مجتبی سلطانی احمدی

مهدویت باور اصیل اسلامی است. البته برخی از علمای شهیر اهل سنت بر ولادت امام دوازدهم هم صحه گذاشته اند. پیشران روشنفکری دینی زمانه با تشکیک در منابع تاریخ اسلام از جمله حدیث، دستاوردهای مدرنیته را تقدیر تاریخی می داند و با ستایش اندیشه پسامدرن و تاسی به اندیشه نومعتزلی و عرفان، میلاد امام دوازدهم را به دلیل کمبود شواهد از نظر تاریخی رد می کند. این پژوهش براساس منابع کتابخانه ای، از روش های استدلالی در بررسی و نقد این ادعا استفاده کرده است. هدف این تحقیق نگاهی نو به موضوع مهدویت با به کار بستن روش تحلیلی بحث های فلسفه علم تاریخ است. بر این اساس، نادیده گرفتن وقایع تاریخی به بهانه کمبود شواهد، تحریف تاریخ است و این شواهد به درد فرد شکاک نمی خورد. راه فهم گزاره های تاریخی نیز همدلی و بصیرت است و معنای عینیت، گزینشی منطقی در میان این گزاره هاست. همچنین شواهد میلاد براساس زاویه دید و مسئله ارزش ها، گزینشی منطقی است. ثمره نگاه پست مدرن، شکاکیت مطلق و ویرانی پایه های علوم از جمله تاریخ است، اما به دلیل برخورداری این رویکرد از عناصر پلورالیسم و نسبی گرایی، نمی توان میلاد امام دوازدهم را با این دید انکار کرد.

رابطه فاطمه(س) و علی(ع) از موضوعاتی است که در منابع تاریخی به صورت های گوناگون و گاه متناقض گزارش شده است. در این میان الطبقات الکبری که از قدیم ترین منابع تاریخی، تألیف ابن سعد (متوفای230) از نمایندگان اصلی اهل حدیث در سده سوم هجری است، گزارش هایی در این باره ارائه کرده که بسیاری از آنها در منابع بعدی نیز تکرار شده است. بر اساس روایات ابن سعد، حضرت فاطمه(س) و علی(ع) در زندگی مشترک اختلافاتی داشتند که احتمالاً مهمترین و قدیم ترین آنها به خواستگاری علی(ع) از دختر ابوجهل برمی گردد. پرسش اصلی پژوهش این است که تا چه اندازه می توان در مورد وجود اختلاف میان حضرت زهرا(س) و امام علی(ع) به این روایات اعتماد کرد؟ بر اساس یافته های این مقاله روایات ابن سعد و شماری دیگر از نویسندگان اهل سنت درباره شدت این اختلافات چندان قابل اعتماد نیستند. به نظر می رسد برخی از این اخبار محملی برای ساختن شأن صدور حدیث نبوی «فاطمه بضعه منی ...» و مبرّا کردن شیخین از آزار فاطمه(س) بوده است. گزارش اختلاف میان زوجین، تنها منحصر به منابع سنی نیست، بلکه به صورت پراکنده در برخی منابع شیعی نیز انعکاس یافته است. ظاهراً برخی از این روایات در منابع شیعی نیز به بهانه بیان فضائل امیرالمؤمنین جعل شده است. چنین روایاتی با ارائه تصویر نادرست از فاطمه(س)، آن حضرت را تحت تأثیر سخنان اطرافیان نشان می دهد. این رویات جعلی چنین وانمود می کنند که آن حضرت بارها از روی ضعف، برای شکایت نزد پیامبر(ص) رفته است.

پژوهش حاضر به بررسی نقش ارتش ج. ا. ایران در نخستین سال جنگ که هنوز سازماندهی نیروهای مقاومت مردمی - انقلابی ایران (بسیج) محقق نشده بود، اختصاص دارد. اهداف اصلی تحقیق، تحلیل فراز و نشیب های سال اول جنگ در جبهه جنوب، آشکار کردن علل ناکامی ارتش عراق در دستیابی به اهداف اعلانی از تهاجم خود و پیامدهای حاصله برای رژیم بعثی عراق و نیز برای نیروهای مسلح و ملت ایران است. مسئله طرح حاضر، قطع نظر از فرایند رویدادهای سیاسی داخلی و خارجی در عرصه مناسبات دوجانبه، به چگونگی تثبیت نیروهای نظامی عراق می پردازد. به این منظور، راهبرد و اقدامات تدافعی ارتش جمهوری اسلامی ایران در زمین گیری نیروهای عراق مورد بررسی قرار گرفت .یافته های پژوهش نشان می دهد که نیروهای مسلح، به ویژه ارتش جمهوری اسلامی ایران به رغم فقدان انسجام لازم، که نتیجه شرایط انقلابی حاکم بر کشور بود، در آغازین سال تجاوز رژیم بعثی عراق به حریم ایران توانست با جلوگیری از ادامه پیشروی غافلگیرانه نیروهای متجاوز، آن ها را در اراضی اشغالی زمین گیر کند. این مهم به نوبه خود راه اخراج متجاوزین را در سال های بعد هموار کرد.

سن حضرت فاطمه (س)در منابع کهن تاریخی سنی و شیعی با اختلافی تقریباً یک دهه ای گزارش شده است. دیدگاه غالب اهل سنت، تولد آن حضرت پیش از بعثت است و غالباً پنج سال پیش از بعثت را به عنوان سال تولد ایشان ذکر می کنند؛ ولی شیعیان بیش تر بر پنج سال بعد از بعثت توافق دارند. پژوهش حاضر با بررسی سن حضرت فاطمه (س) در منابع متقدم با تکیه بر روایات الطبقات الکبری و مقایسۀ آن با منابع فریقین کوشیده است تا در میان این روایات مختلف، دیدگاه صحیح را معلوم کند. بر این اساس، اگرچه احتمال تولد ایشان پس از بعثت قوی تر است، با روایت غالب در میان شیعیان (سال پنجم بعثت) موافق نیست و تولد آن حضرت به احتمال بیش تر در سال یکم بعثت اتفاق افتاده و بنابراین، عمر او حدود 23 سال بوده است.

رضاشاه حدود شانزده سال در ایران سلطنت کرد (1304- 1320). در این دوران تغییراتی در سیستم مالکیت اراضی در برخی مناطق کشور، خصوصاً در مازندران پدید آمد و باعث شد تا به تدریج رضاشاه علاوه بر مقام سلطنت در جایگاه بزرگ مالک نیز قرار گیرد. پژوهش حاضر در پی پاسخ به این سؤالات است که رضاشاه با چه انگیزه ها و شیوه هایی توانست املاک گسترده ای را درمازندران به تصاحب خود درآورد؟ در مقام پاسخگویی به این سؤالات می توان انگیزه های متعددی را برشمرد اما شاید بتوان مهم ترین انگیزه را به واسطه اهمّیت مالکیت زمین و طبقه ملاکین در مناسبات سیاسی  اجتماعی ایران و عدم بهره مندی رضاشاه و خاندانش از این امتیاز جستجو نمود. همچنین تملک خواهی رضاشاه به شیوه های گوناگونی از جمله فروش خالصه جات، تعویض علاقجات، فروش املاک وقفی و ... در شمال ایران انجام می گرفت.

کوچ ارامنه جلفا به اصفهان در دوره شاه عباس بر پایه سیاست های اقتصادی و سیاسی به انجام رسید و پیامدهایی در پی داشت. نگاه ویژه دولت صفوی به ارامنه در کنار سیاست های مذهبی تساهل محور شاه عباس در قبال مسیحیان، به تدریج پاپ را متقاعد ساخت که می توان از ظرفیت های مسیحیان ساکن فلات ایران به ویژه ارامنه، در جهت تقویت کلیسای کاتولیک در برابر دولت سنی مذهب عثمانی بهره برد. از این رو، فرستادگان ویژه پاپ (کرملیان) از بدو ورودشان به ایران (1016ق/1608م) همواره به دنبال جلب نظر ارامنه بودند تا آنان را به مسیحیت کاتولیک متمایل سازند. کشیشان کرملی برای تحقق این مهم از راه های مختلفی بهره بردند؛ از جمله، آنان با توجه به نقش اقتصادی تجاری ارامنه جلفا، در دوره هایی با همکاری دول اروپایی و برای تطمیع تجار ارمنی جلفا، درصدد ارائه امتیازات تجاری به آنان برآمدند. ارامنه جلفا نیز در ابتدا رویکرد مثبتی به کرملیان داشتند؛ اما پس از چندی، افشای نیات مخفی فرستادگان پاپ، به تقابل ارامنه جلفا با آنان انجامید؛ تقابلی که گاه به اخراج کشیشان کارملیت از جلفا می انجامید. نویسندگان در این مقاله برآنند تا مناسبات فرستادگان پاپ با ارامنه جلفا را تحلیل کرده و پیامدهای آن را تبیین کنند.

تشکیل دولت صفویان شروعی برای استقرار نظمِ شیعی در ایران بود. استقرار نظمِ شیعی تحولی شگرف و عظیم بود که بسیاری از مناسبات تثبیت یافته و مستقر پیشین را دگرگون ساخت و مرزبندی های سیاسی و ایدئولوژیک در جهان اسلام را تغییر داد. نظمِ شیعی ایرانی نمی توانست مورد پذیرش دولت عثمانی و نظم سلطانیِ آن قرار گیرد؛ از این رو صفویان به عنوان پایه گذاران نظامِ جدید، برای عثمانیان در جایگاه دیگری و خصم قرار گرفتند. در آغاز قدرت یابی صفویان، دولت عثمانی نگاهی احتیاط آمیز به صفویان داشت، اما به تدریج و پس از چیرگی کامل صفویان بر ایران زمین، هراس بر آل عثمان مستولی شد و سیاست مقابله جویی با صفویان در دستور کار قرار گرفت. در دوره سلطان سلیم اول، سیاست مقابله جویی پایه گذاری شد و شیعه ستیزی و تکفیر به سیاست غالب عثمانی ها تبدیل گردید. در واقع، واکنش عثمانی ها به استقرار نظمِ شیعی در ایران عهد صفوی، در قالب سیاست تکفیر و شیعه ستیزی نمود یافت؛ این سیاست در گفتار سیاسی و کردار نظامی سلاطین عثمانی در قبال صفویان تبلور کامل پیدا کرد.