مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی (فروغ وحدت سابق)

کتاب سلیم بن قیس، به عنوان قدیمی ترین متن موجود شیعی از قرن اول هجری معرفی شده و اکنون دارای چنان اهمیتی می باشد که بعد از کتاب نهج البلاغه، بیشترین تیراژ انتشار را در سه دهه گذشته در ایران داشته است. جدای از مناقشات پیرامون هویت تاریخی و نیز انتساب کتاب به سلیم بن قیس، اکنون طبق پژوهشهای جدید، روشن شده است که متن کتابهای کنونی و در دسترس سلیم، در طول حدود شش قرن اول هجری در دسترس علما نبوده، یا لااقل و به دلایلی، اندیشمندان شیعی از آن استفاده چشم گیری ننموده اند. بنابراین اکنون لازم است پژوهش شود که: 1 حالات پیش روی ما درباره وضعیت اصالت کتاب سلیم چگونه است؟ 2 آیا شواهدی از کتاب یا غیر آن وجود دارد که نشان دهد، کتاب سلیم دچار جعل و یا اضافاتی بر متن شده باشد؟ 3 آیا مصادیقی از عدم اصالت منشأ روایات کتاب سلیم از منابع دیگر، قابل ارائه می باشد؟ یافته های پژوهش نشان می دهد که ابان بن ابی عیاش یا نویسنده ای دیگر، روایاتی را از منابع متقدم جمع آوری نموده و عباراتی در لابه لای متن آنها اضافه کرده و این متن تدوین شده تاریخی را، عمداً یا سهواً، به نام سلیم بن قیس گمنام یا مستعار، منتسب نموده است.

اصطلاح «تقریب مذاهب اسلامی»، پارادیمی (چارچوب تصوری) است که ریشه در تاریخ امت اسلامی دارد. گرچه این اصطلاح در دوران معاصر و با جنبش «دارالتقریب» پدید آمد؛ اما مسئله آن چیزی نبوده است که در گذشته، اندیشمندان و سیاستمداران مسلمان از آن غافل باشند. دوران قرن دوم هجری که منجر به تغییر خلافت گردید و نیز ورود اندیشه های مختلف به سرزمینهای اسلامی منجر به شکل بندی فرق و مذاهب مختلف در حوزه دین اسلام و در نتیجه پدید آمدن اختلافات و نزاعهای جدی و دامنه دار شد. از میان افراد و اندیشمندانی که در صدد کاهش این اختلافات برآمدند، این مقاله به سیاست دینی نادرشاه افشار می پردازد و هدف از آن تبیین و تحلیل نگاه بینامذهبی نادرشاه به منظور کاهش درگیریهای میان دولتهای اسلامی و افزایش ارتباطات بین آنها در بستر تاریخ است.

امروزه با تشدید اقدامات دشمنان جهان اسلام در تفرقه افکنی میان مسلمانان، وحدت اسلامی بیش از گذشته ضرورت خود را نشان می دهد؛ بنابراین در اصل لزوم وحدت میان مسلمانان شکی وجود ندارد. یکی از احادیث پربسامد و مهم در تأیید این سخن، حدیث «صِلُوا عَشَائِرَکُمْ وَ اشْهَدُوا جَنَائِزَهُمْ وَ عُودُوا مَرْضَاهُمْ وَ أَدُّوا حُقُوقَهُم...» است. امام صادق(ع)، راه و روش تعامل شیعیان با اهل سنت را در احادیث متعددی از جمله حدیث فوق، به شیعیان آموخته اند و سنت صحیح اهل بیت(ع) و نحوه تعامل آنان با اهل سنت در فکر و عقیده را نمایان ساخته اند. ظاهر حدیث حاکی از امر معصوم(ع) به شیعیان برای حضور در جماعات اهل سنت، عیادت مریضانشان و شرکت در تشییع جنازه ایشان است. تحقیق حاضر با روش توصیفی تحلیلی و رویکرد رجالی فقه الحدیثی به دنبال بررسی دقیق سندی و متنی حدیث مذکور است. هدف دیگر پژوهش، بیان لایه های پنهان حدیث و نحوه ایجاد وحدت و علقه اسلامی در جامعه مسلمین و مواجهه صحیح شیعیان با غیرشیعیان است. با عنایت به تکرار روایت با اسناد مختلف در منابع مختلف حدیثی (بالغ بر 12 مرتبه) مشخص گردید سلسله سند روایت در کتاب شریف اصول کافی از استحکام و قوت برخوردار است. بررسی متنی و فقه الحدیثی، بیان خانواده حدیث و مستندات تاریخی روایت مذکور؛ نشان می دهد که روایت فوق با قرآن و سنت همخوانی دارد. نوشتار پیش رو از حیث مضمون نیز به مطالعه محتوایی روایت پرداخته و ابعاد گوناگون آن را در جهت ارتقای سطح همدلی مسلمین تبیین نموده و بیانگر آن است که تعامل شیعیان و اهل سنت بر اساس این حدیث، اولاً امری منطقی و تأکیدی است، ثانیاً عامل اصلی تحقق وحدت در بین مسلمانان؛ مواجهه عقلانی، اخلاق مدارانه و دوری از لعن و دشنام است.

آموزه های تربیتی قرآن نه تنها به لحاظ موضوعی چندبعدی اند، بلکه به جهت تأثیرگذاری نیز، شامل شرایط گوناگون اجتماعی می شوند. هدف این مقاله شناسایی و تحلیل آن گروه از آموزه های قرآنی است که توجه نکردن به آنها باعث شدیدتر شدن مشکلات اجتماعی و اقتصادی در دوران بحران همه گیری کرونا شد. این آیات در بستر تفاسیر مذاهب اسلامی ارزیابی می شود. روش پژوهش توصیفی تحلیلی است. این مقاله براساس اطلاعات گردآوری شده از متن قرآن و با استفاده از فهرستهای موضوعی و نرم افزار های قرآن پژوهی انجام شده است. یافته ها در سه حوزه روابط اجتماعی، بهداشت عمومی و اقتصاد سالم تنظیم شدند. به صورت کلی تفاسیر شیعی بینش تبیینی و توجیهی نسبت به آموزه های قرآن دارند و تلاش کرده اند دلایل عقلی و علمی این احکام را تشریح کنند و تفاسیر سنی تلاش کرده اند این احکام را با طبقه بندی روشن و آشکار برای مسلمین معرفی نمایند. مهم ترینهای قرآن کریم برای مهار بحرانهایی همانند همه گیری کرونا، آمادگی قبلی، رعایت حقوق انسانی و بهداشت فردی و جمعی است.

قرآن کتابی است که مخاطب آن تمامی مردمان در همه دوره ها هستند و یکی از رموز این جاودانگی، قاعده «جری و تطبیق» است. احیاء این روش و بهره گیرى درست و روشمند از آن، یکى از کارآمدترین شیوه هایى است که حضور فعال، مؤثر و همیشگى قرآن را در سراسر تاریخ گذشته، حال و آینده نمایان مى سازد؛ از این رو این روش از دیرباز در تفاسیر روایی اهل سنت و امامیه دیده می شود؛ اما گاهی ذیل یک آیه چند روایت دیده می شود؛ همچنین راه یافتن احادیث ساختگی به مجموعه روایات، موجب شده است که محقق نداند به کدام یک باید اعتماد کرد. یکی از این آیات، آیه 58 سوره نساء است که در منابع اهل سنت، چهار و در منابع شیعی، یک دسته روایت در تفسیر آن دیده می شود. این پژوهش با تحلیل محتوا و اسناد احادیث مذکور، معلوم می کند آیه در شأن افرادی نازل شده، که عهده دار نظام مسلمانان، عزت ایشان و صلاح آنها در دنیا و آخرت می باشند و مصداق اتم آن امامان اند که هر امامی باید لوازم امامت را به امام بعدی واگذار کند. سایر روایات وارد در این حوزه، از نظر متن و سند دارای اشکالاتی هستند که اعتبار آنها را زیرسؤال می برد؛ البته این بدان معنا نیست که باید آنها را کنار گذاشت.

توجه به معانی واژگان قرآن، یکی از اقدامات مهم علامه طباطبایی برای کشف و استخراج معانی و مفاهیم کلی آیات می باشد. ایشان از روشهای مختلفی از جمله: تحلیل اشتقاق و ریشه یابی واژگان، توجه به استعمالات قرآن کریم، بهره گیری از عرف عامه، استناد به روایات، توجه به دلالتهای قرآنی، بیان معانی واژگان با اجتهاد خود و ... برای کشف معانی مفردات قرآن بهره برده است. اما مهم ترین و بارزترین جنبه های مباحث لغوی المیزان که در تألیفات قرآنی مشهود و مورد استناد می باشد، غالباً متکی بر روش تفسیری خاص علامه (قرآن به قرآن) می باشد که با توجه به قراین و امارات درونی، روابط معنایی، سیاق و دلالتهای موجود در آیات مرتبط تبیین شده است. حاصل بحث چنین بیان می شود که علامه در تعیین معانی واژگان قرآنی با توجه به روح معانی مفردات قرآنی، از معنای عمومی و اصلی واژگان فراتر رفته و معنای نسبی و خاصی را که هر واژه در کاربردهای مختلف (با توجه به قراین موجود در آیات) پیدا می کند، متناسب با جایگاه و کاربرد آن کشف و بیان نموده است. با توجه به اینکه نظرات علامه طباطبایی در تفاسیر معاصر بازتاب وسیعی داشته است، یکی از گسترده ترین مباحث المیزان که مورد توجه مفسران عصر حاضر قرار گرفته است، در حوزه تبیین معانی واژگان قرآن می باشد که به انواع روشهای علامه در کشف معانی واژگان قرآنی به ویژه روش تفسیری قرآن به قرآن و بهره گیری از قراین و امارات درون متنی، به وفور استناد شده است.

چنانچه تعداد شهود بیش از نصاب لازم برای اثبات موضوعی بوده و شهود زائد، قبل از صدور حکم، از شهادت رجوع کنند، با توجه به اینکه رجوع شهود قبل از صدور حکم بوده، ضمانی بر عهده شهود زائد نیست؛ اما اگر شهود زائد بعد از صدور حکم از شهادت رجوع کنند، در ضامن دانستن آنان، فقهای مذاهب اسلامی دو دیدگاه دارند: نظریه مشهور فقهای شیعه و حنبلی این است که شهود زائد نسبت به سهم خودشان در شهادت ضامن هستند، زیرا حکم به سبب شهادت همه شهود صادر شده است، بنابراین هر شاهدی به سهم خود در شهادت، ضامن خواهد بود. دیدگاه دیگر که نظر مشهور فقهای حنفی، شافعی و مالکی و بعضی از فقهای شیعه و حنبلی است، بدین قرار است که مسئولیتی متوجه شهود زائد نیست، چون بود و نبود شهود زائد در صدور و عدم صدور حکم تأثیر ندارد. با توجه به شهادت سایر شهود و اثبات موضوع با شهادت آنان، به نظر می رسد عدم ضمان شهود زائد راجح باشد، البته اگر شهادت شهود زائد به دلیل تعارض شهود یا دلایلی دیگر، در صدور حکم مؤثر باشد، ضمان آنان موجه و صحیح به نظر می رسد.

تقریب در اندیشه فقهی مذاهب اسلامی از نیازهای اساسی جهان اسلام است که موجب تقویت همگرایی مسلمانان در عمل می شود. در این راستا، مقاله حاضر به دیدگاه فقهی مذاهب اسلامی در باب قاعده غرور می پردازد. سؤال اساسی این است که آیا این قاعده، در ابواب مختلف متون فقه مقارن، به شکل مشابه مورد استناد قرار گرفته است، و اگر چنین باشد، آیا همگرایی اندیشه فقهی مذاهب اسلامی در این خصوص ممکن است یا خیر. برای پاسخ به پرسشهای مذکور، اطلاعات لازم به روش کتابخانه ای گردآوری و پس از تحلیل آنها، این نتیجه حاصل شده است که به علت اینکه مستند فقهی فقیهان در این مورد در مذاهب اسلامی یکسان است و اختلافات جزئی است، مصادیق قاعده غرور به هم نزدیک بوده و همگرایی اندیشه فقهی مذاهب در این خصوص ممکن است.

امروزه در هر کشور اسلامی، افراد غیرمسلمان با عقاید گوناگون حضور دارند و در کنار مسلمانان زندگی می کنند. آمارها نشان می دهد ارتکاب جرائم، توسط بزهکاران غیرمسلمان، امری شایع است. مجموعه احکام کیفری موجود در مذاهب فقهی اسلامی و بررسی مبانی این احکام، می تواند خط مشی مفیدی برای قانونگذاران اسلامی در تصویب قوانین کیفری برای غیرمسلمانان باشد. لذا بررسی تطبیقی احکام فقهی در رابطه با جرائم حدی غیرمسلمانان در جامعه اسلامی ضروری به نظر می آید. جرائمی که میزان مجازات آن در شریعت اسلامی معین باشد، جرائم حدی است. جرائم حدی مورد اتفاق فقهای اسلامی عبارتند از: قذف، شرب خمر، زنا، سرقت و محاربه. فقهای اسلامی، احکام کیفری مسلمانان و غیرمسلمانان را در پاره ای از مجازاتهای حدی متفاوت دانسته اند. با تغییر تعابیر قلمرو کشورهای اسلامی، به وجود آمدن مفاهیم جدید دولت، ملت، شهروند، قوانین بین المللی و مشارکت غیرمسلمانان در دفاع از کشور اسلامی به نظر می رسد موضوعیت قرارداد ذمه و پرداخت جزیه و تفاوت در نظام حقوقی و کیفری به خاطر باور فرد مجرم، به پایان رسیده است. فرامین قرآن در برپایی عدالت اجتماعی، مقتضی مساوات اجرای احکام کیفری بر مسلمانان و غیرمسلمانان است. می توان گفت مجرمین مسلمان و غیرمسلمان در ارتکاب جرائم حدی قذف، زنا، سرقت و محاربه به صورت یکسان مجازات می گردند. در جرم شرب خمر به دلیل عدم اعتقاد غیرمسلمانان به حرمت این ماده، مجازات حدی فقط در صورت تظاهر بدان، اجرا می شود. این پژوهش، ضمن بررسی نظریات فقهای هفت مذهب امامیه، حنفیه، زیدیه، مالکیه، شافعیه، حنابله و ظاهریه به شیوه توصیفی تحلیلی نشان می دهد دین و باور مجرم در اجرای مجازات حدی مؤثر نیست.

رضاع، به عنوان نهادی خاص در نشر حرمت، استثنایی بر جایز بودن نکاح است؛ به همین دلیل ضروری است حدود و شرایط آن مورد توجه قرار گیرد. این شرایط، هم در فقه امامیه و هم در فقه اهل سنت بیان شده است؛ با این تفاوت که رویکرد فقه امامیه بر سخت گیری تحقق رضاع و نشر حرمت ناشی از آن است و لازم است شرایط هفت گانه، به طور دقیق احراز شود، اما در فقه اهل سنت، تحقق رضاع با سهولت بیشتری ممکن تلقی شده است و حتی گاه، شرط سن یا مقدار شیر در احراز رضاع موضوعیت ندارد. در پژوهش حاضر، قول مشهور امامیه و مذاهب چهارگانه اهل سنت با بیان مستندات از قرآن، روایات، اجماع و اصول عملیه، به روش توصیفی تحلیلی بیان شده است، سپس تحلیل مناسبی همراه با تطبیق بین دیدگاههای فقه امامیه و فقه اهل سنت صورت گرفته است. نظر به اینکه حرمت ناشی از رضاع، محدود نیست و طیف گسترده ای از افراد را در روابط طولی و عرضی در بر می گیرد و به نوعی عارض بر اصل اولیه جواز و اباحه محسوب می شود، به نظر می رسد رویکرد موسع در تحقق رضاع، برخلاف اصل، مفاد روایات صحیح و تحلیل منطقی بوده، لازم است شرایط آن به دقت احراز شود.

«العوامل المئه» کتابی مختصر در علم نحو، از جمله مصنفات عبدالقاهر جرجانی (د 471 یا 474ق) است. بنای مصنف در این کتاب کوچک معرفی عوامل صدگانه در علم نحو بوده که به دو بخش عمده عوامل لفظی و عوامل معنوی تقسیم می شوند. در نتیجه محور و مبنای این ابتکار منحصر به فرد جرجانی، تاًکید بر «نظریه عامل» بوده است، دهها شرح بر این کتاب نوشته شده است. جواهر النحو نیز کتابی مختصر در علم نحو و به زبان عربی است که از مصنفات طبرسی (468-548ق) به شمار می رود، با سرفصلهای نحوی و با عناوین: مرفوعات و منصوبات و مجرورات و توابع و اعداد، با رویکرد خلاصه گویی و با تقدیم مثالهایی آسان، همراه با شواهد قرآنی و نقل چند حدیث و اشعار و ضرب المثل عربی. اساس کار طبرسی در این کتاب حول محور «نظریه إعراب» است. در این مقاله به این سؤال مهم پاسخ داده شده که مبنا و محور نویسندگان العوامل المئه و جواهر النحو چه بوده است و چه تفاوتی بین «عامل» و «إعراب» وجود دارد؟ هدف نگارنده بررسی وجوه اشتراک و افتراق این دو اثر است.

نومعتزله به دسته ای از اصلاح طلبان، احیاگران و نواندیشان مسلمان اطلاق می گردد که در دو سده اخیر با رویکرد عقل گرایانه خود نسبت به آموزه های دینی، از روشها و معتقدات معتزله قدیم الهام گرفته اند؛ اما سؤال اساسی این است که نومعتزله متقدم و نومتأخر مصر، در مواجهه با هیمنه دنیای غرب، چه روشهایی را برای توانمندسازی جهان اسلام به کار گرفتند؟ و چه رویکردی به آموزه های دینی، عقل و علم، سیاست، جبر و اختیار برای جبران عقب افتادگی مسلمانان در قبال تمدن غرب در پیش گرفتند؟ در نگاه کلی به مجموعه جریانهای نومعتزله در مصر، دو گرایش و رویکرد متمایز در نیم قرن اخیر دیده می شود؛ رویکرد اول دنباله رو نومعتزله متقدم (به سردمداری سید جمال و عبده) است. آنان سعی در بازسازی اصول و اندیشه های معتزله قدیم برای توانمندسازی اسلام در مقابل تهاجمات غرب داشته اند. ولی در رویکرد دوم (بعد از رشیدرضا) در سیر حرکت خود در مبانی معرفت شناسی، به شکل ملموسی از عقل استدلالی به عقل عرفی تجربی گرایش پیدا کرده اند. این تفکر نومعتزله متأخر، با الهام از روش فلسفی عقلی، رویکردی خودبنیاد و تجربی در مواجهه با مدرنیته داشته است. این مکتب با تفسیر تجربی، علمی و همچنین ضرورت آمیختن ایمان دینی با آگاهی عقلی، رشد قابل توجهی در میان مجامع علمی و دانشگاهی مصر داشته است. این پژوهش با جمع آوری کتابخانه ای اطلاعات به روش توصیفی تحلیلی سعی دارد، اهم اندیشه های اعتقادی نومعتزله مصر را، در نگاه به دین، علم و عقل، سیاست، جبر و اراده مورد بررسی و تحلیل قرار دهد.