مطالعات ایران شناسی

مقاله حاضر با روش تاریخی- توصیفی و با تکیه بر متون تاریخی و کاوش های باستان شناسی به بررسی اجمالی تاریخ استان مرکزی در دوران باستان می پردازد. یافته های پژوهش نشان می دهد که سنگ نگاره های پیش از تاریخ این منطقه را منطقه ای پرآب و زیستگاهی مناسب برای سکونت انسان پیش از تاریخ معرفی می کنند، با این حال غیر مسکونی بودن برخی مناطق تا دوران پادشاهی اشکانی در قیاس با دوران پیش از تاریخ قابل تأمل و نیازمند تحقیق بیشتر است. قرار گرفتن درگستره ماد بزرگ و شاهراه تجاری- کاروانی که از خراسان و شرق آغاز و پس از گذر از همدان به میان رودان پایان می یافت اهمیت منطقه را در تصمیم های تجاری و نظامی حاکمان پیش از اسلام دو چندان می ساخت. این منطقه در سده های پایانی دوران ساسانی با ایجاد دژها و آتشکده های متعدد به یکی از مراکز مهم سکونت گاهی و دینی این دوران تبدیل گردید.

تپه «قلعه قلندران » در شهرستان شازند استان مرکزی و در میانه راه اراک به بروجرد قرار گرفته است. تپه دارای مساحتی در حدود یک هکتار و بلندایی در حدود 8 متر از سطح زمین های اطراف و به شکل نسبتاً دایره ای است. نتایج فصل یکم کاوش باستان شناختی تپه که در تابستان 1395 به انجام رسید، بیانگر این است که بخش اعظم تپه قلندران، یک سکوی عظیم خشتی است که با هدف ساختن یک کاخ و یا (با احتمالی کمتر) یک بنای حکومتی ایجاد شده است. بر اساس نتایج به دست آمده از کارگاه های لایه نگاری، در ابتدا یک تپه خاکی با لایه های متناوب خاک رس و شن و ماسه به ارتفاع چهار متر ایجاد و سپس بر روی تپه خاکی مذکور سکوی خشتی بزرگی به ضخامت دو و نیم متر ساخته شده است. همچنین شواهد نشانگر آن است که بنایی به ابعاد تقریبی 40 در 50 متر با جهت طولی شمال غربی  جنوب شرقی بر روی سکوی خشتی مذکور وجود داشته است. بررسی گاهنگاری سکوی خشتی و بنای مرتبط با آن نشان می دهد که سفال های به دست آمده در بین سطوح خشت و برخی یافته های دیگر به دوره تاریخی هخامنشی و یا پیش از آن (دوره ماد)، تعلق دارند. با این حال گاهنگاری دقیق تپه نیازمند پژوهش های آزمایشگاهی است. به جز دوره های احتمالی ذکر شده، یک مرحله سکونتی دیگر بر سطح تپه شناسایی شده است که بنا بر شواهد سفالی (به ویژه سفال های زرین فام) به دوره اسلامی میانه مربوط می شود. در واقع پس از متروک شدن بنای دوره مادها، تپه قلندران به مدت دست کم 1500 سال متروک باقی ماند و سپس در دوره اسلامی مجدداً مورد استفاده قرار گرفت.

دوره مفرغ به دلیل وجود فرهنگ های متفاوت و نبود پژوهش های باستان شناسی منسجم، یکی از دوره های کمتر شناخته شده در پیش از تاریخ فلات ایران محسوب می شود. یکی از فرهنگ های منسوب به این دوره، فرهنگ کورا- ارس است که از اواخر هزاره چهارم ق.م تا اواخر هزاره سوم ق.م در بخش وسیعی از شمال غرب، غرب و بخش هایی از مرکز فلات ایران گسترش یافته است. با این حال، تاکنون جزئیات مبسوطی از این فرهنگ و قبض و بسط آن در داخل فلات ایران ارائه نشده است. بررسی های باستان شناسی انجام شده وجود این فرهنگ را در بخش های مرکزی و غربی فلات ایران و زاگرس مرکزی تأیید کرده است. طی بررسی های باستان شناسی انجام گرفته در سال های 1386 و 1387 و 1393 در غرب استان مرکزی، نُه (9) محوطه استقراری بزرگ شامل آق تپه، تپه سوارآباد، تپه قلعه سرسختی، تپه چزان، تپه فر، شورتپه، تپه گل زرد، تپه مزرعه خاتون و تپه آدینه مسجد در رابطه با فرهنگ کورا- ارس واقع در حاشیه رودخانه قره چای شناسایی شد. وسعت و ارتفاع زیاد محوطه های مذکور (به خصوص آق تپه و سرسختی) می تواند دال بر وجود لایه های استقراری و معماری متراکم پیش از تاریخ باشد. در این نوشتار سعی شده تا ضمن تبیین جایگاه فرهنگ کورا- ارس در غرب استان مرکزی به عنوان یکی از نقاط اتصال فرهنگ های مرکز فلات ایران با زاگرس مرکزی اهمیت استقرارهای کورا- ارس مربوط به این دوره مورد ارزیابی و بررسی قرار گیرد.

این پژوهش به تبیین اهمیت شهر کرج اَبودُلَف در دوران حکومت های متقارن در تاریخ ایران اختصاص دارد. یافته های پژوهش نشان می دهد که شهر کرج ابودلف از اهمیت ویژه ای برای مدعیان قدرت جهت چیرگی بر مرکز ایران برخوردار بوده است تا جایی که در طی چهار سال (از سال های 321 تا 324 ه.ق) چهار فرمانروای مختلف عباسی و ایرانی در آن دیار سکه زدند که این موضوع دست کم در تاریخ ایران بی نظیر است و نشان از آشوب در نواحی مرکزی ایران و همچنین اهمیت راهبردی ویژة شهر کرج ابودلف دارد. این شهر به دلیل جای گیری در میانه شاهراه اصفهان به همدان و نیز دسترسی آسان به ری برای طرفین جنگ های محلی عراق عجم نقشی حیاتی داشته و تسخیر آن، تسلط فاتح بر ایران مرکزی را تضمین و تثبیت می کرد. این پژوهش با رویکردی تاریخی- توصیفی و بر اساس منابع نوشتاری و سکه شناسی نگاشته شده است.

موضوع پژوهش حاضر، بازشناسی راه بزرگ خراسان و منزلگاه های آن در استان مرکزی است. با بهره برداری از متون تاریخی و جغرافیایی و بررسی ها و کاوش های باستان شناسی، هدف پژوهشگر پاسخگویی به این پرسش است که این شاهراه از کدام شهرهای استان گذر می کرده و جایگاه سیاسی و اقتصادی استان مرکزی در ادوار مختلف در رابطه با راه بزرگ خراسان چه بوده است. یافته های پژوهش نشان می دهد که استان مرکزی و به خصوص نواحی شمالی این استان در محدوده های فعلی دو شهرستان ساوه و زرندیه نقش مهمی در این راه از پیش از اسلام تا دوره صفوی ایفاء می کردند. منزلگاه های دکان، سوسن نقین، داودآباد، مصدقان، روذه، دروذ، وبروه و مشکویه قبل و بعد از ساوه از جمله مهم ترین منزلگاه ها در مسیر راه بزرگ خراسان بودند که بر اساس فاصله های بیان شده در منابع باید همگی در استان مرکزی و در منطقه نوبران، دشت ساوه و حدفاصل ساوه و تهران فعلی قرار گرفته باشند. در این میان چهار روستا به نام های مصدقان، سوسن نقین، دکان و دروذ را می توان در منطقه نوبران ردیابی نمود. سوس ننقین به همان اسم در منطقه باقی است اما مصدقان، دکان و دروذ را می توان تحت عناوین مزلقان، دخان و دروزان که همگی در نزدیکی شهر نوبران و در مسیر راه همدان به ساوه قرار گرفته اند شناسایی کرد. این پژوهش با رویکرد توصیفی- تحلیلی و بر اساس مطالعات کتابخانه ای و میدانی انجام شده است.

مقاله حاضر به بررسی شکل گیری و توسعه شهر اراک در دوره قاجار می پردازد و با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی و مطالعات میدانی، شبکه آبرسانی اراک را در این دوره مورد مطالعه قرار می دهد. شهر اراک، برخلاف سایر شهرهای ایران که به مرور زمان گسترش یافته اند، با نقشه و الگوی مشخص مهندسی ساخته شده است. این شهر نمونه خوبی از شهرسازی قاجاریه است که با رعایت کردن الگوهای شهرسازی سنتی ایرانی از ویژگی های معماری غربی نیز بهره گرفته و بافت اولیه شهر به صورت شطرنجی و خیابان های عمود بر هم ساخته شده است. بازار دو محله اصلی اولیه شهر را از هم جدا می کند و ساختارهای شهری اراک به صورت برابر در محله ها پخششده اند. یکی از این ساختارهای شهری سیستم آبرسانی دقیق شهر است که پیش از ساخت شهر مورد توجه واقع شده است. در دوره قاجار قنات ها مهم ترین منابع آبرسانی بودند و در این دوره شاهد 7 رشته قنات هستیم که عبارتند از: «قنات شهر (قنات سپهداری)» ، «قنات وزیری» ، «قنات خان حاکم» ، «قنات آب ده» ، «قنات آزاد مرزآباد» ، «قنات مستوفی (قنات اربابی)» ، «قنات حاج آقاحسین (قنات خاکباز)». 

پژوهش حاضر به بررسی آیین های کهن آب در استان مرکزی می پردازد و می کوشد به این پرسش پاسخ دهد که آیین های نکوداشت آب در استان مرکزی چه تأثیری بر هویت بومی منطقه، همبستگی مردم، حفظ میراث معنوی و پیوند نسل ها داشته است. یافته های پژوهش نشان می دهد که آیین های کهن آب مانند چمچه گلین، تیرگان، عروسی قنات، تعیین ماده و نر بودن آب قنات ها، عروسِ آب، بیل وارونه زیر ناودان، قرار دادن بیل در آبراه خانه ها و بی لگردانی باعث شده اند که آب برای مردم همواره از سرشتی جادویی برخوردار باشد. از نگاه دیگر، آب و تمنای آن خود خاستگاه آیین های گوناگونی است که در تمام آنها ترس از خشکسالی بیش از هر چیز به چشم می خورد. آب خاصیت درمانی دارد و در باور عمومی چشمه ها مورد احترامند و درختان کنار چشمه ها نماد سبزی و تقدس اند. ریشه های مشترک آیین های آب در سایر نقاط ایران نیز قابل مشاهده است. تعویض آب حوض ها و آب انبارها، حضور آب در سر سفره عقد، هفت سین و سنن مشابه همه نشانگر باور به جاندار بودن آب و نقش آن در افزونی برکت دارد.

پژوهش حاضر سنت تعزیه در سطح شهرها و روستاهای استان مرکزی و همچنین اجرای تعزیه سیار شهر اراک را مورد بررسی قرار می دهد. روش تحقیق به شیوه کتابخانه ای است و اطلاعات مورد نیاز بر اساس مستندات کتبی و شفاهی جمع آوری شده است. این نکته قابل ذکر است که تعزیه در اراک همان است که در سایر نقاط کشور مرسوم است. سابقه تعزیه در شهر اراک را می توان همزمان با تأسیس شهر اراک دانست (دوران فتحعلی شاه قاجار) و سابقه آن قبل از تأسیس اراک را می توان به روستاهای اطراف نسبت داد که از آنها هم شاید اسناد مکتوبی به جز نسخ تعزیه در دست نباشد. تعزیه در اراک از سال 1341 تا 1360 به صورت عمومی اجرا نمی شدهو با ممنوعیت مواجه بود، اما از سال ۱۳۶۰ اجرای مجالس تعزیه و شبی هخوانی به صورت سنتی و رسمی در اراک سر و سامان یافت.

پس از سقوط حکومت زندیه و روی کار آمدن قاجاریان، اقوام لر که با آنها دشمنی م یورزیدند، مکرراً برای سلسله جدید مزاحمت ایجاد می کردند. مهاجمان در آغاز به سبب تنگی معیشت و بعدها از روی حسادت هر ساله با قتل و غارت امنیت دولت مرکزی را مورد تهدید قرار می دادند. سپهدار عراق(یوس فخان گرجی) با احداث پادگان شهر سلطان آباد اراک کوشش می کرد تا مانع چپاول و حضور آن ها در مرکز ایران شود. با مشورت سران قبایل و اقوام محلی، یوس فخان شهر جدیدی در جنوب دشت فراهان ایجاد کرد، شهری مدرن با ساختمان های آجری و گذرگاه های جدول بندی شده که در کمتر از 10 سال تبدیل به یکی از شهرهای فعال ایران مرکزی شد. در مدت کوتاهی 50 کمپانی تولید فرش در این شهر دایر شد و نهایتاً اراک مبدل به قطب اقتصادی و چهارراه ارتباطی ایران شد.