سید اصغر محمودآبادی

پس از قتل موریس (Maurice) در سال 602م به دست فوکاس (Phocas)، مناسبات دیپلماتیک میان دولت بیزانس و ساسانیان به سرعت دگرگون شد. خسرودوم به بهانه خونخواهیِ موریس، استراتژی خود را برپایﮥ نابودی کامل همسایه غربی گذاشت. فتح شهر مهمِ اورشلیم و انتقال صلیب راستین به تیسفون، جنگِ میان دو دولت را به جنگ مذهبی تبدیل کرد. بدین سان هراکلیوس (Heraclius) با حمایت های مالی کلیسا و تهییج نیروهای مردمی، ضربات مهلکی به ارتش ساسانی وارد کرد. با مرگ خسرودوم، برای برقراری صلح میان دو طرف بستری مناسب مهیا شد. دو طرفی که پس از جنگ های طولانی فرسوده شده بودند. دراین میان، در برقراری صلح نهایی در سال 630م که درواقع آخرین مراودات دیپلماتیک میان دولت ساسانی و بیزانس بود، مسیحیانِ نسطوری نقش مهمی ایفا کردند. این مقاله قصد دارد این سؤال را مطرح کند که اهمیت و نقش مسیحیان نسطوری در برقراری صلح سال 630م تا چه اندازه بود؛ همچنین مقاله برآن است تا مسائلی همچون چرایی ناکامی مذاکرات صلح در زمان حیات خسرودوم، دستاوردهای صلح سال 630م برای هر دو دولت و تأثیر دخالت های خسرودوم در امور کلیسای نسطوری در برکناری وی از سلطنت را بررسی کند.

در سال 524 م.، نمایندگان دولت های ساسانی، بیزانس، اعراب لخمی و اعراب حمیری در منطقه رملّه در نزدیکی شهر حیره و در حضور پادشاه لخمی، منذر سوم گرد آمدند. موضوع اصلی این اجلاس، مذاکره برای آزادسازی اسیران بلندمرتبه بیزانسی و عقد پیمان صلح میان بیزانس و منذر سوم لخمی بود که با حملاتی ویرانگر توانسته بود ضرباتی مهلک بر این دولت وارد سازد. با این حال در میانه این اجلاس، نماینده دولت یهودی حمیر نیز با به همراه داشتن نامه ای از سوی ذونواس، پادشاه یمن به جمع مذاکره کنندگان اضافه شد. ذونواس که پس از به قدرت رسیدن در یمن، سیاست خصمانه ای علیه حبشیان مسیحی و دولت بیزانس در پیش گرفته بود، خواستار برقراری پیمان اتحادی میان یمن و دولت های ساسانی و لخمیان به عنوان بزرگ ترین رقیبان دولت بیزانس بود. با این همه، نتیجه مذاکرات دیپلماتیک در اجلاس رملّه به عدم همکاری ساسانیان و اعراب لخمی با دولت حمیری انجامید. این موضوع خیلی زود باعث سقوط سلسله حمیریان در یمن به دست اتحادیه بیزانس و آکسوم شد. با سقوط دولت یهودی حمیر، دولت بیزانس موفق شد، حوزه نفوذ خود را بر کرانه های دریای سرخ گسترش دهد و سیاست فعالی را علیه منافع دولت ساسانی در تجارت میان شرق و غرب در پیش گیرد، لذا از مهم ترین ریشه های حمله نظامی ساسانیان به یمن، در سال 570 م. (سال تولد پیامبر اکرم اسلام) و تصرف این سرزمین به منظور بر قراری توازن قوا و در اختیار گرفتن دروازه جنوبی در برابر بیزانس بود.

خاندان نوبخت یکی از خاندان های دانش دوست ایرانی (از خطه خوزستان فعلی) بودند که در عصر اول عباسی تلاش زیادی در راه احیای فرهنگ ایران باستان و پیوند اندیشه های ایرانی با اندیشه های شیعه از خود نشان دادند. اگر چه با ورود اسلام به ایران ساختار طبقات اجتماعی، آن گونه که در سابق بود، در هم ریخت؛ اما بعضی از خاندان های دانش پژوه مانند خاندان نوبخت، با استخدام در کادر اداری و دیوانی، ضمن این که موقعیت سابق خود را حفظ کردند؛ حافظ و ترویج دهندة بسیاری از آداب و سنت های اصیل نیاکان خود در بین مسلمین شدند. خاندان نوبخت جدا از اینکه با ترجمة کتب پهلوی در انتقال و پیوند فرهنگ ایرانی به عالم اسلام نقش داشتند، همانند دیگر دبیران ایرانی عهد عباسی در مسائلی همچون آسمانی بودن مقام سلطنت و ارثی بودن آن در خاندان سلطنت، و مسئلة فره ایزدی، بین اندیشة ایرانی و اندیشة شیعی پیوند و تطبیق قابل تأملی ایجاد کردند. مقالة حاضر با استناد به منابع به دنبال شرح و بسط و تحلیل موارد فوق می باشد.

سیاست ،تجارت و زیارت در حجاز ، واژه هایی هستند که روابط بین آن ها بروز پدیده هایی را موجب شد ، که تبیین این روابط موضوع اصلی مقاله حاضر است . این پژوهش با تشریح وضعیت بازار های عرب مقارن ظهور اسلام و اهداف و چگونگی تشکیل آن ها ، کیفیت تأثیر گذاری مفاهیم سه گانه مورد نظر پژوهش در تحولات قرن اول هجری در سرزمین حجاز را مورد بررسی قرار می دهد. مسئله اصلی این است که آیا می توان بین سیاست، تجارت و زیارت در حجاز رابطه ای کشف کرد که تأثیر قابل توجهی در حوادث قرن اول هجری داشته باشد؟ و در صورت اثبات ، علل اصلی چگونگی قابل تبیین هستند؟ این پژوهش نشان داد که علیرغم برخی مخالفتهای اولیه مسلمین با بهره برداری های خاص اقتصادی و سیاسی از پدیده حج و زیارت، سرانجام اسلام به نوعی بر این کارکردها صحه گذارد و عاقبت شکل دیگر زیارت اماکن مقدس یعنی زیارت قبور اولیاء الهی بنا بر دلایلی که ذکر شده است خود به موضوع کشمکش تبدیل گردد . علاوه بر آن خلفا خصوصا در دوره بنی امیه همچون عصر جاهلیت از حج به عنوان ابزاری برای پیشبرد اهداف سیاسی خود سود بردند.

مذهب تشیع و اندیشه های شیعی در نخستین سال های ورود مسلمانان به اندلس و هم زمان با فتوحات اسلامی یا اندکی پس از آن، وارد این منطقه گردید. زمینه مناسب و پیدایش موانع گوناگون سبب گردید که تشیع در این منطقه، گسترش پیدا نکند. علل و عوامل گوناگونی سبب ناکامی شیعیان در نشر باورهای خود در این سرزمین بود. علل سیاسی مانند قیام های منسوب به شیعیان و رقابت امویان اندلس با حکومت های ادریسیان و فاطمیان و علل مذهبی مانند نفوذ مذهب مالکی و پیوند آن با سیاست و ارتباط تنگاتنگ فقهای مالکی با حاکمان، مهم ترین موانع بر سر راه اندیشه های شیعی بودند. این مقاله با اشاره به شرایط سیاسی و مذهبی اندلس در سال های نخستین ورود اسلام به آن جا، نقش این دو عامل را در جلوگیری از نشر تشیع در اندلس بررسی می کند.

فسطاط، نخستین شهر اسلامی در آفریقا، پس از گشودن مصر، با ویژگی های یک شهر اسلامی و برای رفع نیازهای جهادگران مسلمان ایجاد شد و به عنوان مرکز ولایت مصر و «مغرب» نقشی تأثیرگذار در دوران صدراسلام برجای گذاشت. ترکیب اجتماعی شهر و تحولات عمرانی و اقتصادی آن در دوره های مختلف همواره مورد توجه مورخان و محققان بوده است. تغییراتی که در دورة سفیانیان در این شهر پدید آمد، موجب آغاز روند گذار از یک «شهر نظامی» به سمت یک شهر تجاری و اداری گردید و در پایان حکومت سفیانیان، این شهر به صورت مهم ترین مرکز سیاسی و اداری شمال آفریقا درآمد و بازار، فعالیت های اقتصادی و ترکیب اجتماعی آن موجب گردید طی سده های متمادی و علی رغم تغییر حاکمیت ها، همچنان اهمیت خود را حفظ کند. تلاش برای یافتن علل و چگونگی تحولات این شهر، درعهد سفیانیان، موضوع این نوشتار است. پرسش اصلی پژوهش این است: شهر فسطاط در این دوره چه تغییراتی کرد و تأثیر این تحولات در ساختار شهری به چه میزان بود؟ نزدیک شدن به پاسخ هایی برای پرسش اساسی این تحقیق، نیازمند پژوهشی تاریخی با شیوه های توصیفی- تحلیلی است.

عرب شدن مردم مصر، یکی از موضوعات پژوهشی در تاریخ صدر اسلام است. مصریان که از تسلط سیاسی و فرهنگی بیزانسی ها ناخورسند بودند، هنگام ورود اعراب در برابر آنها ایستادگی نکردند و والیان مصر که از طرف خلفا برای اداره مصر اعزام می شدند، با «اهل ذمه» و به ویژه ساکنان اصلی مصر یعنی «قبطیان» براساس عهدنامه ها و پیمان ها رفتار می کردند. شرایط پیمان ها به گونه ای بود که موجب استحکام روابط اعراب فاتح با بومیان مصر می شد. پس از فتح مصر، تعداد زیادی عرب و مسلمان به این سرزمین وارد شدند. با آمدن قبایل عربی به مصر و افزایش تماس دو گروه مسلمان و قبطی، زمینه های پذیرش زبان و فرهنگ عربی در مصر فراهم شد. شماری از مصری ها تا پایان حکومت سفیانیان، مسلمان و عرب شده بودند، اما این روند، در دوره های بعدی و طی دو قرن پس از اسلام رفته رفته و تدریجی صورت گرفت تا سرانجام مصر یک مملکت عربی شد. پی گیری ریشه های عرب شدن مصری ها با یک تحقیق تاریخی به شیوه ی توصیفی- تحلیلی، هدف این نوشتار است.

جابه جایی و پراکندگی گروه های انسانی در طول تاریخ در راستای اهداف و مطالع سیاسی- نظامی صورت گرفته است که به اصطلاح امروزی دیاسپورا نامیده می شود.در دوران ساسانی افراد و گروه های انسانی زیادی جابه جا و تبعید شدند.این مهاجران اجباری قربانی سیاست های مصلحت گرایانه دولت ساسانی بودند، ولی آنچه زمینه ساز این بحران اجتماعی گشت، رقابت های توسعه طلبانه و گرایش به قدرت نمایی دو امپراتوری ساسانی و بیزانس در منطقه بود.ساسانیان سیاست دیاسپورا و تبعید را در داخل و خارج ادامه دادند.زمینه این تبعیدها در اثر فشارهای سیاسی و سرکوب خشونت بار ایجاد شد.هدف ساسانیان از تداوم این روند، تضعیف قوای نظامی ملت ها و محروم کردن رقبا از حمایت پایه های قومی- و تا حدودی شاید استفاده از توانمندی و مهارت تبعیدیان در امور عمرانی و اقتصادی- بود که کاملاً هوشمندانه و آگاهانه صورت می گرفت.ولی بُعد دیگر این پدیده افزایش فعالیت مسیحیان و گسترش این آیین در قلمرو ساسانیان و به دنبال آن، نارضایتی روحانیان زرتشتی بود؛ به همین دلیل این پژوهش بر آن است که به بررسی این بحران اجتماعی و نقش شاهان ساسانی در راستای تداوم این سیاست و نتایج و پیامدهای آن بپردازد.

واژه ی «جهل» که اساس اصطلاح «جاهلیت» را تشکیل می دهد در نزد بیشتر واژه شناسان در مقابل «علم» و از منظر برخی از آنان در مقابل «حلم» قرار می گیرد، لکن در عرف آیات قرآن نقیض اصلی کلمه ی«عقل» است، به گونه ای که با تحلیل آیات متحدالموضوع به این مهم رهنمون می شویم که علم ماده ی تعقل است و حلم نیز از مسببات و جَلَوات عقل به شمار می رود؛ از این رو در چشم انداز قرآن جاهلیت به تمامی امور مخالف علم و عقل اطلاق می شود و اگرچه کاربرد اولیه ی آن دوره ی زمانی پیش از بعثت را مطمح نظر قرار می دهد، اما فرهنگی است که می تواند در همه ی عصرها و مصرها وجود داشته باشد.با تتبع در متون تاریخی و ادبی نیز به این نقطه ی مشترک رهنمون می شویم که عصر جاهلیت عصر بی دانشی، سفاهت، دوری از تعالیم انبیا و اموری از این دست بوده است.

تقارن تأسیس امارت عربی حیره و سقوط آن با آغاز و پایان کار پادشاهی ساسانی در زمانی نزدیک به چهار قرن را نباید امری تصادفی به شمار آورد، بلکه تداوم کار این امارت در مرزهای جنوب غربی دولت ساسانی را باید در نقش هایی جست وجو کرد که امیران عرب حیره به نفع شاهان ساسانی انجام می دادند. ساسانیان در حمایت و دفاع از امارت عربی حیره، منافع خاصی را مدنظر داشته و تداوم این امارت را به نفع پادشاهی خود می دانستند و در بهره وری از این اهداف، آنچنان موفق عمل کردند که رقیب اصلی ایشان، امپراتوری روم نیز به تقلید از آنها امارت عربی غسانیان را در منطقه شام دایر کرد. امرای عرب حیره در بیشتر دوران حیات خود دولتی وابسته و دست نشانده پادشاهان ساسانی بوده و حفاظت از مرزهای امپراتوری ایران را در برابر هجوم بادیه نشینان عرب و نیز همراهی با سپاهیان ایران را در رویارویی با روم عهده دار بودند. این پژوهش سعی دارد با تکیه بر منابع و اسناد تاریخی، روابط سیاسی امارت عربی حیره را با دولت ساسانیان بررسی کند.

سقوط شاهنشاهی بزرگ هخامنشیان به دست اسکندرمقدونی و یاران او، پیامدهای متفاوت، اما تعیین کننده ای را در آن سرزمین بنیاد نهاد. از یک سو دوران کوتاه حکومت فاتح مقدونی (334-323 ق.م) و آرمانهای ناتمام او برای ایجاد سرزمینی مشترک بین ایرانیان و مقدونیان با اهداف هلنیستی و از سویی دیگر، نبرد های خونین و طولانی جانشینان او برای تسلط بر سرزمینهای وسیع هخامنشیان، شرایطی را -بویژه در ایران باقیمانده از عهد دولت پارس- پدیدار ساخت که سرانجام چهره ای بسیار متفاوت تر از پیش به شرایط اجتماعی و فرهنگی جامعه مغلوب بخشید. سلوکیان که فاتحان مقدونی از فرات تا بلخ بودند، برای حاکمیت بر ایران تغییرات عمده ای را در ساختار سیاسی، اقتصادی فرهنگی مردمان منطقه فراهم ساختند که درپاره ای از شرایط تفاوتهای عمده ای با گذشته آن داشت. حضور بازرگانان و سپاهیان مزدور یونانی و مقدونی چهره تازه ای به آن جامعه بخشید و به دنبال آن شهرهایی پدید آمدند که به شدت با چهره گذشته شهرهای آسیایی متفاوت گردیدند. آنگاه لزوما با تغییرات جدید، فرهنگ های جدید نیز پدیدار شد و بزودی، آن شهرها به پایگاه های اقتصادی و فرهنگی سلوکیان فاتح مبدل گردیدند. آن شهرها-پولیس ها- که در این تحقیق به صورت اختصاصی شهر فرنگ نامیده می شوند، با اقتدار فرهنگ هلنیسم، بزودی گسترش یافته و نه تنها سبب ساز توسعه اقتصادی منطقه گردیدند، بلکه به پایگاه های قدرتمندی برای حفظ نظام دولت سلوکیان مبدل شدند. مقاله پیش رو، در صدد است روند شهر نشینی را در آن شهرهای نو ظهور و عوامل ایجاد و ماندگاری فرهنگ یونانی مآبی را در شهر فرنگ های ایران مورد توجه و تحقیق قرار داده، تاثیر آن شهرها و تغییرات پدید آمده را در ساختار های جدید اجتماعی و تاریخی مطالعه نماید.

امپراتوری پارسها توسط کورش بزرگ پدیدار شد و به دست داریوش اول به سرعت در مسیر ترقی و آهنگ توسعه سیاسی و اقتصادی قرار گرفت.داریوش برای ایجاد تمدنی بزرگ، دگرگونی های عمده ای را پدید آورد.از آن جمله می توان اصلاح اوزان و پیمانه ها و ضرب سکه را نام برد.مقایسه و تحلیل سکه های هخامنشی و تناسب وزن بین آنها، ما را در کشف و فهم سیستم اداری- مالی ایران باستان یاری می کند.سکه طلای هخامنشیان «داریک» است و سکه نقره آنان را در منابع گوناگون «شکل/سیکل» نامیده اند.تجارت با کشورهای متمدن آن زمان و پرداخت مزدِ مزدوران، بیشتر با سکه نقره ای که 6/5 گرم وزن داشت، انجام می گرفت و از طرف دیگر طبق الواح گنجینه تخت جمشید مزد کارگران با «شِکِلی» به وزن 3/8 گرم محاسبه و پرداخت می شد.با توجه به قدرت و دقت هخامنشیان برای اداره امور سرزمین وسیع خود، اختلافی به اندازه 7/2 گرم در سکه نقره آن روزگار بعید به نظر می رسد.در این مقاله کوشیده ایم با استناد به منابع دست اول تاریخ ایران باستان و تجزیه و تحلیل آنها درباره این اختلاف وزن به پاسخی روشن دست یابیم.

تمدن بشری و پیشرفت علوم در تاریخ به یک قوم و نژاد و قبیله اختصاص نداشته، بلکه محصول تلاش تمامی افراد بشر و اقوامی است که با کوشش های پیگیر خود در طول قرن ها تمدنهای مختلف را آفریده اند و علوم مختلف را گسترش داده اند. از این رو مردمی هم که تمدن اسلامی را به وجود آوردند از یک قوم خاص نبودند. در قرن سوم هجری بسیاری از دانشمندان در شام و عراق، غیر عرب بودند و بیشتر فقها و قضات شهرهای عراق، از موالی، بنابراین بصراحت می توان گفت تمدن اسلامی متعلق به تمام نژادهایی است که از اَندلس تا سِند میزیستند. اصولاً یکی از خدماتی که اسلام به فرهنگ بشر نموده این است که فاصله های نژادی را کنار زد و با یک تجربه علمی مهم این حقیقت را که اقوام مختلف میتوانند در سایه مساعدت یکدیگر و وحدت دینی تمدن باشکوهی را برای بشریت به ارمغان آورند آشکار نمود. از این رو سهم ایرانیان درتمامی ابعاد علوم اسلامی از چنان جایگاهی برخوردار است که هیچ کس را یارای انکار آن نیست.در این نوشتار بر آنیم تا ضمن اشاره به نقش ایرانیان در شکل گیری تمدن اسلامی به ویژه در پیریزی و گسترش دانش ریاضیات و نیز معرفی برجسته ترین ریاضیدانان ایرانی، نقش و تاثیر دانشمندان ایرانی را در پیشرفت تمدن و فرهنگ بشری، از ابتدا تا قرن جدید با بهره گیری از منابع و مآخذ موجود مورد بررسی و کنکاش قرار دهیم.

ایرانیان از کهن ترین دوران برای آتش اهمیت، قداست و خویشکاری های خاصی را قائل بوده اند. به طوری که نه فقط امور زندگی دنیوی خویش، بلکه سرنوشت اخروی را نیز به نوعی تحت تأثیر خویشکاری آتش می دانسته اند. به اعتقاد ایشان آتش به دلیل برخورداری از گونه های مختلف، در خویشکاری های خود با دو حالت متضاد مادی (مانند حضور در مراسم دینی) و مینوی (حضور در اجزائ جهان) تجلی کرده و موجب سامان دهی اوضاع جهان می گردد. آنگونه که از آموزه های گات ها برمی آید، به نظر می رسد که خویشکاری های آتش حاصل عقیده ایرانیان باستان نسبت به ارتباط نزدیک بین آتش و اشه باشد؛ چرا که به اعتقاد ایشان از آنجا که اردیبهشت موکل بر آتش ها است، پس می توان آتش را نماد مادی و این جهانی اشه دانست و از دیگر سوی نیز چون اشه دارای همه صفات نیک اهورائی است، پس می توان آن را به عنوان نماد صفات درونی اهورمزدا و نیز نظام حاکم بر جهان هستی دانست. در این مقاله سعی شده است به نقش خویشکاری آتش در اساطیر ایرانی پرداخته شود. این مسئله در قالب این فرضیه که خویشکاری آتش بُن مایه اساطیر ایرانی را تشکیل می دهد، به روش تحلیلی ـ توصیفی در تاریخ اساطیری ایران و به ویژه براساس متون دینی ایران باستان مورد بررسی قرار گرفته است. از جمله مهمترین یافته های این پژوهش می توان به خویشکاری آتش با دو رویکرد مینوی و مادی اشاره کرد.

هدف از این تحقیق، بررسی راههای نهادینه سازی و الگوپذیری رفتارهای حضرت فاطمه زهرا(س) در بین دانشجویان دختر دانشگاهها می باشد. اطلاعات آماری این تحقیق شامل جمعیت آماری اعضای هیأت های علمی دانشگاههای آزاد شهرستان اراک و مدرسین حوزه علمیه آن شهر می باشد. نظرات استادان حوزه و دانشگاه، در مورد موضوع از لحاظ آماری مورد تجزیه تحلیل و مقایسه قرار گرفت و متغییرهای مربوط به جنسیت، سابقه تدریس و مکان تدریس در نظر گرفته شد. در مجموع نتایج این تحقیق نشان می دهد که عوامل مربوط به انگیزش، فرهنگ وتعلیم و تربیت، نقش عمده ای(01/0>P) در نهادینه سازی و الگوپذیری رفتارهای حضرت فاطمه(س) در بین دختران دانشجوی دانشگاهی ایفا می نماید.