مطالعات ایران شناسی

دوره قاجار به دلیل وقوع انقلاب مشروطه و تشکیل مجلس شورای ملی از منظر سیاسی و اجتماعی جزو دوره های مهم تاریخ ایران به شمار می رود. در سال های آغازین این حکومت، زرتشتیان از وضعیت معیشتی چندان مناسبی برخوردار نبودند. اما از اواسط عهد ناصری به دلیل ایجاد ارتباط با جامعه پارسیان هند نقش آنان در حوزه های اقتصادی و اجتماعی کشور پر رنگ تر از پیش گردید که این اتفاق سرانجام منتج به نقش آفرینی آنان در حوادث مربوط به انقلاب مشروطه شد. این نوشتار بر آن است تا با تکیه بر منابع دست اول و با رویکردی توصیفی- تحلیلی، به بررسی نقش اقتصادی تجار و تجارت خانه های زرتشتیان در دوره قاجار بپردازد و فعالیت های اجتماعی و سیاسی آنها را در آن زمان واکاوی کند. یافته های پژوهش حاضر نشان می دهد که تجار و تجارت خانه های زرتشتیان از اواسط دوره قاجار، جایگاه تجاری خود را به تدریج بهبود بخشیدند و به مرور زمان افزون بر تجارت، فعالیت های خود را در زمینه صرافی و زمین داری نیز گسترش دادند. مجموع این عوامل باعث رشد تدریجی جایگاه سیاسی و اجتماعی آنان گردید.

با توجه به قدمت و دیرینگی دو شهر کهنسال سر پل زهاب (حلوان قدیم) و کرمانشاه (قرماسین/ قرمیسین در متون عربی اوایل دوران اسلامی)، می توان گفت که یکی از مهم ترین عوامل شکل گیری و پایایی دو شهر مذکور در طول دوره های مختلف تاریخی، وجود دو رود مهم الوند (الَوَن) و قره سو، بوده است. نتیجه این پژوهش بیشتر بر اساس مطالعه متون مختلف دوره اسلامی، حاکی از آن است که به احتمال بسیار نام شهر و ناحیه قدیم حلوان، از نام رود اَلوَن اقتباس شده است. در کتاب حدودالعالم (قرن چهارم هجری)، به موقعیت دقیق رودخانه الوند نسبت به شهر حلوان اشاره و نام الوند تا به امروز به همین شکل حفظ شده است. درباره رود قره سو نیز به نظر می رسد که نام آن از دوره صفویه یا کمی پیشتر، جایگزین نام قدیمی این رود گردیده است. احتمالاً نام قدیم رود قره سو نیز، همچون رود اَلوند، به نام شهری که در کنار آن قرار دارد، مرتبط بوده است. بر این اساس، گزینه های احتمالی همچون رود باستانی کُرما، اَرَزیشو و گاماسیاب، در ارتباط با نام قدیمی رود قره سو بحث و ارزیابی شده اند. بر اساس متون دوران اسلامی و نیز شواهد پراکنده باستان شناسی، به نظر می رسد که شهر قدیم کرمانشاه (قرماسین) در بخش جنوبی رود قره سو واقع گردیده، مکانی که امروزه در زیر بافت قاجاری شهر کنونی است. 

با توجه به نظریه بینامتنیت و فرضیه های باختین که بعدها ژرار ژنت آن را بسط داد، اثر هنری مستقلی وجود ندارد و آثار هنری با یکدیگر ارتباطی ناگسستنی دارند. بررسی سازه ها و عناصر مشترک در ادبیات و نگارگریِ دوره تیموری نیز حاکی از وجود روابط بینامتنی میان این دو شاخه هنری متداول در آن روزگار است. از این رو، مقاله حاضر تلاش دارد تا با تکیه بر روش توصیفی – تحلیلی به بررسی آثار ادبی و هنری دوره تیموری بپردازد و میزان اثربخشی ادبیات را بر هنر نگارگری در این دوره مشخص سازد. آن گونه که از بررسی های صورت پذیرفته در تحقیق حاضر برمی آید، سبک ادبیات فارسی مقدمه و پیش فرضی برای سبک نگارگری در دوره تیموری بوده است و به هیچ عنوان نمی توان نگارگری این دوره را بدون شناخت سبک های ادبی آن مورد واکاوی قرار داد.

ایران شناسی از جمله رشته های جدید دانشگاهی در حوزه علوم انسانی که طی سالیان اخیر در برخی دانشگاه ها راه اندازی گردیده است. سرفصل آموزشی این رشته متشکل از دروس متنوعی نظیر تاریخ، جغرافیا، باستان شناسی، ادبیات، اسطوره شناسی، فرهنگ مردم و اقتصاد است که میان رشته ای بودن آن را نشان می دهد. ارائه تعریفی اولیه از این رشته، ماهیت و اهداف و موضوع و مبانی روش شناسی آن از جمله مسائل مهمی هستند که پرداختن به آنها ضروری به نظر می رسد. بر این اساس، پژوهش پیش رو کوشیده است تا با گردآوری اطلاعات از منابع مرتبط و با استمداد از تجربیات عملی در این رشته به پرسش های اساسی تحقیق پیرامون ضرورت و اهداف رشته ایران شناسی و اهمیت رویکردهای متعدد روش شناسی در آن پاسخ دهد. یافته های تحقیق بیانگر آن است که رشته ایران شناسی با به کارگیری نگاه چند بعدی و بین رشته ای، شناخت جامع تری در زمینه مسائل مرتبط با فرهنگ و تمدن ایران ارائه می دهد. با این همه، دستیابی به این مهم و نیز معرفت شناسی صحیح در آن تا حدی وابسته به اتخاذ روش شناسی متناسب و کارآمد است. بر این اساس، فهم روش شناسی در نقد دیدگاه ها و آثار ایران شناسان خارجی و نیز دستیابی به شناخت واقع گرایانه تر در این رشته، اهمیت بنیادین دارد.

آل کیا حکومتی محلی و قدرتمند بود که در فاصله سده های هشتم تا دهم هجری قمری، در بخشی از گیلان موسوم به بیه پیش حکمرانی می کردند. آنها توانستند به مدت دو قرن و نیم به طور مستقل از حکومت مرکزی صفویه، حاکمیت خود را حفظ نمایند. در ارتباط با اوضاع اقتصادی آل کیا مطالعه و پژوهش چندانی صورت نگرفته و تنها توصیفات پراکنده ای از آنها در متون تاریخی و سفرنامه سیاحان قابل ردیابی است. هدف و مسئله اصلی این پژوهش بررسی و تبیین نقش ابریشم گیلان در اقتصاد تجاری و تحولات اقتصادی و سیاسی داخلی حکومت محلی آل کیا است. نتایج تحقیق نشان می دهد یکی از عوامل تأثیرگذار بر رشد و رونق اقتصادی حکومت آل کیا، جغرافیای تاریخی گیلان بوده است. ابریشم نیز به عنوان یک کالای استراتژیک اقتصادی، در زمان آل کیا اهمیت به سزایی داشته و گیلان به دلیل تولید انبوه و مرغوب ابریشم نقش انکارناپذیری در جلب بازارهای اروپایی و تجارت خانه ها داشته است. این پژوهش کوشیده است، ضمن توصیف و تشریح شرایط اجتماعی و تحلیل کیفی مؤلفه های اقتصادی آن دوره به بررسی عوامل مؤثر در رونق و شکوفایی اقتصاد حکومت محلی آل کیا در گیلان و بحران های اقتصادی پس از فروپاشی این حکومت بپردازد.

هلیل رود، همچون دیگر رودهای بزرگ، جوامع کشاورز شکل گرفته در جوار خود را عمیقاً تحت تأثیر قرار داده است. اگرچه نام نگهبان این رودخانه عظیم در هیچ متنی به جا نمانده، اما به باور نگارنده نامش را باید در «حریر» جست. این وام واژه در زبان عربی گونه کوتاه شده«هری[ر] رود» بود که به عنوان صفت در توصیف لطافت و موجدار بودن ابریشم چینی به کار رفته است. با انباشت محصول، که در طول زمان به استقرار دائمی جمعیت های اولیه کشاورز انجامید، امکان بهره وری از زمان اضافه در اختیار انسان پیش از تاریخ قرار گرفت. در سایه این فرصت جدید او توانست در جهان پیرامونش بیندیشد و حاصل آن تعمق، دستاوردهایی برای بهتر زیستن بود که با گذر زمان شتاب گرفت. از دوران آغاز کشاورزی تا هزاره های چهارم و سوم پ.م، جهش فرهنگی چشمگیر بود. افزایش آگاهی انسان نیاز به تدبیری جدی داشت تا به ثبت و حفظ داده های روزافزون یاری رساند. در این میان، خطوط دارای بنیان هندسی در چهارچوب جدی تری عمل می کردند زیرا هندسه با محاسبه ارتباط دارد. نگارنده با واکاوی نشانه های گِل نبشته های تپة کُنار صندل جنوبی در جیرفت و خطوط ایلامی زنجیره ای و آغازین، به الگوی بنیادین یک نظام هندسی منسجم دست یافته است که قادر به بازآفرینی نشانه هایی ست که با علائم کهن ترین خطوط متعلق به فرهنگ های همجوار در جهان باستان اشتراک ساختاری بنیادی دارند. نظریه «جدول مادر (Master Grid) » تاریخ نگارش را در منطقه به عقب تر باز گردانده و نقش بنیادی ایران را نه تنها در حوزه ابداع خط که در بنیان گذاری برخی دیگر از دستاوردهای مهم فرهنگی بیش از پیش نمایان کرده است .

در وصف و معرفی آیین های نوروزی سخن بسیار گفته اند و بسیار نوشته اند. منابع غنی و گرانبهای فراوان از روزگاران گذشته در باب نوروز و آیین های نوروزی، درباره اسطوره های جشن نوروز، یزدان شناسی، کیهان شناسی، اخترشناسی، رسوم و سنت های منتسب و مرتبط با آیین های نوروزی و مناسبتشان با ایرانشهر و شهریاری روزگار ساسانیان، در دست است. در دوره جدید نیز مدارک و شواهد مکشوف باستان شناختی و پژوهش های باستان شناسان، درکنار مطالعات تطبیقی مورخان، اسطوره شناسان، متخصصان زبان ها و نظام های نوشتاری باستانی و ایران شناسان غربی و ایرانی اطلاعات علمی موثق و مفیدی را درباره آیین های نوروزی در اختیار ما قرار داده اند. در نوشتار پیشرو بررسی آیین ها و رسوم نوروزی، مسئله و موضوع بحث نیست بلکه رویکرد و نحوه نگاه این نوشتار از صدر تا ذیل صبغه ای نظری و فلسفی دارد و از این منظر به آیین های نوروزی و مناسبتشان با هویت ملی و دینی ایرانیان توجه شده و در بابشان سخن رفته است. گمان می رود جای این نوع و نحوه نگاه نظری و فلسفی به آیین های نوروزی در قیاس با پژوهش های تاریخی،تطبیقی و میدانی انجام شده اندکی خالی ست.

در جنگ جهانی اول، ایران به رغم اعلام موضع بی طرفی، از یک طرف به صحنه درگیری بین نیروهای روس و انگلیس و از طرفی دیگر، عثمانی و آلمان تبدیل شد. روس ها به منظور ضربه زدن به عثمانی ها و اشغال بین النهرین و همچنین پیوستن به نیروهای انگلیسی، که متحدشان بودند، به غرب ایران لشکرکشی کردند. در مقابل عثمانی ها و آلمان ها نیز برای مقابله با آنها اقداماتی انجام دادند، از جمله کمک های مالی و تسلیحاتی به غلام رضا خان والی پشتکوه، اما در عمل والی موضع خود را تغییر داد و اعلام بی طرفی کرد. بر عکس این بی عملی و اعلام بی طرفی والی، عشایر و ایلات منطقه که قلمرو خود را تحت خطر می دیدند با بسیج نیروهای رزمی خود به مقابله با روس ها برخاسته و توانستند آنها را در قلمرو خود شکست دهند. در این مقاله، بر اساس شواهد محلی و تاریخ شفاهی که هنوز افراد و نوادگان عشایر سینه به سینه آن را حفظ کرده اند، با بررسی میدانی و کتابخانه ای سعی در روشن کردن ابعاد این بخش از تاریخ منطقه و نقش عشایر در جلوگیری از ورود نیروهای اشغالگر روس به این منطقه شده است.