نثر پژوهی ادب فارسی (ادب و زبان سابق)

نثر پژوهی ادب فارسی (ادب و زبان سابق)

نثرپژوهی ادب فارسی (ادب و زبان سابق) دوره 21 بهار و تابستان 1397 شماره 43 (مقاله علمی وزارت علوم)

مقالات

۱.

معرفی و بررسی سبکی «ضیاءالقلوب فی اخلاق المطلوب»یک اثرتازه یافته منثور به تقلید از گلستان سعدی(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: ضیاء القلوب فی اخلاق المطلوب حسینی مرعشی ویژگی های سبکی اخلاق

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 794 تعداد دانلود : 747
متون زیادی در زمینه مسائل اخلاقی به رشته تحریر در آمده است که هر کدام سعی در نجات ارزش های انسانی و فضائل اخلاقی داشته اند. از جمله این آثار، کتاب ارزشمند «ضیاء القلوب فی اخلاق المطلوب» تألیف سیدمحمدضیاءالدین حسینی مازندرانی اصفهانی معروف به حسینی مرعشی است که در قرن یازدهم هجری قمری به نثر آمیخته به نظم و به تقلید از گلستان سعدی به زیور تحریر درآمده است. ضیاءالقلوب فی اخلاق المطلوب کتابی مفصل در بیان مسائل اخلاقی با استناد به آیات ، روایات و حکم و داستان ها و اشعار نغز است که به نام شاه عباس اول صفوی تحریر و دریک عنوان و دو صحیفه هر کدام در چند باب تنظیم شده است. از نویسنده، در هیچ تذکره ای نامی برده نشده است. این پژوهش بر آن است که برای نخستین بار، ضمن معرفی اثر و با دستیابی به ژرفنای آن و شناخت ارزش های زبانی، ادبی و فکری آن با تکیه بر سبک شناسی، زمینه ای برای شناخته شدن هر چه بیشتر این اثر ارزشمند تعلیمی فراهم سازد. از آنجا که این کتاب تاکنون تصحیح و به زیور طبع آراسته نشده است، بررسی سبکی آن از حلقه های تکمیل کننده نوعی از سبک نثر فارسی در عهد صفوی است.
۲.

تحلیل حکایات اسلام آوردن اهل کتاب به دست صوفیان مسلمان(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:

کلید واژه ها: تصوف یهود مسیحیت تغییر مذهب متون منثور عرفانی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 766 تعداد دانلود : 683
در منابع اصیل عرفان اسلامی حکایات بسیاری دیده می شود که بر طبق آنها یهودیان و مسیحیانی که با صوفیان مسلمان به هر دلیلی مرتبط شده بودند، اسلام می آورند. این وجه از ارتباط صوفیان مسلمان با اهل کتاب، از دو جنبه قابل تحقیق است. وجه نخست، بررسی تصور و باورِ خود صوفیان مسلمان از علل و عوامل این پدیده است و وجه دیگر، تحقیق تاریخی با منابع و روش های پژوهش تاریخی. در تحقیق حاضر به وجه نخست پرداخته ایم. پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که: از منظر متون اصیل تصوّف، علل و اسباب اسلام آوردن یهود و مسیحیان به دست صوفیان مسلمان کدامند؟ در راستای پاسخ به این پرسش با مراجعه به منابع اصیل تصوّف اسلامی حکایات مربوط به این تغییر آیین استخراج و با توجه به آنها علل و انگیزه های اسلام آوردن جهودان و ترسایان، طبقه بندی و تحلیل شد. بر مبنای این تحقیق اهمّ عوامل تغییر آیین اهل کتاب به دست صوفیان مسلمان و به باورِ ایشان موارد ذیل اند: 1.کرامات صوفیان مسلمان 2. تفوّق اخلاقی صوفیان مسلمان 3.اشارات و بشارات تورات و انجیل 4.فراست صوفیان مسلمان 5.لطف الهی به جهود و ترسای نومسلمان 6.برکت خدمت به خلق و حسن ظنّ به خداوند  7.برتری صوفی مسلمان در مناظره و مکابره.
۳.

تحلیل کهن الگوی «پیرخردمند در کلیله ودمنه»(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: کهن الگو پیرخردمند کلیله و دمنه یونگ

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 311 تعداد دانلود : 869
یکی از اصطلاحات مهم که کارل گوستاو یونگ (Carl Gustav Jung) در روان پزشکی خود به کار برده، کهن الگو (Archi type) است که اقسام مختلف دارد. از برجسته ترین کهن الگوهای مطرح شده توسط یونگ، کهن الگوی پیرخردمند است. این کهن الگو غالباً در شخص به صورت راهنما و در ادبیات و اساطیر، در قالب شخصیت پیران خردمند روشن ضمیر، نمود پیدا می کند. یونگ در آثار خود شاخصه هایی همچون دانش، تعمق، بینش، خرد، زیرکی، جذبه، بی مرگی و نیز ارتباط با ماوراءالطبیعه را برای آن بر شمرده است. بنابراین می توان گفت مهم ترین ویژگی پیرخردمند از نظر یونگ، راهنمایی و دستگیری خردمندانه قهرمان در زمان بروز مشکلات می باشد. با توجه به بن مایه های تعلیمی و سیاسی کلیله ودمنه که در قالب حکایت و داستان، بیان شده، در این پژوهش به روش تحلیلی- توصیفی، سعی شده است ویژگی های برجسته و بارز قهرمانان حکایات کلیله ودمنه با خصوصیات مطرح پیرخردمند یونگ مقایسه شود. تقریباً می توان گفت مهم ترین ویژگی های پیرخردمند یونگ، در کارکرد و سیمای قهرمانان، شاهان و وزیران مطرح شده در کلیله ودمنه، از قبیل راهنمایی، همراهی، سیمای دل نشین، خردمندی و برخورداری از قدرت پیش گویی به وضوح دیده می شود.
۴.

بررسی اصول مملکت داری و حکومت در نهج البلاغه و سیاست نامه (با تکیه بر اخلاق و مسئولیت های حاکمان)(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:

کلید واژه ها: مملکت داری حاکمان اخلاق مسئولیت نهج البلاغه سیاست نامه

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 338 تعداد دانلود : 39
آنچه در این پژوهش مورد توجه قرارگرفته است، بررسی مملکت داری و حکومت و شیوه کشورداری با توجه به سخنان امیرالمؤمنین علی (ع) در نهج البلاغه و خواجه نظام الملک توسی در سیاست نامه با تکیه بر اخلاق و مسئولیت های حاکمان است. چگونگی تحقق اهداف و آرمان های حکومت و نیاز آن به حاکمی با ویژگی ها و توانمندی های خاصّ تربیتی، اخلاقی، علمی، عقیدتی و سیاسی، تعامل و تأثیر باورهای دینی در شیوه کشورداری، بهره گیری از اصول انسانی در رفتارهای حکومتی و در نهایت، مقایسه و تطبیق اصول حکومت و مملکت داری در دو اثر ادبی- سیاسیِ نهج البلاغه امام علی (ع) از سرزمین عرب و سیاست نامه خواجه نظام الملک توسی از سرزمین پارس از مواردی است که در این پژوهش بدان پرداخته شده است. در این مقاله، ضمن بررسی ابعاد گسترده حکومت داری در نهج البلاغه و بیان تأثیرات آن بر سیاست نامه (سیرالملوک) که از کتب ادبی و سیاسی ارزشمند ایرانی است، به مقایسه دیدگاه های این دو کتاب در زمینه اخلاق و مسئولیت های حاکمان پرداخته می شود. بررسی های تطبیقی و دست آوردهای این مطالعه نشان می دهد که امام در هر شرایطی کتاب آسمانی را سرلوحه کار خویش قرار می دهد، اما خواجه در زمانی که هویت ایرانی اسلامی در معرض چپاول ترکان سلجوقی در گیرودار نابودی است، آرمان خواهی ایران باستان را به واقع بینی سیاسی اسلامی پیوند می دهد. امام در هر شرایطی در جستجوی اصل عدالت است و خواجه در هر شرایطی در جستجوی اصل سیاست. تأثر خواجه از کلام و منش امام علی (ع) در بخش هایی از کتاب او کاملاً مشهود است. هر دو هدف تعریف شده یکسانی را دارند اما در شیوه اجرا و راه رسیدن به آن متفاوت عمل می نمایند.
۵.

سبک نثر در افسانه های عامیانه مکتوب(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: ادبیات عامیانه داستان های عامیانه زیبایی شناسی نثر فارسی سبک شناسی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 111 تعداد دانلود : 445
ادبیات عامیانه، در نقد ادبی جایگاه ویژه ای دارد و بررسی آن، دستاوردهای قابل توجهی در عرصه مطالعات زبانی، ادبی و محتوایی ازجمله اطلاعات تاریخی، فرهنگی و جامعه شناختی دارد. این مقاله با روش توصیفی تحلیلی بر اساس مطالعه و بررسی بیست افسانه منثور مکتوب عامیانه و استخراج شواهد از این متون، برآن است که ویژگی های نثر آن ها را بررسی کند. با مطالعه این افسانه ها به این نتیجه می رسیم که ویژگی هایی که در پی می آید، قدر مشترک همه آن هاست: سادگی، روانی و نزدیک بودن به گفتار، کلیشه ای و یکسان بودن نثر، کوتاهی جمله ها، کاربرد فراوان جمله های وصفی، کاربرد واژگان، تعابیر و اصطلاحات عامه، جابه جایی ارکان جمله، کاربرد عناصر سبکی کهن، وجود اشکالات زبانی و کاربردهای نادرست زبانی، کاربرد نادرست برخی تعابیر و کلمات، ادبی و شاعرانه شدن نثر در خلال سبک و سیاق عامیانه در برخی صحنه ها، کاربرد فراوان کنایات، ضرب المثل ها، گزاره های قالبی، دشنام ها، تهدیدها، نفرین ها و سوگندها، دعا، تصدق و تحسین.
۶.

بررسی همسنج نامه های تاریخ بیهقی با نامه های عتبه الکتبه و التوسل الی الترسل(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: تاریخ بیهقی عتبه الکتبه التوسل الی الترسل نامه ها ساختار محتوا

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 451 تعداد دانلود : 98
هدف مقاله حاضر، بررسیهمسنجنامه های سه کتاب تاریخ بیهقی، عتبه الکتبه و التوسل الی الترسل از نظرگاه ساخت و محتوا است. مساله بنیادی مقاله، چگونگی بافت نامه های درباری عصر نویسندگان این سه کتاب از منظر شبکه ساختاری و مفهومی است. در این راستا، بدنه مقاله را پس از درآمدی مبتنی بر معرفی اجمالی این سه اثر و بازشناخت پیشینه پژوهش هایی که پیرامون این موضوع انجام شده؛ مقایسه نامه های موجود در تاریخ بیهقی با عتبه الکتبه و التوسل الی الترسل تشکیل می دهد. مهم ترین نکاتی که در این بررسی به آن توجه شده است عبارتند از: بررسی سبک نامه های تاریخ بیهقی با دو کتاب دیگر؛ انواع نامه به لحاظ فرم و ساختار؛ بررسی آغاز و انجام نامه ها و محتوای نامه ها. بخش انتهایی مقاله نیز، نموداری از درصد نامه ها و انواع آن در سه تالیف مورد پژوهش است. در پایان این نتیجه حاصل می شود که نامه های بیهقی با وجود سادگی درخور ملاحظه ای که در شیوه نگارش نسبت به نامه های دو کتاب دیگر دارد از رسایی، بلاغت، اقناع مخاطب و زیبایی بیشتری برخوردار است که نگارندگان تنها دلیل آن را شیوه سهل ممتنع بیهقی در نگارش متن دریافتند. در پژوهش حاضر استخراج مطالب به شکل کتابخانه ای و شیوه بررسی مطالب، تحلیلی و توصیفی است.
۷.

مبانی نظری عشق عرفانی در سوانح العشاق احمد غزالی(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:

کلید واژه ها: احمد غزالی تصوف عشق عرفانی سوانح العشاق

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 761 تعداد دانلود : 377
از مهم ترین مفاهیم مورد تأکید در عرفان اسلامی، مفهوم عشق است، به ویژه در جریان عرفان عاشقانه و جمال گرا. این جریان که از رویکردهای بسیار مهم در تصوف و عرفان اسلامی است، پیش از احمد غزالی هم وجود داشت اما غزالی کسی بود که به آن تشخص و رسمیت بخشید. با بررسی آثار احمد غزالی، به ویژه اولین کتاب فارسی مستقل در موضوع عشق، یعنی سوانح العشاق در می یابیم که جریان عرفان عاشقانه چه در بعد نظری و چه در بعد عملی و سلوکی، دارای اصول و ویژگی هایی است که کمتر بدان توجه شده است. این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی به موضوع استخراج و تبیین مبانی نظری احمد غزالی در موضوع عشق عرفانی اختصاص دارد. دست آورد این کار، یازده اصل نظری مستخرج از آرای خواجه احمد غزالی است. با تبیین این اصول و ویژگی ها در آثار احمد غزالی و رویکردهای خاصی که این جریان داشته است، می توان دریافت که چگونه او توانسته است آن را به صورت یک جریان و ساحت مستقل و شکوفا رواج دهد. بازشناسی اصول نظری عرفان عاشقانه همچنین می تواند به ترسیم نظام فکری و نظری کاملاً متفاوتی برای صوفیانِ رسمیِ دارای سلسله در نظام های سنتیِ خانقاهی، در برابر عرفان نظری ابن عربی و شارحانش یاری نماید.
۸.

معرفی شیخ بابا نخجوانی و بررسی عناصر سبکی و محتوایی نسخه خطّی «شرح گلشن راز» وی(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:

کلید واژه ها: شرح گلشن راز شیخ بابا محمود نخجوانی نسخه خطی ویژگی های سبکی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 876 تعداد دانلود : 719
نعمت الله بن محمود(920ق)، معروف به شیخ بابا نخجوانی و شیخ علوان از شخصیت های عرفانی و ادبی سده نهم هجری به شمار می رود و شش اثر عرفانی، از جمله «شرح گلشن راز» به او منسوب است. درباره زندگی، آثار و اندیشه های او آگاهی مبسوط و کافی در دست نیست. قدمت شرح او بر گلشن راز شبستری و عدم معرفی و تصحیح نشدن آن تا به حال، و از سوی دیگر شهرت گلشن راز، ضرورت انجام دادن این پژوهش را توجیه می کند. این نوشتار با استفاده از شیوه سندکاوی و روش توصیفی- تحلیلی انجام یافته و ضمن معرفی اجمالی شیخ بابا نخجوانی و آثارش، بطور مشروح به معرفیِ شرح «گلشن راز» وی و نسخه خطّی آن پرداخته؛ سپس ویژگی های سبکی و محتواییِ آن را در سه سطح زبانی، ادبی و فکری بررسی نموده است. نتایج حاصله آن که: دو زبانه بودن اثر، عربی مآبی و تألیف جملات فارسی بر سیاق نحو زبان عربی، وفور لغات و ترکیبات عربی، توجه به استعمال واژگان و ترکیبات پارسی سره، نوآوری اندک در کاربرد لغات و ترکیبات، توجه بسیار به آرایش های لفظی و به تصنع گراییدن زبان و اهمیت دادن به تأویل از عناصر سبکی آن به شمار می رود. مطالب کتاب، عموماً دریافت و استنباط شارح از ابیات شبستری و متکی بر تجارب عرفانی خود اوست.
۹.

نگاهی به شگردهای حکایت درونه ای در هزار و یک شب(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:

کلید واژه ها: هزار و یک شب حکایت درونه ای بینامتنیت تعلیق شکاف موتیف آشنا

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 851 تعداد دانلود : 25
بسیاری از حکایات آمده در نسخ خطی، چاپ و ترجمه های متفاوت هزار ویک شب جواهراتی از شگردهای حکایت پردازی در سنّت ادبی مشرق زمین اند. حکایات اصلی بسیاری با ساختار پیچیده و جذّاب و حکایات فرعی فراوانی که هنرمندانه در خلال حکایات اصلی جاگرفته اند. برای ارزیابی و درک نزدیک چنین اثری که حکایت پردازانش طی شش قرن، گستره ای از شرق به غرب جهان اسلام را سیرکرده و آن را تدوین کرده اند، باید جهانٍ فرهنگی چندگانه نهفته در خود اثر و نیز «بده بستان» هایی که در فراگرد انتقال به دیگر ملل را تجربه کرده، بشناسیم. از این رو نگاهی دوسویه به شگردهای درون متنی و بینامتنی ضرورتی انکارناشدنی است تا از یک سو کارکرد حکایت فرعی در کنار حکایت اصلی آشکار شود و از دیگر سو فرآیندی که طی آن یک حکایت فرعی توانسته در حلقه های داستانی متفاوت به کار رود، شناخته شود. پژوهش حاضر به روش تحلیلی- توصیفی، سندکاوی و استناد به متن، ناظر است به بحث درباره سه حکایت درونه ای- از شگرد های درون متنی گرفته تا رهیافت بینامتنی و شرح چگونگی جرح و تعدیل آن ها- و نیل به این دستیافت که حکایات مذکور در راستای حفظ و تداوم سنّت حکایت پردازی بین المللی، گرچه در ظاهر تغییراتی یافته اند، اما بنیان ثابت خود را کماکان حفظ کرده اند.
۱۰.

نقدی بر شرح چند جمله در نفثه المصدور(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:

کلید واژه ها: نفثهالمصدور یزدگردی نقد عبارات تصحیح متن

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 271 تعداد دانلود : 265
نفثه المصدور، اثر ماندگار ادب فارسی در عرصه نثر متکلف، مورد عنایت شارحان قرار گرفته است. از این جمله، شرحی است که حاصل مساعی امیر حسن یزدگردی است. علی رغم کوشش شارح، امکان بازبینی برای ناقدان دیگر وجود دارد. این پژوهش از نوع توصیفی و با روش کتابخانه ای تهیه گردیده و بنا به نیاز، به اسناد معتبر و قابل اعتماد مراجعه شده است. در این پژوهش ابتدا عباراتی که در شرح آن اشکالی وارد بود، مشخص و در ادامه نظر شارحِ اثر ذکر شد. پس از آن اشکالاتی که در شرح به نظر رسید با وجوه مختلف آن بیان و در پایان به نتیجه گیری و ارائه مفهوم نهایی پرداخته شد. البته برای ابهام زدایی کامل از عبارت مورد نظر، عنداللزوم، از عبارات قبل و بعد یا صفحات دیگر نیز شواهد یا عباراتی به عنوان شاهد مثال ذکر شده است. این اشکالات یا مربوط به متن اثر است یا شرحی که برآن عبارت نگاشته شده است.

آرشیو

آرشیو شماره ها:
۲۳