سیامک اصغرپور

إنّ أبا القاسم الشّابی قد ولد فی بیئه ملیئه بالضّوء القرآنیّ فإنّه اختار القرآن کجلیس لنفسه واستطاع أن ینهی حفظه، فتأثّر منه فی سلوکه وحیاته الاجتماعیّه ومسیر تفکیره أیّ تأثّر حیث أنه اتّخذ أسلوبه کنمط لبعض من شعره الرومنطیقی وهذا ما یمنعه من أن تکون مضامین جلّ شعره بعیده عن التعالیم القرآنیه ومعارضه لها بصفه عامه، الأمر الّذی قد یلمسه القارئ فی أبیاته وفحواها. تهدف هذه المقاله معتمده علی المنهج الوصفی التحلیلی إلی البحث عن ملامح توجیه القرآن فکرَ الشّاعر إضافه إلی مدی کره الشاعر الرذائل واستحسانه المکارم والمحاسن الخلقیه خاصه فی خلال أشعاره التی تطرّق فیها إلی الشّعب والوطن مستخرجه ما فی أبیات الشّاعر من المضامین القرآنیه والرومنطیقیه أو لمحات منها حتّی نبیّن بوضوح أکثر ذلک المنهل الذی أخذ منه الشّابی خطابه الشعری ونهل منه فی بعض مواقفه فی الأحداث والظروف الاجتماعیّه والثّقافیّه المختلفه.

نقد به عنوان یک ابزار کارآمد در ارزشیابی اطلاعات یک اثر پژوهشی به شمار می رود. نوشتار حاضر با رویکرد نقادانه در صدد بررسی ابعاد محتوایی و صوری مقاله «علاقه اللفظ بالمعنی وتعلیم العربیّه» نوشته أحمد الدیاب به نگارش درآمده است. وی در این اثر که از سه بخش اصلی تشکیل یافته، به تبیین آراء موافق و مخالف صاحب نظران در مورد لفظ و معنی، اولویت یکی بر دیگری، جدایی میان لفظ و معنی و یکی دانستن یا وجود اتحاد و همبستگی میان این دو مؤلفه توجه داشته است تا بدین وسیله به روش هایی دست یابد که بتواند از آن برای آموزش زبان عربی به غیر عرب زبان ها استفاده کند. در مقاله حاضر بر آن بوده ایم تا به روش تحلیلی و با توجه به معیارهای تعریف شده برای نقد و ارزیابی آثار پژوهشی، مقاله «علاقه اللفظ بالمعنی وتعلیم العربیّه» مورد نقد و ارزیابی قرار دهیم. نتیجه پژوهش نشان می دهد که نویسنده سعی داشته است تا با معرفی دو عنصر لفظ و معنی به عنوان عناصری مهم از مطالعات زبانشناسی بر این نکته تأکید کند که آموزش زبان عربی به غیر عرب زبان ها باید همانند مؤسسات آموزشی اروپا با تکیه بر رویکرد زبانشناسی باشد؛ این در حالی است که مکالمه محوری در پژوهش های اخیر مورد تأکید مدرسان بوده و به عنوان نکته مهم تری تلقی شده است.

همایندهای واژگانی در تعیین معانی دقیق آن دسته از واژه های قرآنی نیز که برداشت ها و ترجمه های متفاوتی از آن ارائه می شود، نقش اساسی ایفا می کند؛ از جمله واژه «رَبّ» که در مورد معناشناختیِ ریشه ای، تاریخی، کاربرد و نیز در مورد معانی و دلالت های آن در مواردی اتفاق آراء نبوده یا در تعیین این دلالت ها به ویژه در قرآن کریم و ترجمه آن، تنها به برخی از جنبه های کاربردی این واژه در همان ابتدای پیدایش استناد می شود. در ترجمه های مکارم شیرازی، فولادوند و صفوی گاهی واژه «ربّ» به عنوان معادل کلماتی مانند: صاحب، آقا، پروردگار، پادشاه و غیره به کار رفته است که این امر سبب شده دلالت و ترجمه آن نیز در برخی آیات به غیر خدا اطلاق شود. پژوهش حاضر با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی بر آن است تا با توجه به اصل باهم آیی واژگان، دلالت های واژه «رَبّ» را برهه زمانی نزول قرآن، متن و ترجمه آن بررسی کند. نتیجه پژوهش نشان می دهد صورت اسمی واژه «رَبّ» در همه سوره ها به جز آیات 41، 42 و 50 سوره یوسف درباره خداوند متعال استعمال شده است. لذا اطلاق آن به غیر خدا در ترجمه آیاتی مانند آیه 23 سوره یوسف صحیح نیست. اما ...

یکی از الگوهای ارائه شده در پیشبرد سطح کیفی ترجمه ها، به ویژه در حوزه ترجمه های معنابنیاد، الگوی لارسن (1998م.) است. وی با طرح یک فرایند در ترجمه، ابتدا به کشف معانی متن اصلی از طریق بررسی ساخت زبانی آن و آنگاه به چگونگی بیان مجدد آن معانی در زبان مقصد توجه دارد. به همین دلیل، رویکرد وی در این تئوری، بیشتر رویکردی زبان شناختی است. لارسن ابتدا بر تشخیص شاخصه های تشکیل دهنده معنی در زبان مبدأ تأکید کرده، سپس به کارگیری آن ها را با ساختارهای مشابه در زبان مقصد مهم ارزیابی می کند. از جمله شاخصه های زبان مبدأ می توان به موضوع تعدد معانی واژگان و اطلاعات صریح یا ضمنی متن اشاره کرد. قرآن کریم که سبک های بیانی مختلفی مانند کاربردهای استعاری و مجازی واژگان، کنایه، تشبیهات و غیره دارد، حاوی مضامین و اطلاعات ضمنی نیز می باشد. بیشتر این ویژگی ها و ساخت های معنایی در تطابق با نظریه معنابنیاد لارسن است. لذا موضوع کشف مضامینِ مورد تأکید در این عناوین و بازگویی آن به مخاطب زبان مقصد، در ترجمه معنی مدار یحیی یثربی (1396) از قرآن نمودهای مختلفی دارد و با نظریه لارسن قابل انطباق و بررسی است. پژوهش حاضر به روش توصیفی تحلیلی درصدد تطبیق ترجمه سوره کهف با این نظریه و بیان چالش های موجود در ترجمه معنی مدار برآمده است. نتیجه پژوهش نشان می دهد در ترجمه یثربی علاوه بر کشف معنی، به انتقال اطلاعات صریح و ضمنی موجود در سوره کهف نیز توجه شده است.

ترجمه لفظ به لفظ آثار ادبی به ویژه آثار آن دسته از ادیبانی که افکار فلسفی و دینی را در نوشته های خود بیان می کنند، همواره دشواری ها و چالش هایی را پیش رو داشته است. از جمله این چالش ها می توان به مواردی اشاره کرد که در سطح جمله ها و ساختار آن ها و هم چنین در سطح معادل یابی در فرایند ترجمه لفظ به لفظ این متون روی می دهد. کتاب البدائع والطّرائف نوشته ادیبِ فیلسوف جبران خلیل جبران است که در آن به ابعاد مختلفی از زندگی، ایده ها، و رویدادهای اجتماعی توجه دارد و با آرای فلسفی خود به بیان نگرش ها پرداخته است. جستار حاضر کوشیده است با روش توصیفی تحلیلی ترجمه این کتاب از سیمین پناهی فرد را با عنوان اندیشه های نو و شگفت در سطح تعادل واژگانی و جمله ای ازمنظر شکل و محتوا بررسی کند و راه کارهایی را به منظور بهبود سطح کیفی ترجمه آثار ادبی به طور کلی و ترجمه این اثر به طور خاص ارائه دهد. برآیند پژوهش نشان می دهد مترجم در بیش تر موارد درصدد ارائه ترجمه لفظ به لفظ و وفادار به ساختار متن مبدأ بوده است و این امر باعث شده ساختار بسیاری از جملات عربی به زبان فارسی منتقل شود که درنتیجه ناهم گونی ساختار این جملات و ترکیب های نامناسب آن باعث ایجاد ابهام در متن شده است. ترجمه مذکور گاهی در سطح واژگان و اصطلاحات تخصصی نیز ازلحاظ معادل یابی با چالش هایی مواجه بوده است.

ارزیابی ترجمه، بررسی میزان درستی و نادرستی ترجمه سطوح و واحدهای متن و نیز بررسی خوب و بد ترجمه این واحدهاست. واژه نیز ابتدایی ترین و تأثیرگذارترین واحد ترجمه است که قابلیت برخورداری از سطوح مختلف معانی را داشته، به همین دلیل معادل یابی دقیق آن نیز اهمیت بسزایی دارد. مترجم در ترجمه واژگان با چالش هایی مواجه است؛ چراکه ترجمه واژه باید متناسب و هم سو با بافت متن باشد. گاهی نیز برگردان واژه و بار معنایی آن قابل ترجمه نیست. برای رفع یا کاهش درصد این چالش ها در ترجمه، می توان شیوه های مختلفی را به کار گرفت. لادمیرال (1994) مؤلفه هایی را در این خصوص مطرح می کند که مترجم را در چگونگی انتقال مفاهیم واژگانی راهنمایی کرده تا وی با گزینش واژه هایی به عنوان معادل، بین متن ترجمه شده و متن اصلی تعا دل نسبی برقرار سازد. نهج البلاغه به عنوان یک متن ادبی- دینی شامل لایه های مختلف معنایی در سطح واژگان است. پژوهش حاضر درصدد است با تکیه بر نظریه لادمیرال (1994) به بررسی انواع روش های تعامل با واژه های نهج البلاغه در ترجمه و نیز به ارزیابی عملکرد علی شیروانی (1383) در ترجمه واژگان نهج البلاغه بپردازد. یافته های پژوهش نشان می دهد با توجه به مؤلفه های لادمیرال (1994)، رویکرد مترجم در بخش هایی از ترجمه، مقصدگرایی و در بخشی دیگر مبدأگرایی بوده و با وجود پایبندی به واژگان زبان مبدأ، توجه خود را به انتقال معنا و پیام متن نیز معطوف داشته است. وی، در مواردی چند به ترجمه مدلول ها و مفاد واژگان بسنده کرده است که این امر منجر شده ترجمه به دور از تکلف و ابهام در درک منظور متن باشد.

الگوها و مدل های متفاوتی که از سوی نظریه پردازان ترجمه ارائه شده است، به عنوان معیاری مناسب و با کارکرد دقیق تری برای سنجش ترجمه ها به کار می رود. میزان مقبولیت ترجمه یک اثر ادبی زمانی مشخص می شود که طبق این الگوها نقد و بررسی گردد تا جوانب مثبت و منفی ترجمه آشکار شود؛ چراکه جوانب و ویژگی های مثبت و منفی ترجمه، به میزان کیفی متن ترجمه شده دلالت دارد. در این جستار برآنیم تا بر اساس الگوی پیشنهادی گارسس، ترجمه سه بخش از رمان « قلب اللیل» نجیب محفوظ را با عنوان «دل شب» از کاظم آل یاسین، با در نظر گرفتن متن اصلی رمان بررسی نماییم. مدل گارسس شامل چهار سطح «معنایی لغوی»، «نحوی صرفی»، «گفتمانی کارکردی»، «سبکی منظورشناختی (عملی)» و نیز زیرمجموعه های خاص هر سطح می باشد. دستاورد این پژوهش مبیّن آن است که آل یاسین در دو سطح «معنایی لغوی» و «نحوی صرفی (واژه ساختی)» نسبت به دو سطح دیگر الگوی گارسس، موفق تر عمل کرده است؛ به عبارتی ترجمه وی از این لحاظ، کفایت لازم را دارد، به طوری که دو سطح «گفتمانی کارکردی» و «سبکی منظورشناختی» نیز تنها از مقبولیت و نه کفایت برخوردار است.