های یک موزائیک پیچیده کم کم طرح آن را نمودار می ساخت. همچنان که تحقیقات روی این متون پیش می رفت یک سری متون مانوی قِبطی در اواخر دههٔ ۱۹۲۰ در مصر کشف شد و در طول این دهه ویرایش های مهمی صورت گرفت. با کشف همزمان، شناخت و انتشار اولیهٔ متون تورفانی (که در دورهٔ بعد از جنگ جهانی دوم هم ادامه یافت)، می توان گفت که پیدایش این متون بیش ترین پیشرفت را در فاصلهٔ بین دو جنگ جهانی داشته است. از سال ۱۹۴۵ عمده ترین پیشرفت در متون مانوی، فراگیری و ویرایش نسخه های کوچک یونانی بود (رک: بخش بعد، نسخه های خطی مانوی کُلن) تا سال ۱۹۹۱ وقتی که متون جدید به زبان قبطی و زبان های دیگر در ریگ زارهای واحد کویری داخلا در حدود ۲۳۰ مایلی غرب شهر اقصر در مصر، در نزدیکی سایت باستانی کِلیس (اسمنت الخراب امروزی) کشف شدند. ویژگی تمام اسناد مانوی شناخته شدهٔ قبطی این است که تابع لهجهٔ اَخمیمی هستند.

مانوی شناسی همچون آیین زردشتی و فرقه های متنوع گنوسیکی رایج در آن عصر، اسطوره ای دقیق از آفرینش یا به عبارتی فلسفه انتظام گیتی را ارائه می دهد. اگرچه مانی ادعا کرد که تعالیمش برای معماهای دنیا پاسخ هایی را پیدا کرده است ولی حوزهٔ اصلی اسطورهٔ آفرینش او محدودتر شد تا بتواند به سئوالات اولیهٔ هستی شناسی در مورد ریشه های شیطان، بشر و نیز نقش بشر در دنیا پاسخ بدهد.