مطالعات ایران شناسی

راه ابریشم گذرگاه صلح، بازرگانی جهانی و کانال جابه جایی ایده ها، اندیشه ها، آگاهی ها، باورها و یکی از بزرگترین راههای بازرگانی جهان است. این راه با گذشتن از چندین کشور بزرگ و گسترده، با ارزش ترین پل میان مردمان و سرزمین های آن روزگاران بوده و حوزه های تمدن ایران، چین، هندوستان، میان رودان و ورا رودان را به هم پیوند داده و سده هایی چند، این بار سنگین تاریخی را بر دوش داشته است. امروزه گرچه کشورهای بزرگ باستان را مرزهای تحمیل شده پاره پاره کرده است، اما فرهنگ و آیین مردمان این سرزمین های نوین، از یک سرچشمه سیراب می شود. انگیزه این یگانگی را باید در پیوندهای تاریخی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی این ملتها جستجو کرد. در این جستار از چین تا ایران و از ایران تا روم، داده ها و ستاده ها به چند کالای مادی بسنده نمی شده است، بلکه آنچه اندیشه و دست مردمان فراهم می آورده، پراکنده می گردیده است. از فرآورده های طبیعی و صنعتی گرفته تا دست آفریده های بومی و آیین های ملی و آسمانی این همه نشانگر ارزش بزرگ راهی است، که خاور را به باختر پیوند می داد. امروزه بیش از هر زمان دیگری در دوران معاصر، همگرایی میان کشورهای هر منطقه از جهان ضروری است و هرگونه تلاشی در راستای پیوندهای گوناگون، می تواند بار دیگر زمینه ساز گشایش بزرگ راهی باشد که پیوند میان ملتها را استوارتر سازد.

ادبیات ایران بدلیل داشتن سویه فرهنگی غنی و نفوذ در سایر هنرها از جمله نقاشی، یکی از شاخص ترین زمینه های ادبیات تطبیقی بشمار می رود. ادبیات تطبیقی از دو جهت می تواند ارتباط شعر و نقاشی را بررسی کند: نخست اینکه چگونه مفهومی یکسان در هنر نوشتاری و هنر دیداری نمود پیدا می کند و دوم آنکه این هنر نوشتاری یا شعر چگونه در هنر دیداری یا نقاشی تأثیر می گذارد. شاهنامه فردوسی یکی از اسطوره متن های فرهنگی است که از بستر نشانه ای نخستین خود خارج می شود و در حوزه های گوناگون معرفتی و هنری حضور می یابد و آنها را متأثر می سازد. یکی از موضوعات مهم در نگارگری ایران، نبرد میان دیو و آدمی است. هدف اصلی نوشتارحاضر، بررسی فرمی و شکلی دیو در نگاره های مکاتب دوره ایلخانی تا پایان قاجار و چرایی تفاوت در ترسیم آنان بر اساس نظریه پل ریکور Paul Ricour است. سؤالات اصلی این پژوهش عبارتند از: 1) ویژگی ها و شاخصه های شکلی نگاره دیو در مکاتب دوره ایلخانی تا پایان قاجار چیست؟ 2) تفاوت نگاره دیوان در مکاتب دوره ایلخانی تا پایان قاجار چگونه قابل تبیین است؟ نتایج پژوهش نشان می دهد که نقش دیو در نگاره های این دوران با ویژگی های حیوانی در کالبد آدمی نقش شده است. از سویی دیگر، تفاوت در تصویر نقش آن در این مکاتب ابتدا برگرفته از وجه استعاری شاهنامه و سپس تلقی شخصی نگارگر و خوانش او از متن، سلیقه هنری دوران او و مکتبی که در آن رشد کرده و یا اقتضای شرایط اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و عرفانی او می باشد. این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی و تطبیقی و بر اساس مطالعات کتابخانه ای به سرانجام رسیده است.

زندگی ایرانی- اسلامی ویژگی های خاصی دارد که از جمله آنها می توان به مهمان نوازی به عنوان بخشی از فرهنگ شفاهی و ناملموس اقوام ایرانی اشاره کرد و تجلی آن را در ادبیات، هنر، شعر، موسیقی، آداب و رسوم اقلیمی می توان مشاهده کرد. فرهنگ و ادبیات اقوام ایرانی، مهمان و مهمانی و صفت مهمان نوازی را بشکل ویژه ای مورد توجه قرار داده است. این موضوع مورد توجه ایران شناسان، گردشگران و جهانگردان واقع شده و می تواند به عنوان یک عنصر اثرگذار فرهنگی- اجتماعی و اقتصادی- سیاسی تلقی گردد. به این ترتیب دانش- صنعت گردشگری باید برای کسب و کار پررونق و موفق به عنوان آیینه تجلّی شخصیت جهانی مردم ایران، به موضوع مهممهمان نوازی توجهی شایان داشته باشد. مهمان نوازی ایرانیان از دیرباز در سفرنامه ها، مستندها و مصاحبه های گردشگران به عنوان سفیران بازگشته از ایران، بعنوان جاذبه برتر شناخته شده است. نوشتار حاضر بر پایه مطالعات مردم شناسی، مهمان نوازی را به عنوان یکی از رفتارهای پسندیده و اخلاقی زندگی ایرانی، در فرهنگ عامه مورد پژوهش قرار داده، درصدد است با توجّه به عناصِر قوم شناسانه رابطه آن را با فرایند جذب گردشگر نمایانتر سازد.

هنگامی که نام یک سرزمین و توصیف آن در آثار یکی از نامدارترین شاعران سرزمین دیگر نمایان می شود، به امری قابل توجه و حائز اهمیت مبدل می گردد. توصیف ایران در اشعار پاول فلمینگ نمونه ای از این دست است. پاول فلمینگ، شاعر بلندآوازه دوره ادبی باروک آلمانی در قرن هفدهم، به همراه یک هیئت بازرگانی از ایالتی در شمال آلمان، آهنگ سفر به ایران کرد. وی در طول مدت اقامتش در ایران که هفده ماه به طول انجامید، تلاش کرد برخی از مشاهدات خویش و نیز اتفاقاتی را که در طی این مدت برای وی و همراهانش رخ داده و همچنین برداشت خود از ایران زمین را با ظرافت و ذوق شاعرانه اش در قالب چکامه هایی به زبان آلمانی و به زبان لاتین بیان نماید. وی علاوه بر اینکه بارها به نام ایران، شهرها و طبیعتش اشاره نموده، از پیشینه تاریخی و باستانی و برخی از چهره های سرشناس ایران نیز سخن به میان آورده است. نگارنده نوشتار حاضر تلاش نموده ایران و توصیف آن را در میان برخی از چکامه های پاول فلمینگ که به زبان لاتین سروده شده است، مورد بررسی و واکاوی قرار دهد.

در میان شاخه های مختلف معماری، ساخت بناهای مذهبی از جایگاه ویژه ای برخوردار است. با ورود اسلام و تغییرات حکومت و آیین در ایران، کاربرد بناها و نحوه استفاده از آنها تغییر کرد. استان فارس یکی از مناطق مهم ایران است که با ورود اسلام به آن، مسلمانان بر پایه شرع و عقل از آنچه می توانست مفید باشد در این نواحی بهره گرفتند؛ از جمله آنها از ساختمان آتشکده ها برای ایجاد مساجد و محل تجمع مسلمین استفاده می کردند. این نوشتار درصدد است فرایند تبدیل آتشکده های ایزدخواست و استخر به مساجد در سده های نخستین اسلامی در فارس را با تمرکز بر اندام معماری مساجد و شواهد باستان شناسی و قرائن مکتوب، تحلیل و بررسی نماید. روش تحقیق، توصیفی تحلیلی و از نوع مطالعات میدانی بوده و روش جمع آوری اطلاعات کتابخانه ای و میدانی از طریق مشاهده و بررسی و استفاده از نقشه و کروکی می باشد. نتایج این بررسی حاکی از آن است که این دو مسجد، حاصل تغییر کاربری آتشکده به مسجد بوده اند؛ منتها از نظر کیفی و ماهوی فضای آتشکده ها براساس اعتقادات توحیدی منقلب و دگرگون شده اند و در واقع با کمترین تغییرات فیزیکی، تغییرات کیفی مهمی در جهت هماهنگی با اعتقادات توحیدی حاصل آمده است. برای مثال آتش و آتشدان از مرکز و کانون فضای داخلی برداشته شده و ضلع قبله با دیوار و نماد قبله پوشانده شده است و برای باطنی تر شدن فضاهای چهار طاق و عدم توجه به خارج، درگاهها و ایوانها و چپ راهروها و حیاط های داخلی و درها و دیوارهای خارجی افزوده شده و جهت اصلی بنا نیز رو به قبله قرار گرفته است.

نقوش صخره ای در ایران فراوانی زیادی دارند. مطالعات نشان می دهند که ایجاد نقوش بر روی صخره ها از ادوار پیش از تاریخ تا به امروز همچنان ادامه داشته است. در دوره اسلامی تاکنون چندین کتیبه بر روی صخره ها ایجاد شده که برخی از آنها دارای تاریخ نیز هستند. تعداد قابل توجهی از کتیبه های بر روی صخره ها در استانهای مرکزی و اصفهان در کنار راه ها واقع شده اند و مطالعه کاروانسراها و رباط ها خبر از استفاده از این راه ها در ادوار گذشته می دهد. در این پژوهش ضمن آنکه مضامین کتیبه های اسلامی ایجاد شده مورد بررسی قرار گرفته، به مفهوم کاروان رو بودن راه ها نیز که با آنها همخوانی دارند پرداخته شده است. به منظور مطالعه این کتیبه ها در پژوهش حاضر، کتیبه ها در چهار بخش تقسیم بندی شده و هریک بطور جداگانه معرفی شده اند. همچنین در کنار این موارد، نقوش کاروان هایی که در این مناطق بر روی صخره ها ایجاد شده می تواند دلیل دیگری بر کاروان رو بودن راههای فوق بوده باشد.

با ظهور صفویان برای نخستین بار، دولتی متمرکز و فراگیر در محدوده فرهنگی و جغرافیایی ایران بوجود آمد که توانست با تکیه بر عناصر هویت ایرانی، به یک دوره نهصد ساله فترت هویت سیاسی و اجتماعی پایان دهد. خاندان صفویه همچون ساسانیان برای نهادینه کردن ارزش های خود، به ابداع سنت روی آوردند و از طریق برخی شبکه ها و نمادها و راه اندازی مراسم ها و آیین های خاص و روزهای ملی و دینی مانند نوروز و ایام محرم به ترویج ارزش ها در سطح قلمرو ایران پرداختند که درنهایت منجر به ارائه یک روایت روزآمد و کاربردی از هویت ایرانی شد. نتایج این پژوهش حاکی از آن است که ظهور صفویه در ایران نه تنها زمینه ساز وحدت ارضی کشور شد، بلکه باعث بازتولید نوعی هویت ملی جدید گشت که تا اندازه ای زیاد تحت حمایت دولت بود. در این دستگاه، مذهب تشیع نقش عمده ای در شکل دهی و تمایز هویتی در برابر مهمترین دولتهای خارجی (یعنی عثمانیان و ازبکان) داشت.