مطالعات ایران شناسی

هجوم مغول به ایران موجبات گسترش ناامنی وتخریب زیرساخت های تمدنی را فراهم آورد که با خلاء حکومتی و اداری ناشی از سقوط خلافت همراه بود. در این عرصه تاریخی آیین تصوف توانست از سویی به مرجعی برای توده مردم جهت گریز از فشارهای اجتماعی تبدیل گردد و از سویی دیگر، در مناطق دور از دسترس، ملجأ و پناهگاه نخبگان فرهنگی باشد. ویژگی هایی نظیر ساده زیستی، تسلیم و توکل، همگونی با شریعت و عدم مزاحمت برای حکومت در اقبال عمومی به آیین تصوف مؤثر بود. این آیین از دو منظر مشروعیت بخشی به ساختار قدرت و تسکین آلام اجتماعی مورد نظر مردم و برخی حکام قرار گرفت. علاقه حکام و بزرگان محلی به تصوف، در ساخت و پشتیبانی مالی خانقاه ها تأثیر به سزایی گذاشت. اما در کنار تأثیرات مثبت روانی، این آیین آسیب هایی را نیز در پی داشت؛ جبرگرایی در جامعه بیش از پیش رواج یافت و از سویی گسترش تصوف در بین عوام منجر به ابتذال، بی مایگی و انحطاط این آیین در قرون بعدی شد. نوشتار حاضر با روش تحقیق تاریخی، چگونگی رواج آیین تصوف در ایران را مورد بررسی قرار داده است.

شهر یزد به عنوان یکی از شهرهای باستانی و خوشنام ایران دارای سرمایه های مادی و معنوی فراوانی است. این شهر از گذشته به عنوان جایگاه مردمی صبور، شهر دارالعباده، شهر قنات، قنوت و قناعت و در سال 1397 به عنوان شهر جهانی در ایران شناخته شده است. زرتشتیان یزد از جمله گروه های دیرپای این سرزمین هستند که طی قرن ها در این شهر زیسته اند و بسیاری از آداب و رسوم خود را تا به امروز حفظ نموده اند. نوشتار حاضر درصدد معرفی یکی از نیایش گاه های بسیار مهم و مورد احترام زرتشتیان ایران به عنوان یکی از میراث های قابل توجه فرهنگ و تمدن ایران است که از آن به نام زیارتگاه «آتش ورهرام » یاد می شود. روش پژوهش، مطالعه اسنادی و کتابخانه ای به همراه روش مطالعه میدانی و مصاحبه با مطلعین محلی بوده است. همچنین به معرفی معماری آتشکده، پیشینه و کارکردهای آن پرداخته شده است.

این نوشتار با روش تاریخی- توصیفی و بهره گیری از پژوهش های میدانی به بررسی مفهوم و ریشه واژه «ماج » در دو جاینام باستانی غرب ایران، واقع در استان کرمانشاه پرداخته است. «سرماج » نام روستایی در شهرستان هرسین، در نزدیکی بیستون است که باوجود اهمیت فراوانی که از نقطه نظر تاریخی و باستان شناسی دارد، اما ریشه نام و وجه تسمیه آن نامشخص است. به نظر می رسد،واژة تعریب شده «ماج » در متون اوایل دوره اسلامی، که هنوز هم در زبان کُردی بصورت «ماژ » باقی مانده است، ریشه در اصطلاح «مغو » و «مگو » در زبان های اوستایی و پارسی باستان دارد. واژه مذکور بعدها به شکل «مغ » و «مجوس » در زبان های فارسی و عربی ظاهر گردید. نگارنده با توجه به برخی شواهد واژه شناسی و تاریخی، معتقد است که نام این مکان و همچنین نام دروازه یا محله قدیمی «ماجکان » واقع در شهر تاریخی حلوان (سرپل ذهاب کنونی)، هر دو نام هایی بوده اند که در اوایل دوره اسلامی از جانب جمعیت نومسلمانان به پیروان آیین پیشین (زرتشتی یا مهرپرستی) و زیست گاه های مرتبط با آنان اطلاق می شده است.

مسجد جامع مظفری کرمان، از بناهای شاخص و برجسته معماری قرن هشتم هجری قمری محسوب می شود که با وجود تنوع تزئینات کتیبه نگاری در طول دوره های مختلف اسلامی، تاکنون تحقیق جامعی پیرامون آن انجام نگرفته است. این نوشتار با هدف شناخت، مطالعه و تحلیل مضامین کتیبه ها و تاریخ نگارش آنها، در مسجدجامع مظفری کرمان به روش توصیفی- تحلیلی- تاریخی با استفاده از منابع اسنادی و مشاهدات میدانی نگارش یافته است. یافته های پژوهش نشان می دهد موضوع عمده متون کتیبه های مسجد جامع مظفری کرمان مذهبی است و علاوه برکتیبه های دوره آل مظفر، کتیبه هایی در دوران صفویه، قاجار، پهلوی و معاصر به بنای مسجد جامع مظفری کرمان الحاق شده است. خط ثلث و کوفی بنایی - معقلی بیشترین کاربرد را در تزئین کتیبه ها داشته است. همچنین به نظر می رسد شرایط سیاسی و اجتماعی هر دوره در انتخاب آیات قرآنی برای نگارش کتیبه ها تأثیر بسزایی داشته است.

در زمان پادشاهی بلاش اول، ارمنستان به مسئله اصلی مورد رقابت شاهنشاهی اشکانی و امپراطوری روم تبدیل شد. درنهایت جنگ و جدال دو قدرت بر سر ارمنستان، به نفع اشکانیان به اتمام رسید و برادر شاه اشکانی بر تخت پادشاهی ارمنستان جلوس کرد. بدین ترتیب شاخه ای از خاندان اشکانی در ارمنستان شکل گرفت. هدف اصلی نوشتار حاضر، بررسی روند قدرت یابی اشکانیان ایران در ارمنستان و نیز شناسایی عوامل مؤثر بر آن است. تحقیق حاضر با استفاده از روش مطالعه تاریخی انجام شده است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهند که شاخه خاندان اشکانی در ارمنستان، تحت تأثیر برخی عوامل خارجی یعنی رقابت های ایران و روم و برخی عوامل داخلی از جمله علاقه اشراف و مردم ارمنستان به اشکانیان، شکل گرفته است.

سفرنامه ها یکی از مهمترین اسناد تاریخی ایران هستند؛ مسافرانی که با اهداف مختلف سیاسی، اقتصادی و مذهبی وارد ایران می شدند، از زوایای متفاوتی به ایران می نگریستند و آنها را ثبت می کردند. نوشتار حاضر با روش توصیفی - تاریخی و با استفاده از منابع کتابخانه ای درصدد است تا کاروانسراهای موجود در راه ابریشم را مطالعه و بررسی نماید. با توجه به اطراق مسافران در این کاروانسراها، زوایای مطرح شده از جانب آنها می تواند در پژوهش های تاریخی ایران حائز اهمیت ویژه ای باشد. به نظر می رسد در ارائه اطلاعات از سوی سیاحان، با وجود شرح های بسیار دقیق، خطاهایی نیز راه یافته است که در هنگام بهره برداری از مطالب باید مدنظر قرار گیرد.