عذراء قندهاریون

یکی از حوزه های پژوهش در ادبیات تطبیقی، مطالعه فیلم های اقتباسی پرمخاطب است. اقتباس های هالیوودی از کتاب های مصور به دلیل کشش های داستانی، گفتمان قهرمان پرورانه و جلوه های ویژه چشم گیر توانسته اند مخاطبان بسیاری را به خود جلب کنند. در میان این گونه آثار، فیلم جوکر (2019، به کارگردانی تاد فیلیپس) نمونه منحصربه فردی است. با آنکه این فیلم همانند اقتباس های مشابه توانسته به فروش قابل توجهی دست پیدا کند؛ اما جنبه های پررنگ سیاسی، آن را از حوزه محصولات صرفاً سرگرم کننده خارج می کند. فیلم، دارای اشارات فراوانی به ساختارهای مدیریت و نهادهای سرکوبگر در نظام های سرمایه داری است. هدف این مقاله، تحلیل چگونگی حفظ تسلط و بقای نظام حاکم بر شهر خیالی گاتهام، نقش مهم رسانه، و بررسی هشدارهای کارگردان به نظام های سرمایه داری است. این پژوهش ابتدا ارتباط میان دید انتقادی در ادبیات تطبیقی و آرای لوئی آلتوسر را توضیح می دهد و به شرح شیوه های به کارگیریِ نظام مند ایدئولوژی می پردازد؛ سپس با بررسی سکانس های شاخص فیلم، نشان می دهد که حفظ نظم موجود در جهان فیلم با همراهی دو دستگاه «سرکوبگر»/ (RSA) و «ایدئولوژیک»/ (ISA) دولت انجام می پذیرد. مقاله ضمن بررسی نظام مدیریت و سرکوب در شهر خیالیِ فیلم، تأکید دارد که انذارهای فیلم را می توان در دنیای کنونی و به ویژه نظام سرمایه داری آمریکا جست وجو کرد. مقاله نتیجه گیری می کند که تلفیق ادبیات تطبیقی و آرای آلتوسر، لایه های پنهان فیلم را آشکار می کند. جوکر در کنار به تصویر کشیدن شکاف های طبقاتی موجود در جامعه آمریکا، تعریضی به دونالد ترامپ و تصویرِ او در کارزار انتخاباتی اش به عنوان ناجی جامعه آمریکاست. 

به دلیل اهمیت زنان و برابری جنسیتی در توسعه یافتگی یک کشور، این مقاله به دنبال شناخت نقش زنان در سیاست های توسعه ای بعد از انقلاب اسلامی می باشد. برای شناخت نقش زنان در سیاست های توسعه ای بعد از انقلاب اسلامی ایران از روش تحلیل گفتمان انتقادی استفاده شده است. برای دستیابی به هدف این تحقیق، اسناد ششگانه قوانین توسعه که بعد از انقلاب اسلامی تصویب شده اند مورد تحلیل قرار گرفته است. بر مبنای تحلیل اسناد قوانین اول تا ششم توسعه سه گفتمان در زمینه "نقش زنان در توسعه" از یکدیگر قابل تمایز هستند.گفتمان اول "توسعه جنسیتی" نام دارد که در قانون برنامه های اول، سوم و چهارم توسعه ظهور یافته و دال های مرکزی آن"کاهش نرخ باروری" و"برابری جنسیتی" است. گفتمان دوم "توسعه بعنوان تهدیدی برای زنان" نام دارد. این گفتمان در قانون برنامه های دوم و پنجم توسعه شکل گرفته و دال مرکزی آن "مبارزه با تهاجم فرهنگی" است. گفتمان سوم "زنان بعنوان عاملان توسعه" است که دال های مرکزی آن "افزایش نرخ باروری" و "بازتولید نقش های جنسیتی" است و در قانون برنامه ششم توسعه شکل گرفته است. در نتیجه گفتمان سوم، زنان بیش از پیش تبدیل به گروه های آسیب پذیر اجتماعی و نیازمند حمایت می شوند و توسعه یافتگی نیز محقق نخواهد شد؛ بنابراین لازم است میان جمعیت مورد نیاز برای توسعه و توسعه جنسیتی تعادلی برقرار گردد.

سکشوالیته یکی از مهم ترین عرصه های نظری در فلسفه اجتماعی معاصر است؛ مفهومی که تغییرات در ارزش های جنسی جهان مدرن و ایران امروز، توجه به آن را ضرروی کرده است. با وجود اهمیت و تغییرات سکشوالیته در ایران کنونی، به این عرصه نظری توجه کافی نشده است؛ بنابراین این مقاله در نظر دارد رویکردهای نظری سکشوالیته و چیستی آن را بررسی کند. روش استفاده شده در معرفی نظریات سکشوالیته، مرور روایی است و طی شش مرحله انجام شده است: شناسایی منابع معتبر، دسته بندی نظریات سکشوالیته، گزینش و معرفی پراستنادترین نظریات، شناسایی نقاط اشترک و افتراق نظریات، تلفیق نظریات براساس نقاط اشتراک و سازگاری منطقی آن ها و ارزیابی نظریات. نتایج مرور روایی نظریات سکشوالیه نشان داد، فوکو مهم ترین نظریه پرداز  اجتماعی معاصر درباره سکشوالیته است. همچنین نظریه «آزادسازی مردان همجنس گرا»، «برساختگرای اجتماعی سکشوالیته»، «کوئیر تئوری» و «ترنسجندریسم» مهم ترین رویکردهای نظری سکشوالیته هستند. در ترکیب رویکردهای نظری مذکور می توان سکشوالیته را یا ارزش ها، قوانین و باورهای اجتماعی درباره رابطه جنسی یعنی برساخت اجتماعی دانست یا به عنوان هویت جنسی ذاتی افراد در نظر گرفت. به علاوه سکشوالیته غربی در سیستم اقتصادی سرمایه داری و تحولات ناشی از آن ریشه دارد. پیامد سکشوالیته در عصر مدرن نیز کنترل موالید، کنترل نظام خانواده و تعریف هویت های جنسیِ متمایز است. این پیامدها را می توان  سرکوب میل جنسی یا نوعی توجه مضاعف قدرت های مدرن به میل جنسی در نظر گرفت؛ توجهی که به کنترل میل جنسی و بدن منجر شده است. در ارزیابی نظریات سکشوالیته می توان گفت، نظریاتی که پس از فوکو درباره سکشوالیته مطرح شده اند، بسط مفاهیم نظری فوکو هستند. همچنین این نظریات در پاسخ به مسائل اجتماعی جنس/جنسیت های حاشیه ای شکل گرفته اند.  

در راستای پاسخگویی به این پرسش که آیا فرهادی بر طبق ادعای خود موفق به شکستن کلیشه های موجود از ایران در فیلم فروشنده (1394) شده است، هدف پژوهش شکل می گیرد. هدف از این پژوهش کیفی، تحلیل کلیشه هایی می باشد که فیلم فروشنده به آن ها نزدیک شده است. میدان مطالعه این پژوهش، علاوه بر متن و بافت فیلم، نظرات منتقدان و بینندگان خارجی زبان در دو تارنمای پر مخاطب بین المللی نقد فیلم است (متاکریتیک و راتن تومیتوز، 232 نظر). با رویکرد مثلث بندی، استفاده از چارچوبِ شرق شناسی نوین برای تحلیل گفتمان و تطبیق انتقادی بافت، متن و نظرات ببیندگان، فیلم فروشنده بررسی شد. با عنایت به پیشینه تاریخی کلیشه های خاورمیانه، گفتمان قالب فیلم، گفتمان استعماری است زیرا حدود 45 درصد نظرات نوشته شده در مورد فروشنده توسط بینندگان خارجی در این دو تارنما، صرفاً به مفهوم کلیشه ها اشاره دارند. پس از بررسی تصاویر بازنمایی شده از ایران در فیلم فروشنده و مقایسه آن با پیام های دریافتی در دو تارنمای مذکور، این نتیجه حاصل شد که اصغر فرهادی از دو منظر بازنمایی زنان و جامعه ایران، موفق به شکستن کلیشه های موجود نشده است و حتی آن ها را تقویت کرده است.

یکی از بخش های پژوهش در حوزه ادبیات تطبیقی مطالعه اقتباس ادبی است. در این مقاله، به بررسی تفسیر خاصِ توکلی از نمایشنامه باغ وحش شیشه ای، که در قالب اقتباس نمایانگر می شود، می پردازیم. اقتباس، برگرفته از اثر است ولی محصول جانبی آن نیست بلکه یک کالای فرهنگی جدید است. بنابراین با استفاده از پژوهش بینارشته ای در قلمرو ادبیات تطبیقی و مطالعات اقتباس، مرزبندی میان سینما و ادبیات متون نوشتاری و متون بصری میان آثار فاخر و عامه پسند شکسته می شود و علاوه بر متنِ مکتوب، به بافتِ متن هم توجه می شود. پس انطباق متنِ باغ وحش شیشه ای (1945، اثر تنسی ویلیامز) بر فیلم اینجا بدون من (ساخت 1389، اکران 1390؛ به کارگردانی بهرام توکلی) محک مناسبی برای ارزش گذاری اقتباس نیست. این تألیف به تحلیل و بررسی شیوه خوانش و اقتباس بهرام توکلی از نمایشنامه باغ وحش شیشه ای را، که در اواخر دهه 80 شمسی در ایران در کالبد فیلم تبلور یافته است، می پردازد. برای اینکه نمایشنامه باغ وحش شیشه ای برای بیننده ایرانی باورپذیر شود، ناگزیر درگیر روند بومی سازی خواهد شد و اقتباس کننده باید ساز و کارهای ایدئولوژیک جامعه و گفتمان های فرهنگی ـ اجتماعی را در روح اثر بدمد.