۱.
کلید واژه ها:
لعن الله الیهود و النصاری بنای بر قبور شرک سلفیان اهل سنت
حدیث مشهور «لعن الله الیهود و النصاری اتخذوا قبور أنبیائهم مساجد» که پیامبر اسلامدر آخرین روزهای حیاتشان آن را ایراد فرمودند، در بسیاری از مصادر حدیثی شیعه و سنی آمده است و دو تفسیر از آن وجود دارد؛ سلفیان با تکیه بر مبانی خویش، تفسیری گسترده از این حدیث نموده اند و بر اساس آن بسیاری از مسلمانان را به خاطر ساخت زیارتگاه وبناهای یادبود بر قبور بزرگان دین، متهم به شرک نموده اند؛ اما جمهور محققین مسلمان با اکتفا به قدر متیقن از ظاهر روایت و پرهیز از قیاس و تعمیم حکم، تنها کسانی را مشمول آن دانسته اند که آگاهانه دچار غلو شده و اولیای خدا را در کنار او پرستش می کنند. گفتنی است ارائه تفسیر صحیح و مستند از این گونه نصوص دینی بهترین راهکار برای مقابله با پدیده تکفیر است.
۲.
کلید واژه ها:
وجوب النظر زبان دین احادیث اعتقادی قیاس منطقی
نظریات مطرح در زمینه زبان احادیث اعتقادی نفیاً و اثباتاً در برخی دیدگاههای کلامی اثرگذار است؛ از نگاه پیروان دیدگاه «وجوب النظر»، تنها راه فراگیر دستیابی به علم تفصیلی نسبت به امور معقول، قیاس منطقی است؛ لذا توحید، بهعنوان مهمترین اصل اعتقادی، و نیز برخی دیگر از موضوعات اعتقادی که از امور معقول به شمار می آیند، در بیان ادله اثباتی خود به زبان قیاس منطقی متکی هستند. این پژوهش با روش کتابخانه ای ضمن تحلیل و نقد ادله دیدگاه وجوب النظر، به صحت سنجی این دیدگاه پرداخته و با نقد آماری، نقلی و برهانی وجوب النظر نشان داده است که اولاً ادله عقلی دیدگاه وجوب النظر، به معنی تحصیل علم از راه استدلال عقلی و برهان، مخدوش است؛ ثانیاً استناد به مدلول آن دسته از آیات و روایات که به نوعی به وجوب النظر اشعار دارند، در اثبات نظریه وجوب النظر ناتمام است؛ ثالثاً بررسی احادیث کتاب شریف کافی نشان می دهد که این ادعا که زبان احادیث اعتقادی، زبان استدلال و برهان است، فاقد اعتبار بوده با دقت در روایات اعتقادی بدست می آید که علیرغم بهره گیری معصومین از زبان برهان، زبان رایج مورد استفاده در احادیث اعتقادی قیاس منطقی نیست، بلکه زبان تحلیل، وصف و إخبار است.
۳.
کلید واژه ها:
علی بن ابی طالب (ع) خلفا روایت حد مفتری جریان شناسی بوم شناسی تاریخ گذاری
روایتی منسوب به امام علی بن ابی طالب (ع) حکایت از آن دارد که ایشان در دوران حکومتشان فرموده اند: «لَا یُفَضِّلُنِی أَحَدٌ عَلَى أَبِی-بَکْرٍ و عُمَرَ إِلَّا جَلَدْتُهُ حَدَّ الْمُفْتَرِی». با این حال روایات دیگری از ایشان در تعارض با این موضع قرار دارد. نظر به این اختلاف، مسئله پژوهش حاضر اعتبارسنجی انتساب روایت حد مفتری به علی (ع) است. بدین منظور سعی شده با استفاده از قرائن مختلف سندی و تاریخی، این روایت خارج از چارچوب کلامی، با رویکردی تاریخی مورد اعتبارسنجی قرار گرفته و ظرف زمانی و مکانی پیدایش و خاستگاه گفتمانی و جریانی آن تبیین گردد. این پژوهش از جمله نشان می دهد که به احتمال بسیار، تحریر ناظر به تفضیل این روایت در دهه 90 قرن نخست هجری در بوم کوفه تکوین یافته و سپس تحریری دیگر از آن حداکثر در طی نیمه نخست قرن دوم تطور یافته است. علاوه بر این، به لحاظ گفتمانی بستر اولیه پیدایش این خبر مسئله «رتبه بندی خلفا» بوده است.
۴.
کلید واژه ها:
حدیث ثقلین تخریج قید «ما إن تمسکتم بهما» ما مصدریه زمانیه
حدیث ثقلین یکی از معروف ترین احادیث نزد فریقین است که هیچ شبهه ای در صحت صدور آن وجود ندارد. در عین حال می توان متن روایات ثقلین را با محوریت جمله «ما إن تمسکتم بهما لن تضلوا» به چهار دسته کلی: «ما إن تمسکتم... لن تضلوا»، «إن تمسکتم... لن تضلوا»، «إن تمسکتم... فلن تضلوا» و «فتمسکوا بهما» تقسیم نمود. این تحقیق نشان می دهد دسته اول روایات مذکور، دارای معنای زائد بر سایر دسته هاست که ناشی از وجود «ما مصدریه زمانیه» در متن حدیث می باشد. بنابراین تلاش شده است تعارض میان این چهار دسته روایات بررسی شود تا تخریج نهایی از متن حدیث حاصل گردد. حاصل تخریج نهایی در معنای حدیث آن است که حدیث ثقلین، شرط هدایت و عدم گمراهی انسان را در ظرف تمسک دائمی به قرآن و عترت (ع) تصویر می کند که ناشی از وجود «ما مصدریه زمانیه» در تخریج نهایی است، در حالی که در صورت نبود این قید، هدایت صرفاً معلّق بر تمسک به آن دو شده که علی الظاهر با صدق مسمّای تمسک به قرآن و عترت، عدم گمراهی همیشگی حاصل می شود.
۵.
کلید واژه ها:
فقه الحدیث فهم حدیث فهم بیناحدیثی
فهم حدیث به عنوان دومین منبع استنباط آموزه های دینی امری مهم قلمداد می شود. در فرآیند فهم حدیث، با مفهومی به نام خانواده حدیث مواجه هستیم که به جهت برخورداری از ویژگی هایی خاص چون «تعدد»، «تشابه و تناسب موضوعی»، «جامعیت» و ...، نیازمند فهم و توجه ویژه می باشد. از این رو لازم است به اقتضای ویژگی های خانواده حدیث، روشی ویژه برای فهم آن در نظر گرفته شود. این پژوهش با استفاده از روش توصیفی – تحلیلی، تأمل در ویژگی های خانواده حدیث و نسبت سنجی میان احادیث هم خانواده به یافته هایی دست پیدا کرده است که به جهت نتیجه بخشی در فهم خانواده حدیث قابل توجه می باشد. این یافته ها نشان می دهد که فهم خانواده حدیث از روشی سه مرحله ای بدست می آید که عبارتند از: «فهم تک تک احادیث»، «فهم بیناحدیثی» و «جمع بندی و تحلیل مفاهیم بدست آمده». انجام این مراحل، نه تنها فهم درست، دقیق و جامعی از حدیث بدست می دهد؛ بلکه فراتر از آن، سؤال ها و مسائل جدید را پاسخی بروز ارائه خواهد کرد.
۶.
کلید واژه ها:
تاریخ گذاری ستر زنان قبر همسر روایات وهن زنان
عوامل متعددی در جوامع مختلف بر وضعیت زنان اثر گذاشته است. برهه ای از این زمان، سده اول و دوم هجری است که با ظهور اسلام، وضعیت زنان، ابتدا در منطقه حجاز و با فتوحات، در بخشی از غرب آسیا تحت تاثیر قرار گرفت. فرهنگ های مختلف با قوانین جدید اسلام درآمیخت و وضعیتی جدید را برای زنان به وجود آورد که بخشی از آن مربوط به قبل از اسلام و بخشی مربوط به بعد از اسلام بود. از جمله، خرده فرهنگ زنده در گور کردن زنان که قبل از اسلام وجود داشت و بعد از اسلام ممنوع شد. این پژوهش به بررسی یکی از گزارههای این فرهنگ میپردازد که در قالب روایت از پیامبرص آمده است. در این تعبیر قبر و همسر برای زن به عنوان پوشش در نظر گرفته شده و قبر برای پوشاندن او برتر از همسر است. براساس روش تاریخ گذاری تحلیلی اسناد - متن و تعیین حلقه مشترک که اصالت متنی این روایت به قبل از اسلام و ایجاد سند آن به دوره بعد از اسلام برمی گردد. کارکرد این تعبیر جاهلی، کنترل و محدویت زنان در مسائل اقتصادی و کاهش نفوذ در مناصب حاکمیتی است. اگرچه این روایت در جریان فقهی احکام زنان نیز اثر گذاشته است.
۷.
کلید واژه ها:
حدیث اسلامی سده حوزه پیشبرد دانش
دانش حدیث اسلامی در صد ساله گذشته نمود مترقی و پیشبرد جدی دانشی را در حوزه علمیه قم نمودار ساخته است. تحولات چشمگیری که تمامی عرصه های آموزش، پژوهش و ترویج دانش را پوشش می دهد. بازیابی و احیای تلاش های پیشین، جمع نگاری های دانشی، پژوهش های میان رشته ای، ساماندهی به آموزش و پژوهش در عرصه تلاش های جامع و هدف مند و تأسیس مراکز، نهادها و مجلات علمی، ورود به عرصه های گوناگون معرفتی، مقارن پژوهی، ترجمه و ترویج منابع و یافته های حدیث پژوهی به زبان های گوناگون و ایجاد مراکز و تربیت دانش آموختگان توانمند در عرصه دفع شبهات و اشکالات مرتبط با دانش حدیث و معارف حدیث؛ همه نمودهایی است که تحول وارتقای دانش حدیث در صد سال گذشته را نمایان می سازد. این مسیر ترقی در این دوره تابع دو عامل اثرگذار : حضور آیت الله بروجردی (ره) در قم و انقلاب اسلامی ایران تقویت شده و تکامل یافته است
۸.
کلید واژه ها:
حدیث سنت رویکرد به حدیث تعامل و تقابل با حدیث رویکرد هوشمندانه به حدیث حوزه علمیه قم
بررسی رویکردهایِ به حدیث در جهان اسلام، ما را با دو رویکردِ کلیِ تقابلی و تعاملی، از سوی مخالفان و موافقان حدیث آشنا می کند. این پژوهشِ توصیفی تحلیلی، بر این است رویکردهای به حدیث را در حوزه علمیه قم، مشخصاً در سده اخیر، احصاء، برشماری و تحلیل نماید. در رویکرد تعاملی با سه گرایش افراطی، تفریطی و اعتدالی گونه ها و نمونه های متنوعِ در هر یک، شناسایی و تحلیل می شوند. در گرایش اعتدالی، ضمن دو نگره تعاملِ متعادل و هوشمندانه «قرآن محوری و حدیث مداریِ» و «دوگانه محوری» که اولی بر جامعیت قرآن و دومی بر اصالت و استقلالِ حدیث در جنب قرآن تأکید دارد، نقش های تقریری و تبیینی و به ویژه نوگستریِ سنّت مورد تأمل است. این نوشتار مدعی است، جریان رو به رشد شکوفایی روشمند حدیث از یک/دو دهه گذشته به این سوی، ریشه در نگاه اخیر دارد. در رویکرد تعاملِ حداکثری، جریان ها و خرده جریان هایی که به نحو افراطی یا به جذب حداکثری از حدیث می اندیشند، مورد تحلیل قرار می گیرند؛ یعنی: فرهنگستان علوم اسلامی، دغدغه مندانِ احیای نهج البلاغه، گروه باطنی عرفانیِ متساهل، نصّ گرایان معاصر، نونصّ گرایانِ تفکیکی، و مدعیان طبّ اسلامی. جریان قرآن بسندگانِ در تفسیر یا خرده جریان هایِ عرضه به قرآن،
۹.
کلید واژه ها:
احادیث امامیه اصطلاحات حدیثی تحلیل گفتمان عرب عجم موالی
در تراث حدیثی امامیه پاره ای گزارش ها وجود دارد که اهل بیت(علیهم السلام) به عنوان مصداق حقیقی عرب و نژاد برتر و شیعیان ایشان نیز عرب و یا به عنوان «موالی» معرفی گردیده اند. در مقابل، دشمنان ایشان نیز با تعابیری چون بادیه نشین و «عجم» توصیف شده اند. نگارندگان در پژوهه حاضر برآنند تا با تدوین «خانواده حدیثی» و کاربست روش تحلیل گفتمان تاریخی به فهم صحیحی از این احادیث دست یابند و مقصود اصلی از این احادیث را در بستر فرهنگی-اجتماعی تاریخ صدور آنها تبیین نمایند. با بهره جویی از این دو روش در تحلیل احادیث مذکور، چنین به دست می آید که واژگانی چون «عرب، اعراب، موالی و عجم» در این احادیث، معنای لغوی آن ها مقصود اصلی نیست، بلکه معانی اصطلاحی آنها مد نظر معصومان است که ناظر به جایگاه برتر ایمانی و معرفتی اهل بیت و شیعیان ایشان و انحراف و انحطاط اخلاقی و ایمانی مخالفان ایشان است؛ از سوی دیگر چنین روایاتی در رویارویی با گفتمان رقیبی صدور و بازتاب یافته است که در صدد ترویج گفتمان برتری نژاد عرب بر غیر عرب بود و اهل بیت به نقد و ابطال این گفتمان پرداخته اند.
۱۰.
کلید واژه ها:
علی بن بابویه الإمامه والتبصره من الحیره امامت غیبت منابع حدیثی نخستین
بازشناسی مصادر نخستین حدیثی، دارای فوائد حدیثی، کتاب شناختی وتاریخی متعددی است. علی بن بابویه در کتاب الإمامه والتبصره من الحیره که قدیمی ترین تک نگاری موجود در شیعه در موضوع امامت وغیبت است، غیر از منقولات از سعد أشعری ومحمدبن یحیی، مجموعا 37 حدیث نقل کرده است که 15 مورد آن ها را بلاواسطه از عبدالله بن جعفر حمیری، 7 مورد از احمدبن ادریس، 4 مورد از علی بن ابراهیم و3 مورد آن ها را از حمزه بن قاسم، حسن بن احمد مالکی ومحمدبن موسی دریافته است. در این پژوهش با استفاده از روش هایی هم چون شناسایی بخش مشترک اسانید در گروهی از روایات پراکنده، هماهنگی موضوع روایت با موضوع کتابی که نام مؤلفش در سند حدیث ذکر شده است و انطباق سند حدیث با طریق به برخی کتاب های رجال سند در منابع فهرستی دریافتیم که محتمل ترین منابع مورد استفاده ی ابن بابویه در این منقولات، کتاب های: الغیبه، الإمامه ویا الفتره والحیره حمیری، النوادر احمدبن ادریس، التفسیر محمدبن خالد برقی، الملاحم یا التفسیر صفوان بن یحیی، الإمامه وتفسیر القرآن محمدبن عیسی بن عبید، التفسیر، القائم یا الملاحم علی بن مهزیار، الإمامه یونس بن عبدالرحمن، الإمامه محمدبن احمدبن یحیی، الإمامه ابن أبی عمیر، الإمامه محمدبن حسین بن أبی الخطاب، الغیبه یا البشارات حسن بن سماعه والنوادر بکربن عبدالله است.
