پژوهشنامه رسانه بین الملل

تشدید تنش های سیاسی در ایالات متحده در دهه ابتدایی قرن بیست و یکم و مواردی مانند ظهور ترامپ در سال 2016 و حمله مرگبار 6 ژانویه 2021 به کاپیتول هیل، موجب طرح این مسئله شده است که ریشه ها و زمینه های سیاسی و اجتماعی خیابانی شدن سیاست و رادیکالیزه شدن گروه های نخبگی و توده ای در جامعه آمریکایی چیست؟ بر این اساس در این مقاله تلاش شده است با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی به این پرسش اصلی پاسخ داده شود که منابع اصلی و کانونی افول آمریکا چیست و چگونه می توان آنها را تبیین کرد؟ این پرسش از طریق چارچوب نظری الگوی تعامل چندجانبه پویا به بحث گذاشته شد تا مشخص شود در یک درهم کنش میان افول هنجارها و الگوهای رفتاری، زوال نهادهای سیاسی، پولی شدن سیاست، مؤلفه های اقتصادی و ستیزهای اجتماعی، فرآیند افول در آمریکا شکل گرفته است. درواقع این مؤلفه ها در این درهم کُنش، یکدیگر را تقویت و تکمیل می کنند و از تعامل پویای میان آنها، افول آمریکا ظهور می یابد. در چنین بستری امکان بازتنظیم دستورکارها و کارکردهای نظام سیاسی به امری دشوار تبدیل می شود.

مسئله فلسطین از مهمترین مسائل جهان اسلام محسوب می شود. مقاله حاضر در پی پاسخ به این سؤال است که «حل مسئله فلسطین و پایان اشغالگری رژیم صهیونیستی از دیدگاه رهبر جمهوری اسلامی ایران بر چه شاخص هایی استوار است»؟ نوشتار، این فرضیه را به آزمون گذاشته است که «مقاومت و جهاد در کنار پیگیری برگزاری همه پرسی، از منظر ایران، راهکار حل مسئله فلسطین و مکمل یکدیگر هستند». روش پژوهش توصیفی- تحلیلی با استفاده از ابزار فیش برداری برای جمع آوری داده از سخنرانی های مقام معظم رهبری و مصاحبه عمیق با 15 کارشناس در حوزه مسائل فلسطین بوده است. یافته های مقاله حکایت از آن دارند که جمهوری اسلامی ایران برای حل مسئله فلسطین بر اجرای دو راهکار تأکید کرده است: «مقاومت و همه پرسی». ایران علاوه بر راهکار نظامی، طرحی حقوقی- سیاسی نیز ارائه کرده است. پیشنهاد برگزاری همه پرسی در فلسطین برای تعیین ماهیت حقوقی- سیاسی دولت حاکم، طرح دموکراتیک ایران است که توسط مقام معظم رهبری مطرح و در سازمان ملل نیز ثبت شده است. در منظومه فکری رهبر انقلاب اسلامی برگزاری همه پرسی، ناشی از مقاومت است و ایشان راه حل بحران فلسطین را جهاد می دانند که در نهایت به تأسیس دولت مستقل فلسطین منجر خواهد شد.

اشتراکات تاریخی، فرهنگی و مذهبی جمهوری آذربایجان با ایران باعث شده است که این همسایه شمالی همواره در کانون دیپلماسی حمایتی ایران قرار گیرد. بر این اساس این مقاله درصدد تبیین کمک های ایران به جمهوری آذربایجان و پاسخگویی به این دو پرسش اصلی است: گستره کمک های جمهوری اسلامی ایران به جمهوری آذربایجان پس از استقلال این کشور در سال ۱۹۹۱ تا سال 2020 میلادی چه ابعادی را شامل می شود؟ دلایل تلاش دولت و رسانه های جمهوری آذربایجان برای کتمان یا تقلیل سطوح کمک های ایران به جمهوری آذربایجان چیست؟ برای پاسخگویی به پرسش های پژوهش از چارچوب نظری دیپلماسی حمایتی و روش توصیفی- تحلیلی استفاده شده است. یافته های پژوهش نشان می دهد که ایران حداقل در 21 حوزه مختلف ملی، دوجانبه، منطقه ای و بین المللی و در عرصه های اقتصادی، فرهنگی، سیاسی، دفاعی، انرژی، توسعه ای و....به باکو کمک کرده است. کمک های مستقیم نظامی در مناقشه قراباغ و تأمین منابع انرژی مورد نیاز جمهوری خودمختار نخجوان از نمونه های این حمایت ها محسوب می شوند. اما علیرغم کمک های ایران، دولتمردان جمهوری آذربایجان تلاش کرده اند با ایجاد روایت های ساختگی و کتمان کمک های جمهوری اسلامی ایران، ایران را به عنوان تهدید امنیتی برای افکار عمومی در داخل و خارج از کشور آذربایجان نشان دهند.

شبکه های رادیویی و تلویزیونی معاونت برون مرزی صداوسیما از مهمترین منابع و ابزارهای دیپلماسی عمومی و رسانه ای ایران در عرصه منطقه ای و جهانی محسوب می شوند که ارتقای دیپلماسی عمومی و قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران از اهداف آنهاست. هدف این مقاله، ارائه راهبردهای ارتقای دیپلماسی عمومی جمهوری اسلامی ایران برای برون مرزی صداوسیما جهت حضور مؤثرتر رسانه ای در روندهای سیاسی و غیرسیاسی منطقه ای و جهانی و ارتقای قدرت نرم ایران است. این تحقیق با استفاده از روش دلفی، طی سه مرحله، استفاده از نظرات 31 خبره حوزه رسانه و با بهره گیری از الگوی برنامه ریزی راهبردی انجام شده است. بر این اساس مهمترین نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید برای برون مرزی صداوسیما و راهبردها نگاشته شده است. نتیجه این تحقیق نشان داد راهبردهای رقابتی مناسب ترین راهبردها برای شبکه های رادیویی و تلویزیونی برون مرزی در راستای ارتقای دیپلماسی عمومی جمهوری اسلامی ایران هستند. مهمترین راهبرد به دست آمده «ایجاد گروه اندیشه ورزی مدیریت ادراک و تشکیل تیم سردبیران ویژه خبری دانشی و باتجربه در شبکه های رادیویی و تلویزیونی برون مرزی» است.

با توجه به آنکه امروزه رسانه ها برای ایجاد و تقویت همگرایی میان ملت ها، عنصر بسیار تأثیرگذاری به شمار می روند، این مقاله به دنبال شناخت و معرفی بایسته های محتوایی دیپلماسی رسانه ای جمهوری اسلامی ایران در مناطق روس زبان است. به همین دلیل، مقاله حاضر داده ها و اطلاعات به دست آمده از 19 صاحب نظر حوزه رسانه و مناطق روس زبان را از طریق مصاحبه نیمه ساختاریافته و تکنیک تحلیل مضمون، سامان بخشی و صورت بندی کرده است. مضامین به دست آمده، ذیل سه مقوله مرتبط با تحولات نظام بین الملل، سیاست های حاکم بر منطقه اوراسیای مرکزی و مناسبات حاکم بر فدراسیون روسیه و جمهوری اسلامی ایران تبیین شده اند. بر اساس یافته ها، می توان با تأکید بر موضوعاتی نظیر «اشتراکات فرهنگی- هویتی- دینی، مسئله تکفیر، تحریم های غربی- آمریکایی، موقعیت جغرافیایی ویژه ایران، جلوگیری از ترویج پان ها و جریان های افراطی فعال منطقه ای و فرامنطقه ای، خنثی سازی اقدامات رقبا و دشمنان مشترک منطقه ای و بین المللی، همگرایی در زمینه های اقتصادی و...» اقدام به تولید محتوا به زبان روسی در رسانه های شنیداری، دیداری و مجازی برون مرزی صداوسیما کرد. همچنین توسعه رادیو روسی برون مرزی و تأسیس سیمای روسی برون مرزی برای تقویت دیپلماسی رسانه ای ایران در مناطق روس زبان از جمله پیشنهادهای این مقاله است.

از جمله مصادیق ایجاد تهدیدات امنیتی و نظامی برای کشورهای مختلف، بروز پاندمی های فراگیر است که به سرعت دولت ها را در مهار آن و مدیریت بحران دچار مشکل می کنند. بر این اساس، مسئله این پژوهش متمرکز بر شیوع پاندمی کرونا و اهمیت اثرات مخرب این بیماری بر سلامت و امنیت جهانی و نقش رسانه های جمعی در این زمینه است. حتی اگر ویروس کرونا با اهداف شروع یک جنگ بیولوژیکی تمام عیار ایجاد نشده باشد، به دلیل سرعت بالای انتشار و قدرت بالای مرگ و میر می تواند به ابزاری برای بهره برداری در جنگ های بیولوژیک تبدیل شود. بر این اساس، پژوهش حاضر در پی یافتن پاسخ به این سؤالات است که راه کارهای اصلی مقابله با تهدیدات نوظهور و خارج از تصور انسانی مانند کرونا به ویژه در بستر سامانه های پدافند غیرعامل چیست؟ همچنین نقش رسانه ها در این زمینه چیست؟ «جنگ بیولوژیک»، «امنیت» و «قدرت رسانه» مفاهیم نظری به کار رفته در این پژوهش هستند. روش پژوهش توصیفی- تحلیلی و هدف آن تبیین نقش پدافند غیرعامل و رسانه ها در مدیریت بحران کروناست. نتایج پژوهش بر این موضوع تأکید می کند که مقابله با تهدیدات امنیتی ناشی از اتفاقات غیرمنتظره موضوعی جدی است و کشورها باید آن را همچون یک حمله فراگیر بیولوژیکی قلمداد کرده و به درستی با آن مقابله کنند. در این زمینه مجموعه اقداماتی در چارچوب مدیریت به موقع بحران و پدافند غیرعامل می توانند مفید باشند. رسانه ها نیز در آموزش های لازم در بستر مراقبت های عمومی، رعایت سطوح مختلف بهداشتی و تبیین مخاطرات گسترده کرونا برای افکار عمومی نقش پررنگی باید داشته باشند.

تمامی نظام های عدالت کیفری جهان، مفهوم مسئولیت کیفری افراد را برای نقض هنجارهایی که انجام آنها همراه با مجازات است شناسایی کرده اند. بنابراین مسئولیت کیفری فردی، چه در حقوق داخلی و چه در حقوق بین الملل کیفری یکی از اصول کلی حقوق است. مقاله حاضر با روش توصیفی-تحلیلی در پی پاسخگویی به این سوال بوده است: «چه مقامی به صورت فردی مسئول تجاوز سایبری است»؟ یافته های پژوهش نشان می دهد که یک حمله شبکه ای رایانه ای را به سختی می توان به عنوان جرم تجاوز در زمره تجاوزات مطروحه در ماده 8 مکرر اساسنامه دیوان بین المللی کیفری قرار داد. اما به نظر می رسد با توجه به «ماهیت، شدت و گستره » آن حملات، بتوان یک حمله سایبری را به عنوان جرم تجاوز و نقض آشکار منشور ملل متحد در دیوان بین المللی کیفری مورد رسیدگی قرار داد. با توجه به شرط رهبری موجود در بند 1 ماده 8 مکرر اساسنامه، اشخاصی که در سلسله مراتب مختلف نظامی به طور موثر این حملات را انجام می دهند، جنگجویان سایبری هستند و بر اساس ماده 8 مکرر اساسنامه از لحاظ کیفری مسئول نخواهند بود، اما مافوق آنها در صورتی که شرط لازم رهبری را دارا باشد، مسئول است. بنابراین مسئولیت کیفری فردی تنها زمانی محقق می شود که «شخص، در یک سمت رسمی، کنترل مؤثر خود را بر عمل سیاسی یا نظامی سایبری یک دولت اعمال و یا آن عمل را هدایت کند».

مصاحبه با مقامات اجرایی کشورهای مختلف، یکی از راهبردهای رسانه های آمریکایی برای به چالش کشاندن سیاست های آن کشورها در عرصه های جهانی و داخلی محسوب می شود. پژوهش حاضر با هدف شفاف سازی لایه های معانی پنهان در متون سؤالات مصاحبه های شبکه های تلویزیونی آمریکا با دکتر حسن روحانی در مقام ریاست جمهوری ایران، به دنبال شناسایی رویکردهای گفتمانی شبکه های تلویزیونی آمریکا در خلال این پرسش و پاسخ های رسانه ای است. بر این اساس، هشت متن کامل از مصاحبه های انجام گرفته در دولت های یازدهم و دوازدهم با رئیس جمهوری ایران توسط سه شبکه CNN, NBC و PBS بر اساس تحلیل گفتمان لاکلا و موفه صورت بندی و مفصل بندی شدند. نتیجه مقاله نشان می دهد ایدئولوژی حاکمیتی مسلط بر رسانه های آمریکایی مورد مطالعه، با مفصل زدایی از گفتمان جمهوری اسلامی ایران در ساحت داخلی و بین المللی، به سمت مفصل بندی جدید دال های گفتمانی حرکت کرده است. این شبکه ها، در مسیر نیل به این هدف، از انواع مختلف تکنیک ها و ایجاد دوگانه های غیریتی و تخاصمی بهره گرفته اند. تلاش برای مشروعیت بخشی به رژیم صهیونیستی، القای شکاف میان مسئولین و مردم در موضوعات داخلی ایران، حمایت ایران از بشار اسد و القای ابرقدرتی آمریکا و نیازمندی ایران به ایجاد روابط بهتر با ایالات متحده و فعالیت های هسته ای ایران، به عنوان دال های مرکزی موضوعات اصلی پرداخته شده در مصاحبه ها شناسایی شد.

با سقوط حکومت طالبان در سال 2001م (1380 ش)، حضور این گروه در عرصه قدرت افغانستان کمرنگ گردید ولی طالبان با گذشت زمان، ضمن تقویت مواضع خود، به عنوان نیرومندترین بازیگر اپوزیسیون در این کشور ظهور کرد و به دنبال ایفای نقش مؤثر در آینده افغانستان است. سؤال اصلی مقاله حاضر این است که چشم انداز جایگاه طالبان در عرصه حکمرانی آینده افغانستان چیست؟ بر این اساس، هدف اصلی مقاله، ارائه چشم انداز و تحلیل سناریوهای مربوط به جایگاه طالبان در عرصه حکمرانی آینده افغانستان است. چارچوب نظری مقاله، نظریه عصبیت ابن خلدون است. روش پژوهش توصیفی- تحلیلی است. فرضیه اصلی این است که قدرت طالبان در افغانستان و به خصوص نفوذ و مشروعیت این گروه پس از امضای توافق صلح با آمریکا و فضای حاکم بر مذاکرات بین الافغانی افزایش یافته است. یافته ها نشان می دهد نمی توان جایگاه طالبان را در آینده افغانستان نادیده گرفت. به نظر می رسد طالبان در کوتاه مدت و در جریان مذاکرات بین الافغانی، بحث مشارکت در قدرت را پیگیری خواهد کرد؛ اما در بلند مدت، قصد تصاحب کامل قدرت در افغانستان را خواهد داشت؛ موضوعی که نتیجه آن، مقاومت سایر گروه ها و ادامه نا امنی ها در این کشور خواهد بود.

مواجهه با افکار عمومی کشورهای حوزه خلیج فارس، برای جمهوری اسلامی ایران بسیار حائز اهمیت است؛ چراکه از یک سو روابط فرهنگی گسترده ای میان ملت های این منطقه برقرار است و از سویی دیگر رسانه های بیگانه و معاند در راستای ایران هراسی، تصویری سیاه از ایران را به افکار عمومی در این منطقه عرضه کرده اند. بر همین اساس و مبتنی بر جایگاه محوری معاونت برون مرزی صداوسیما در عرصه دیپلماسی رسانه ای، این پرسش مطرح است که ظرفیت های برون مرزی رسانه ملی برای تقویت جایگاه ایران نزد افکار عمومی منطقه خلیج فارس چیست؟ در پژوهش حاضر در چارچوب نظری دیپلماسی رسانه ای، تلاش شده است تا با استفاده از مصاحبه نیمه ساختاریافته با 12 نفر از صاحب نظران رسانه ای، سیاسی و فرهنگی حوزه خلیج فارس، ظرفیت های رسانه ملی در ارتقاء سطح دیپلماسی رسانه ای جمهوری اسلامی ایران در این منطقه مطالعه شود. تعداد مصاحبه شوندگان بر اساس شیوه نمونه گیری هدفمند و اشباع نظری داده ها مشخص شده است. تجزیه و تحلیل داده ها نیز بر اساس شیوه داده بنیاد بوده است. یافته ها حاکی از آن است که برون مرزی صداوسیما، این ظرفیت را دارد که با اقداماتی از قبیل تشکیل و تأسیس مجامع رسانه ای مشترک، تقویت تولید محتوا بر اساس ذائقه مخاطبان منطقه خلیج فارس، ارائه آموزش های رسانه ای و همچنین ارتباط مؤثر با ایرانیان مقیم کشورهای حاشیه خلیج فارس، در جهت ارتقاء دیپلماسی رسانه ای و تأمین منافع ملی کشور گام های بیشتری بردارد.

افغانستان، همسایه چین است و با جایگیری در قلب آسیا، برای بازیگران جهانی از جمله چین مهم است. افغانستان به همراه پاکستان در طرح ابتکار-راه مشارکت دارد. پرسش اصلی مقاله حاضر این است که اهداف چین از عبور طرح ابتکار کمربند- راه از مسیر افغانستان چیست؟ این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از رویکردهای نظری موازنه سازی، نظریه رژیم های بین المللی و نظریه وابستگی متقابل به تبیین اهداف و اقدامات قدرت های جهانی و به ویژه چین در صحنه سیاسی افغانستان پرداخته و نقش رسانه های برون مرزی صدا و سیما در بازتاب این موضوع را مدنظر قرار داده است. بر اساس نتایج، بهبود اوضاع اقتصادی منطقه ناآرام سین کیانگ در شمال غرب چین، تثبیت جایگاه اقتصادی و تجاری چین در آسیای مرکزی، توسعه نفوذ اقتصادی چین در افغانستان و پاکستان و احیای جایگاه سنتی چین در مسیر راه ابریشم در چارچوب یک کریدور وسیع زمینی و دریایی با غرب آسیا و اروپا از جمله انگیزه ها و دلایل شکل گیری طرح چین محسوب می شود. همچنین چین به دلیل رقابت با قدرت های بزرگ، خواهان به حداقل رساندن نقش آنها در افغانستان و رسیدن به توازن قدرت با آنهاست؛ بنابراین درصدد جلب اعتماد افغانستان برآمده و خواستار عبور این طرح از افغانستان است.