نیره دیاریان

همسو با رشد شهرنشینی و افزایش تقاضا برای زیر ساخت رفتن زمین ها به منظور تأمین نیازهای شهروندان و به تبع افزایش قیمت زمین، در سال های اخیر بروز تخلفات ساختمانی در شهرها با روندی تصاعدی رو به افزایش بوده است. احداث مجتمع های تجاری چند منظوره [مگامال ها] دارای اثرات و پیامدهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و فضایی-کالبدی بر شهرها هستند. یکی از این پیامدها بروز تخلفات ساختمانی گسترده در طول فرایند اخذ مجوزها و احداث مگامال هاست. از این رو، پرداختن به چرایی و چگونگی وقوع تخلفات ساختمانی در احداث مگامال ها خاصه در بستر برنامه ریزی و مدیریت شهری ایران با توجه به گستردگی ابعادِ اثرات و پیامدهای احداث آن ها و همچنین روند افزایشی این دسته تخلفات، حائز اهمیت است. هدف مقاله حاضر، ارائه یک تبیین نظری از چرایی و چگونگی وقوع تخلفات ساختمانی در مگامال ها در شهر تهران است. بر این اساس با استفاده از رویکرد برساخت گرا در روش نظریه زمینه ای، تجارب و دیدگاه های برنامه ریزان، متخصصین، صاحب نظران و حرفه مندان حوزه شهری در قالب 16 مصاحبه عمیق نیمه ساختاریافته مورد پرسش و تحلیل قرار گرفته است. نتایج مقاله حاضر حاکی از آن است که «قانونی سازی تخلفات» و عادی سازی رویه های ناصواب را می توان از جمله ابزارهای اصلی مشروعیت بخشی به تخلفات ساختمانی در روند احداث مگامال ها برشمرد.

نوشتار حاضر در پی کاوش، تبیین و نظریه پردازی در خصوص پیامدهای شکل گیری مجتمع های تجاری چندمنظوره یا مگامال ها بر ساکنین محله های مسکونی و بررسی اثرات این پدیده بر منفعت عمومی شهروندان است. بدین منظور از نظریه زمینه ای برساخت گرای چارماز استفاده شده است. داده های مقاله از 15 مصاحبه نیمه ساختاریافته با ساکنان محله اکباتان، به عنوان نمونه موردی، گردآوری شده است. برآیند مقاله، نظریه ای در خصوص دریافت و درک شهروندان از فرایند احداث مگامال در محله آن هاست که در 6 مرحله به ارائه و بازنمایی نحوه مواجهه ساکنین با احداث مگامال و تغییرات ناشی از آن در محله می پردازد که عبارتند از: 1. استقبال؛ 2. سلب اعتماد؛ 3. نارضایتی؛ 4. بی صدا بودن؛ 5. دریغ و حسرت؛ 6. پذیرش مشروط. در خلال هر مرحله اثرات اقدامات و مداخلات برنامه ریزی شهری و نهادهای عمومی بر منافع و ادراک شهروندان از نحوه استیفای آن کاوش شده است. نتایج حاصل از این مقاله نشان می دهد که درک و دریافت شهروندان از میزان استیفاء یا عدم استیفای منفعت عمومی امری ثابت و از پیش تعیین شده نیست و در هر مرحله از فرایند توسعه، و مبتنی بر اقدامات و رویکردهای ذی نفعان گوناگون، و تجارب شهروندان متفاوت است. همچنین بر مبنای یافته های مقاله، موضوع منفعت عمومی در برنامه ریزی شهری، مفهومی بین الاذهانی و برساخته ذهن افراد جامعه است، از این رو مناسب-ترین رویکرد دستیابی بدان، رویکرد گفتگویی است. در ادامه و بر اساس یافته های مقاله، ماهیت و ویژگی های منفعت عمومی در برنامه ریزی شهری مورد بحث و بررسی قرار گرفته و پیشنهاداتی برای استفاده در طرح های توسعه شهری ارائه شده است.