حسین عابددوست

نظام های مسیریابی به عنوان بخشی از گرافیک شهری، از مهم ترین عناصر محیط های شهری است. عموماً عوامل نوشتاری در طراحی این نظام ها در نقش عنصر غالب ظاهر می شوند. این نشانه ها علاوه بر انتقال اطلاعات، می توانند به عنوان ابزاری گویا و خلاق، زیبایی و احساس مطلوب بصری و نیز ماندگاری تصویر را به ذهن مخاطب انتقال دهند. پرسش پژوهش آن است که کارکرد نشانه های نوشتاری در نظام های مسیریابی کلان شهر تهران چیست و فرایند ارتباطی این نشانه های نوشتاری با مخاطب چگونه است. هدف از پژوهش حاضر، تحلیل نشانه شناختی نوشتار در نظام های مسیریابی کلان شهر تهران در ارتباط با مخاطب است. در این راستا افزون بر بیان نقاط ضعف و قوت نوشتار در بازنمایی زبان و بازتاب زبانِ گفتار در سطح نخست دلالتی نوشتار؛ سطوح دلالتی خاص نوشتار (پیرازبانی و غیرزبانی) که در آن ها نوشتار از کیفیات دیداری خاصی برخوردار است، با معیار مبانی هنر های دیداری مورد سنجش قرار می گیرد. برای نیل به این هدف، روش تحلیل نشانه شناختی متعلق به پارادایم تفسیری به عنوان فلسفه پژوهش، ابزار نظری و روشی مورداستفاده قرار گرفته است. رویکرد پژوهش استقرایی بوده، راهبرد پژوهش نمونه موردی است. رهیافت اصلی پژوهش تحلیل محتوای کیفی بوده و از نظر افق زمانی پژوهشی تک مقطعی صورت پذیرفته است. همچنین از لحاظ گردآوری داده ها، مبانی نظری و پیشینه تجربی، مطالعه کتابخانه ای و از نظر جمع آوری داده های کیفی، پژوهشی میدانی محسوب می شود. ابزار گردآوری داده های کیفی در این پژوهش، مصاحبه و همچنین مستندات است. نتایج پژوهش نشان می دهد در نمونه های موفق، نوشتار افزون بر انتقال معنای زبانی متن، به عنوان یک عنصر هویت ساز در فضاهای شهری در سطوح خاص دلالتی خود می تواند تأثیرگذار باشد و مخاطب شهری را به فهم حس تعلق مکانی و خاطره انگیزی نسبت به یک فضای شهری نائل گرداند؛ اما در تقابل با آن چالش هایی انتقال مفاهیم و معانی زبانی و بصری نوشتار را در ارتباط با مخاطب با مشکل روبرو می سازد که عبارت انداز: 1) فقدان (و یا) ضعف در بهره گیری از نشانه های نوشتاری فارسی برای ارتباط با مخاطب هدف و نوشتار لاتین برای ارتباط با مخاطب عام و همچنین خوانش دشوار قلم استعمال شده (در سطح زبانی نوشتار)؛ 2) ضعف از لحاظ آرایش، چیدمان و صفحه آرایی نوشتارِ تابلوهای مسیریابی شهری (در سطح پیرازبانی نوشتار)؛ 3.الف) عدم هماهنگی قلم های طراحی (و یا انتخاب شده) با یکدیگر و عدم تناسب آن با موضوع، مفهوم و کارکرد مکان شهری؛ 3.ب) ضعف از لحاظ گزینش رنگ در نظام های مسیریابی؛ 3.ج) شباهت نظام های مسیریابی به نمونه های دیگر و نداشتن روحیه مستقل (در سطح غیرزبانی نوشتار). در جهت رشد و اعتلای وجوه ارتباطی و دیداری نظام های مسیریابی کلان شهر تهران بایست سطوح مختلف دلالتی در این نظام ها به عنوان اصلی مهم موردتوجه قرار گیرد. لزوم دوزبانه بودن نوشتار و ارجحیت بهره گیری از خط فارسی، به شکل مناسبی معنای صریح را به ذهن مخاطبان شهری متبادر خواهد ساخت. (سطح زبانی نوشتار) از سوی دیگر، توجه به چیدمان، هماهنگی عناصر نوشتاری با هم در تناسب با کارکرد مکان؛ همچنین کاربرد مناسب رنگ و لحاظ ویژگی های متمایزکننده نوشتار در این نظام ها به ایجاد حس مکان، زیبایی و دل بستگی برای مخاطب می انجامد که با معانی ضمنی نوشتار مرتبط است. (سطوح پیرازبانی و غیرزبانی نوشتار)

آثار هنری علاوه بر ویژگی های زیباشناختی، بازتاب دهنده ی مناسبات اجتماعی-فرهنگی بستر تولید کننده ی خود نیز هستند. در گیلان بسیاری از اماکن مذهبی شیعی، دارای نقاشی دیواری بوده اند که پیدایش آن ها را به دوره ی صفوی نسبت می دهند. شاهنامه کارکیا در سده ی 15 میلادی(نهم ه.ق) در شهر لاهیجان نگاشته شد. این شاهنامه به سبک نگارگری ترکمن شیراز تصویرگری شده است. پرسش اصلی تحقیق حاضر این است که الگوهای متشابه و متفاوت میان نقوش شاهنامه کارکیا و نقاشی های دیواری بقاع متبرکه کدام است و چگونه شباهت ها و تفاوتهای نقاشی دیواری بقاع متبرکه در لاهیجان و نگاره های موجود در شاهنامه کارکیا تحلیل می گردد؟ روش تحقیق توصیفی تحلیلی است. روش گردآوری اطلاعات اسنادی و کتابخانه ای از طریق فیش برداری و تصویرخوانی است. یافته های تحقیق نشان می دهد، نقاشی های دیواری بقاع متبرکه با نگاره های موجود در شاهنامه کارکیا دارای مشخصه های بارزی هستند که بر گرفته از یک فرهنگ مادر می باشند و آن، فرهنگ ایرانی است که فرهنگ شیعه در نقاشی بقاع و گرایش های ایرانی در شاهنامه کارکیا بخشی از آن است. هردو نقاشی دارای نقوش نمادین مانند اژدها، خورشید، تاج و درخت سرو هستند. نقش خورشید در هردو نقاشی به یک معنا و مفهوم به کار گرفته شده است ولی نقش اژدها کاملا معنای متضاد دارد که از روابط آن با سایر نشانه های درون اثر قابل درک است. نقش تاج نیز در هر دو نقاشی به معنی سلطنت، قدرت، فره شاهی و آسمانی است. درخت سرو نیز دارای معانی مشترک است که همگی ریشه در باورها و اعتقادات فرهنگی ایران دارند. فرآیند طرد و جذب نشانه ای، ساز و کار اشتراک نشانه ها و تفاوتهای آنها درون نقاشی بقاع و شاهنامه کارکیا را بیان می دارد. نشانه ها اگرچه ریشه در فرهنگ ایرانی دارند اما در اثر هم نشینی و رابطه درزمانی با سایر نشانه های درون متنی، معانی منحصر به فردی را بازنمایی می کنند.

هزارویک شب از کهن ترین نمونه های ادبی در جهان به شمار می آید. نسخه خطی داستان سیف الملوک و بدیع الجمال از مجموعه هزارویک شب به زبان فارسی و خط نستعلیق در سال 1033 هجری قمری و زمان پادشاهی جهانگیر در هند تحریر شده که تأثیر عمیق سنت های تصویری فرهنگ و تمدن هند و ایرانی در آن ظهور یافته است. داستان سیف الملوک از این مجموعه، حکایت شاهزاده ای است که عاشق پری زاده ای به نام بدیع الجمال می شود و به جست و جوی او باشخصیت های داستان به گفت وگو می پردازد. هدف پژوهش، تحلیل ارتباط متن و تصویر در نسخه خطی داستان سیف الملوک و بدیع الجمال بر اساس نظریات باختین است. سؤالات تحقیق عبارت اند از: 1. چه ارتباط گفت وگومند و پیوستاری زمان و مکان بین متن و تصویر در نسخه خطی داستان سیف الملوک و بدیع الجمال وجود دارد؟ 2. نمود شباهت ها و تفاوت های گفت وگومندی میان روایت داستان و نوع تصویرگری نگاره های این نسخه، چگونه قابل بررسی است؟ روش تحقیق توصیفی تحلیلی است و روش گردآوری اطلاعات کتابخانه ای از طریق فیش برداری و تصویر خوانی است. روش تجزیه وتحلیل داده ها کیفی است. نتایج پژوهش نشان داد بیان گفت وگومندی میان عناصر روایی و تصویرپردازی این نسخه از هماهنگی و غنای بسیار برخوردار است و با توجه به سنت های ایرانی و فرهنگ بومی هند، انسان در پیوند با محیط و در مرکز توجه قرار می گیرد که در اصل به طرح گفت وگومندی میان آن ها پرداخته شده است. جهان فردی سیف الملوک به عنوان شاهزاده ای مستقل، بر دیگران برتری ندارد؛ بنابراین تأثیرات چندصدایی در جلوه های گوناگون ظهور یافته است. پیوستاری زمان و مکان نیز در متن و تصویرگری این داستان از نسخه هزارویک شب قابل شناسایی است و هنرمند تصویرگر هم سو با روایت داستان اثری متناسب با گفت وگومندی و پیوستاری زمان و مکان در نظر باختین خلق کرده است.

تجلّی انقلاب اسلامی، تحولاتی را در هنر و فرهنگ به همراه داشت. این تحولات زمینه ظهور نمادها و نشانه های خاص با روابط ساختاری متفاوت در آثار هنری بوده است. پوسترهای جشنواره هنر مقاومت، یکی از عرصه های شکل گیری نمادها و نشانه های متاثّر از انقلاب اسلامی است. هدف پژوهش حاضر، بررسی ساختاری محورهای جانشینی و همنشینی نشانه ها و نیز انواع روابط وابسته به آن ها در برخی از پوسترهای جشنواره هنر مقاومت است. پژوهش حاضر با این پرسش آغاز شده است که روابط نشانه های دیداری و نوشتاری در پوسترهای مقاومت برمبنای محورهای جانشینی و همنشینی چگونه قابل تحلیل است؟ روش تحقیق، توصیفی -تحلیلی است و شیوه گردآوری اطلاعات، کتابخانه ای و اسنادی از طریق یادداشت برداری و تصویرخوانی است. روش تجزیه و تحلیل داده ها کیفی است. نوع تحقیق از نظر هدف، بنیادی است. نتایج تحقیق نشان می دهد، عناصر بصری در برخی پوسترهای جشنواره هنر مقاومت، مانند نوع نوشتار، رنگ متن، زمینه و المان های دیگر از منظر نشانه شناختی،گویای بیداری اسلامی است. فرم ها و نقش مایه ها با توجه به محورهای جانشینی در روابط متضاد، قیاسی و تطبیقی مشاهده می شود و در محورهای همنشینی، روابط متوالی، مکانی و مفهومی بین نشانه ها، ارتباط معناداری برای رسیدن به آگاهی پدید آورده است. در این آثار نظام همنشینی، ترکیب افزایشی عناصر را در پی دارد و در محور جانشینی، حذفِ برخی نشانه ها، به تاکید بر نشانه حاضر منتهی می شود و ازطریق رابطه غیابی، معنای نهایی نشانه ها تفسیر می گردد.

هدف از این پژوهش، تحلیل و بررسی بازتاب هویت ملی در طراحی بسته بندی ایران با تأکید بر مؤلفه خط فارسی به عنوان یکی از مهم ترین ارکان هویت ملی ایرانیان است. پرسش اصلی تحقیق این است که موضع و گرایش طراحان بسته بندی برگزیده محصولات مواد غذایی دوسالانه طراحی گرافیک ایران "سرو نقره ای" در رابطه با بازتاب نوشتار فارسی و اعمال معیارها و هنجارهای خط و خوشنویسی فارسی در آثارشان چیست. روش تحقیق در مقاله حاضر توصیفی تحلیلی است. روش گردآوری داده ها ترکیبی از شیوه فیش برداری و تصویرخوانی و همچنین مشاهدات میدانی از طریق ارائه پرسش نامه باز و مصاحبه با مخاطبان است. تجزیه و تحلیل یافته ها نیز کیفی است. نتایج پژوهش نشان می دهد، در نمونه های موفق حروف نگاری بسته بندی ها ضمن بازتاب هویت برند، معرّف مؤلفه مهمِ هویت فرهنگی ایرانیان یعنی خط فارسی و هنجارها و خصوصیات زیبایی شناسانه آن است. ولیکن در تقابل با آن چالش هایی انتقال مفاهیم و معانی موردنظر را تحت تأثیر قرار داده و ارتباط خط و حروف نگاری فارسی با مخاطبان ایرانیِ فارسی زبان را با اختلال روبرو ساخته، که بدین شرح است: 1. فقدان (و یا) ضعف بهره گیری از خط و نوشتار فارسی در طرح و ارجحیت استفاده از نوشتار لاتین؛ 2. استفاده از قلم هایی با کیفیات بصریِ متأثر از هندسه، تناسبات و روحیه خط و خوشنویسی عربی؛ 3. شباهت بسته بندی ها و حروف نگاری آن ها به نمونه های دیگر و نداشتن هویت مستقل.

تولید سریال برای نمایش خانگی بخشی از فعالیت های رسانه ای مرسوم است. سریال های نمایش خانگی با نشانه های نوشتاری معرفی می شوند. حروف نگاری عناوین این سریال ها، روابط نشانه ای را دربر می گیرد که در انتقال معنا تأثیرگذارند. این روابط در دو بخش نشانه های ارجاعی و شکل گردان جای می گیرند. هدف این پژوهش، تحلیل کارکرد نشانه های ارجاعی و شکل گردان در دو دسته روابط جانشینی و همنشینی نشانه ها در حروف نگاری سریال های نمایش خانگی ایران است. روش تحقیق، توصیفی- تحلیلی و شیوه گردآوری مطالب، کتابخانه ای (فیش برداری و تصویرخوانی) است. روش تجزیه و تحلیل داده ها نیز کیفی است. این تحقیق نشان می دهد که انتقال معنای نوشتار با فرم و محتوای آن، رابطه ا ی تنگاتنگ دارد. بخشی از تایپوگرافی ها به دلیل استفاده از نمادهای به خصوص و ارجاع مستقیم آنها به جهان طبیعی و نیز محتوای سریال، در دسته نشانه های ارجاعی قرار می گیرند، مانند سریال های هیولا، قورباغه و کرگدن که در آنها، نوشتار به ویژگی های طبیعی با قدرت بیشتری اشاره دارد. بخشی دیگر از نشانه ها مانند  سریال های  دراکولا، زخم کاری و یاغی، با توجه به داشتن مفاهیم رمزی- با نیاز به تعمق بیشتر برای دریافت معنای آن- در دسته نشانه های غیر ارجاعی (شکل گردان) جای می گیرند. تعامل میان نشانه های موجود در تایپوگرافی سریال ها، قابل بررسی است و در شخصیت بخشیدن به نوشتار، نام سریال و انتقال معنا نقش بسزایی دارد. همچنین،با توجه به نوع قرارگیری نماد و نوشتار دراین حروف نگاری ها، دردو دسته جانشینی و همنشینی نشانه ها قرارمی گیرند.  

 تطورگرایی بر این اصل استوار است که هر پدیده فرهنگی حاصل زنجیره ای طولانی از تغییرات در طول یک خط زمانی   مکانی است. برمبنای اصول تکامل در این نظریه می توان تحولات تصویری نمادهای آب و گیاه را در محراب های دوره اسلامی بررسی کرد. پرسش اصلی تحقیق این است که چه ارتباطی میان نقش پردازی آب و گیاه در محراب های دوره اسلامی و الگوهای تصویری پیشین آن در هنر پیش از اسلام ایران وجود دارد و این ارتباط چه تغییراتی در طول زمان داشته است؟ روش تحقیق، توصیفی   تحلیلی و روش گردآوری اطلاعات آن، کتابخانه ای از طریق فیش برداری و تصویرخوانی می باشد و تجزیه وتحلیل داده ها به شیوه کیفی صورت گرفته است. با تکیه بر اصل اول تطورگرایی (یکسانیِ روانی) می توان وحدت باور مردم ایران نسبت به آب های حیات و درختِ زندگی را بیان کرد. نمود آب و درخت در روایت های دینی پیش از اسلام و پس از آن در متن قرآن کریم، نمایانگر تطور این الگوی اسطوره ای به یک پدیده دینی است. به شکلی که بیان حقایقی از دین اسلام یعنی رستگاری و پیشرفت اخلاقی با نمادهای مقدس پیشین همراه شده است. آب و درخت که در اسطوره های کهن نماد امید به حیات جاوید بر زمین است با تأکید بر متافیزیک، جهش یافته و بهشت برین جایگاه نماد درخت و آب های جاویدان برای مومنین می گردد. تعالی این نمادها به نمادهای بهشتی و پیوستگی آن ها با رستگاری، از مهم ترین تغییرات این نمادها در متن قرآن و نقش پردازی محراب است. درخت های مقدس که در ترکیب های سه گانه با ایزدان و یا محافظان اسطوره ای در آثار کهن ایران حاضر بودند، به شکل درخت زندگی یا گیاهی گردان در مرکز محراب قرار می گیرند. گاه ستون های کناری محراب با آرایه های گیاهی تزیین می شوند که صورت استیلیزه ای از درخت است. نماد آب را می توان با حضور سبو در محراب ها و در بالا و پایین ستون ها مشاهده کرد که شکل انتزاعی و تطور یافته ای از الگوی بازنمایی سبو در آثار کهن ایران است.

داستان اسب آبنوس یکی از نگاره های مجموعه هزارویک شب است که از ارزش های معنایی و تصویری بسیاری برخوردار است. این اثر که در دوره قاجار مصور شده است، اکنون در مجموعه کاخ گلستان قرار دارد. هدف از تحقیق حاضر تحلیل گفتگومندی و چندصدایی، پیوستار زمان و مکان، ارتباط خود و دیگری و کارناوال گرایی در متن و تصویر نگاره اسب آبنوس از نسخه هزارویک شب است. تحلیل حاضر در پی پاسخ به این پرسش است که بنیان های نظریه منطق مکالمه در محتوای داستان اسب آبنوس و نیز در تصویرگری آن چگونه قابل شناسایی است. همچنین، نمود شباهت ها و تفاوت های گفتگومندی در روایت داستان و تصویرگری نگاره های این نسخه کدام است؟ روش تحقیق توصیفی-تحلیلی است و شیوه گردآوری اطلاعات کتابخانه ای از طریق یادداشت برداری و تصویرخوانی است. روش تجزیه و تحلیل یافته ها کیفی است. نتایج تحقیق نشان می دهد که بیان روایی و گفتگومندی، چندصدایی، پیوستاری زمان و مکان و کارناوال گرایی در محتوای داستان اسب آبنوس قابل شناسایی است. صنیع الملک توانسته این مؤلفه ها را در تصویرگری بازنمایی کند. در واقع، رابطه تکاملی میان متن و تصویرگری نسخه خطی داستان اسب آبنوس برقرار است؛ به شکلی که همان اصول منطق مکالمه که در متن قابل شناسایی است، در تصویرگری نیز نمایش بارزی یافته است.  

لوگوی فیلم یک نشانه است که علاوه بر انتقال مفاهیم نوشتاری از جنبه های بصری و زیبایی شناختی نیز برخوردار است. تحقیق حاضر در پی پاسخ به این پرسش است که رابطه نشانه های تصویری و نوشتاری در لوگوتایپ (نشانه نوشته) های تلفیقی برنامه کودک چگونه است و این روابط در فرایند انتقال معنا چه نقشی دارند. هدف تحقیق، تحلیل روابط هم نشینی و جانشینی نشانه های تصویری و نوشتاری در این لوگوتایپ ها و توصیف کارکرد ارجاعی آن ها با محتوای فیلم است. روش تحقیق توصیفی تحلیلی است. روش گردآوری مطالب ترکیبی از روش کتابخانه ای از طریق فیش برداری و تصویرخوانی و مشاهده های میدانی از طریق ارائه پرسش نامه باز و مصاحبه با کودکان است. تجزیه تحلیل یافته ها کیفی است. یافته های تحقیق نشان می دهد رابطه هم نشینی و جانشینی نشانه های نوشتاری و تصویری در لوگوتایپ های برنامه کودک به شکل ویژه ای قابل شناسایی است. هم نشینی این نشانه ها وجه آشنایی زدایی و منحصربه فرد بودن آن را تقویت می کند و نتیجه آن ایجاد جذابیت بصری و تمایز نسبت به سایر لوگوتایپ هاست. در مواردی این روابط، خوانایی لوگو را تحت تأثیر قرار می دهد. رابطه جانشینی زمانی رخ می دهد که نشانه هایی از فیلم یا محتوای آن، جایگزین حروف لوگو می شود و خوانش هم زمان نوشتار و درک تصویری آن با توجه به محتوای فیلم برای مخاطب کودک صورت می گیرد.کلیدواژه: رابطه هم نشینی، رابطه جانشینی، نشانه های تصویری، نشانه های نوشتاری، لوگوتایپ (نشانه نوشته) فارسی، برنامه کودک.

سنگ قبرهای قدیمی قبرستان های ایران، حاوی نشانه هایی هستند که انتقال دهنده فرهنگ و باورهای ایرانی است. پژوهش حاضر به بررسی نقوش نمادین سنگ قبرهای قبرستان سفیدچاه بهشهر می پردازد. مسئله اصلی تحقیق، شناخت مفاهیم نمادین نقوش گیاهی، حیوانی و هندسی حکاکی شده بر سنگ قبرهای قبرستان سفیدچاه، یکی از آرامگاه های قدیمی شمال ایران است. همچنین بررسی پیشینه تصویری این نقوش نیز مورد توجه است. روش تحقیق، توصیفی-تحلیلی و شیوه گردآوری مطالب، کتابخانه ای و از طریق فیش برداری و تصویرخوانی است. روش تجزیه تحلیل داده ها، کیفی است. برای خوانش دقیق تر، این نقش ها با نقوش آثار کهن مارلیک در شمال ایران و آثار ایلامی در جنوب ایران مطابقت داده شده است. نتایج تحقیق نشان می دهد نمادهای گیاهی، حیوانی و هندسی موجود بر سنگ قبرهای سفیدچاه با مفهوم باروری و فراوانی همراه، و بدین جهت با مفهوم فلسفی تجدیدحیات مرتبط است. برخی نقوش، عناصر اصلی طبیعت مانند آب، زمین، آسمان، خورشید و درخت زندگی را بازنمایی می کنند. این مفاهیم با عقیده و باور ایرانیان به تجدیدحیات انسان و رستاخیز مرتبط است. پیشینه تصویری این نقوش را می توان در آثار باستانی متعلق به هزاره سوم و دوم ق.م مشاهده کرد. شباهت نقوش سنگ قبرهای سفیدچاه، هرچند با اجرایی خام دستانه و ابتدایی، با آثار باستانی ایلام و مارلیک، تداوم حیات سبکی از نقش پردازی را نشان می دهد که ریشه در هنرهای کهن ایران دارد.

نقاشی های بقاع متبرکه گیلان همانند نقاشی های مذهبی پشت شیشه از هنرهای مذهبی دوره قاجار است که برای عامه مردم با تشویق حکومت ها در جهت هدایت افکار عمومی رشد کرده است. میان این نقاشی ها از حیث اعتقادات مذهبی شیعه و خاستگاه اجتماعی هنرمندان، وحدت سبک در روایت و تصویرگری قابل مشاهده است. ترامتنیت یکی از نظریه های مهم در زمینه های ادبی و هنری است که توسط ژرار ژنت مطرح شده است. ژنت در ترامتنیت به روش های گوناگونی پرداخته است که یک متن توسط آن مخاطبش را به یادآوردی متن پیشین دیگری هدایت می کند. پرسش اصلی تحقیق این است که کدام مؤلفه های به کار رفته در نقاشی پشت شیشه و نقاشی بقاع متبرکه از رابطه همان گونگی و تراگونگی برخوردارند. روش تحقیق توصیفی تحلیلی و روش گردآوری مطالب کتابخانه ای از طریق یادداشت برداری و تصویرخوانی است. تجزیه و تحلیل داده ها کیفی است. یافته ها حاکی از این است که میان نقاشی های بقاع متبرکه و نقاشی های پشت شیشه رابطه همان گونگی و تراگونگی هم زمان برقرار است. همان گونگی در کاربست عناصر بصری و دلالت های معنایی، از نوع فورژی با کارکرد جدی و تقلید از فرم و محتوای پیش متن و تراگونگی از نوع جای گشت در ساختار بصری و دلالت های معنایی دارای کارکردی جدی در بیش متن است. در نقاشی های بقاع متبرکه گیلان، نقاش با حذف عناصر، افزایش عناصر و تغییر مضمون، سبب آفرینش مفاهیم تازه شده است.