نثر پژوهی ادب فارسی (ادب و زبان سابق)

جنیدنامه یکی از قصه های بلندِ عامیانه است که به تقلید از حمزه نامه، و به عنوانِ پیش درآمدی بر ابومسلم نامه به رشته تحریر درآمده است. از این اثر فقط دو نسخه بر جای مانده است: یکی به زبان ترکی و دیگری به زبان فارسی؛ که نسخه دستنویس فارسیِ آن متعلق به اواخر حکومت قاجاریه است که توسط حسین اسماعیلی تصحیح گردیده و در ابتدای کتاب ابومسلم نامه به چاپ رسیده است. هرچند جنیدنامه از قصه های تخیلیِ دینی عاشقانه ادبیات عامه به شمار می آید، ولی نکته مهم و قابل ذکر درباره آن، این است که ساختار و زبانی نزدیک به روایات و طومارهای نقالی شاهنامه دارد؛ به گونه ای که از میانِ انبوهی از قصه های عامیانه بلندِ پارسی چون داراب نامه، سمک عیار، اسکندرنامه، حمزه نامه، ابومسلم نامه و ...، شبیه ترین قصه به طومارهای نقالی شاهنامه است. نگارنده در این مقاله که از روش توصیفی تحلیلی بهره جسته، سعی نموده است تا این تأثیرپذیریِ جنیدنامهاز طومارهای نقالی شاهنامه را از منظر ساختار زبانی (با تأکید بر گزاره های قالبی)، بن مایه های داستانی، الگوبرداری های داستانی، نَسَب تراشی برای شخصیت های قصه، و الگوبرداری از داستان های شاهنامه و ساختِ قصه های جدید ( به روش طومارهای نقالی) مورد واکاوی و بررسی قرار دهد.

نسخه خطی «انتخاب منتخب التواریخ» که به اختصار انتخاب منتخب نامیده می شود یکی از متون تاریخی قرن یازدهم است که توسط عبدالشکور بن عبدالواسع هندوستانی از منشیان دربار گورکانیان هند و به منظور شرح خلاصه ای از تاریخ عمومی بشر از ابتدای خلقت تا زمان ﻣﺆلف (1084 ق.) در پنج فصل مشتمل بر اقسام و ابواب جداگانه با زبانی ادبی به ﺭﺷﺘه تحریر درآمده و به اورنگ زیب، ششمین پادشاه گورکانی تقدیم شده است. در این پژوهش سعی گردیده تا ضمن معرفی اثر و مؤلف آن با استفاده از ﻧﺴﺨه خطی موجود و منابع کتابخانه ای، با رویکرد تحلیلی _توصیفی و به شیوه متن پژوهی به بررسی خصوصیات سبکی آن در سه ساحت زبانی، ادبی و فکری پرداخته شود. در سطح زبانی کاربرد فراوان لغات و اصطلاحات عربی، ترکی و هندی دیده می شود که بخشی از آن مربوط به سبک دوره و بخشی نیز به سواد و دانش ادبی ﻣﺆلف برمی گردد. نثر کتاب در قسمت توصیفات مسجع است، از انواع جناس در آن استفاده شده و کنایات خاصی که منحصر بفرد است در آن دیده می شود. از نظر فکری نیز اثر شامل اطلاعات جامعه شناسی و مردم شناسی ارزشمندی است که برای پژوهشگران این حوزه می تواند مفید باشد. گرچه موضوع نسخه در حوزه تاریخ عمومی است اما به دلیل اشتمال بر اصطلاحات، لغات و اطلاعاتی که در محدوده زندگی ﻣﺆلف کاربرد داشته می تواند در بررسی سیر و تطور نثر فارسی در مناطق فارسی زبان سودمند افتد.

«شرح تحفهالعراقین»اثر «غلام محمد غوثی» ازفارسی نویسان سده ی دوازدهم است، وی دراین اثر کوشیده است تانکات برجسته اشعار خاقانی را با نمونه های علمی ادبی و تعاریف موجود همان دوره توضیح داده، و همین سبب شده تا جزء بهترین شروح ادب فارسی به شمار آید و قطعا به دلیل دانش و اطلاعات سرشار و دقت فراوان شارح در فحص، بحث و بیان ظرافت لغت، دستور، معانی و بیان، راه گشای پژوهش گران و دانش جویان در شرح دشواری های ابیات «تحفهالعراقین خاقانی» خواهد بود. مقاله حاضر جستاری است در ارائه پاسخی مستدل به این پرسش های اصلی و محوری که محمد غوثی کیست؟ چه آثاری از او برجای مانده است؟ روش اودر«شرح تحفهالعراقین» چیست؟متن نسخه اساس چه ویژگی هایی دارد؟این نسخه تا چه اندازه به حل دشواری های مثنوی تحفه العراقین خاقانی کمک خواهد کرد؟ معانی و مفاهیم ابیات تحفه العراقین در سده 12 ه .ق تا چه اندازه ای تغییر کرده و چگونه شرح داده شده است؟ غوثی این شرح را بر اساس ابیات «تحفهالعراقین» یا همان «ختم الغرایب» وبا استناد به آثار پیشینیان و از دیگر شروح نگاشته شده ی موجود بر این کتاب و قاموس دانان بزرگی چون فارابی و میرصدرالدین و قاموس هایی چون رساله معاینات، صاحب صحاح، حدود سنجری و...نگاشته است. شناسایی و تصحیح این آثار، علاوه بر جایگاه ادبی خاص خود در شرح و تفسیر دشواری های یکی از آثار مهم حوزه شعر، عرفان و تصوف، در تبیین گستره زبان فارسی در حوزه شعر نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار است. این پژوهش با روش تحلیل متن اثر و به شیوه قیاسی انجام شده است.

نظریه یادگیری، یکی از مهم ترین نظریه های علم روان شناسی اجتماعی است که با الگوهای مختلف به بررسی نگرش ها، شناخت ها و قضاوت افراد می پردازد. کارل هاولند در این زمینه با تأکید بر دو عامل تحریک پذیری و پاسخ، معتقد به تغییر نگرش در سه مرحله توجه، درک و پذیرش در جریان یادگیری است. از میان متون تعلیمی ادب عرفانی، بسیاری از حکایات کتاب اسرارالتوحید، تغییر نگرش افراد را به واسطه کردار و گفتار ابوسعید ابوالخیر گزارش می کند. مسأله این تحقیق چگونگی تأثیرگذاری و تغییر نگرش مریدان و مخالفان شیخ بر اساس نظریه هاولند است. از این رو برخی از حکایات این اثر بر بنیاد این نظریه بررسی و تحلیل شده است. نتایج تحقیق نشان می دهد که بر مبنای نظریه هاولند، مهم ترین عامل تغییر نگرش در اسرارالتوحید، عامل فرستنده پیام (ابوسعید) است که به دلیل برخورداری از ویژ-گی هایی چون غیب گویی و ذهن خوانی و سخن گفتن قاطعانه، مضامین رایج تصوف را به صورت یک جانبه و از طریق اعمال، گفتگو و اشاره به مخاطبان منتقل کرده است. مخاطبان یا گیرندگان پیام در اسرارالتوحید (مردم بی سواد، دانشمندان) دیدگاه های موافق یا مخالف با پیام دارند به همین سبب زمینه انتقال پیام ها در بستر مخالفت و انکار یا موافقت و همدلی است.

نسخه های خطی، میراث گرانبهای مکتوب هر ملتی به شمار می آیند. تصحیح و شناساندن این متون نخستین و مهم ترین گام در احیای این آثار است. یکی از نسخه هایی که تاکنون مورد بررسی و تصحیح علمی پژوهشگران قرار نگرفته، نسخه خطی درّ المجالس از سیف الدین ظفر بن برهان نوبهاری است که به دلالت رسم الخط و سبک نگارش به قرن هفتم هجری منتسب است. هدف از این پژوهش، معرفی اجمالی نسخه خطی درّ المجالس و بررسی مختصات زبانی آن است. پژوهش پیش رو به روش تحلیل محتوا با ابزار کتابخانه ای و شیوه توصیفی – تحلیلی انجام شده است. محدوده و جامعه مورد مطالعه نسخه خطی درّالمجالس محفوظ در کتابخانه مجلس شورای اسلامی است. از دست نویس درّ المجالس، هفت نسخه براساس فهرستگان نسخه های خطی در کتابخانه های ایران موجود است. از نام و نشان نویسنده در تذکره ها هیچ آگاهی در دست نیست. این دست نویس نوعی مجلس نویسی به صورت نثر خطابی است که دربردارنده یک دیباچه کوتاه و سی و سه باب است. مضامین هر باب، مفاهیم تعلیمی، دینی و تاریخی است. درّالمجالس از سادگی، روانی زبان و شیوه بیان برخوردار است. با بررسی دست نویس درّ المجالس، تا حدّ زیادی به میزان و کیفیت تغییرات زبانی در ابعاد آوایی، لغوی و نحوی پی برده می شود.

احمد جام نامقی یکی از عارفان قرن ششم و سنت نخست عرفانی، برای بیان و انتقال مفاهیم و آموزه های عرفانی خود از شگرد «تمثیل» کمک فراوانی گرفته است. بیشتر تمثیل های به کاررفته در آثار احمد جام کوتاه، توصیفی و برخاسته از بافت طبیعی زندگی بشری هستند. در این مقاله تمثیل های برگرفته از قلمرو زندگی بشری تحلیل و بررسی شده اند تا مشخص شود احمد جام تمثیلات خود را از کدام قلمروهای زندگی انتخاب کرده است همچنین نحوه پیوند میان مصداق و مفهوم و نقش آن ها در تبیین تجربه های باطنی و آموزه های عرفانی وی معلوم شود. برای این منظور، انواع گوناگونی از تمثیل های به کاررفته در آثار شیخ جام مشخص شد. سپس حوزه های زندگی که تمثیل بر محور آن ها پدید آمده تعیین شده است. با تحلیل و بررسی، هدف شیخ جام از بهره مند شدن از حوزه های مختلف زندگی در تمثیلات خود آشکارشده است و چگونگی پیوند میان ارکان تمثیل، مثال (مصداق) با مُمثّل (مفهوم) در تمثیلات مشخص شده است. یافته های این پژوهش نشان داده است که تمثیلات احمد جام برخاسته از قلمروهای مختلف زندگی روزمره است. وی با شناختی که نسبت به درک و فهم مخاطبان خود داشته تمثیلات خود را از زندگی روزمره و اموری آشنا و نزدیک به آن ها انتخاب کرده است. اموری مانند سیاست، مشاغل، ویژگی ظاهری انسان، گیاهان، حیوانات و پرندگان، آتش، دریا، شرایط جغرافیایی و زیستی. از دیگر یافته های پژوهش آن است که شیخ جام توانسته بر مبنای دیدگاه قرآنی و شریعت ورزی، ارتباط دوسویه با درباریان و آداب ورسوم اجتماعی پیوند و وجه شباهت های مناسبی بین مصادیق و مفاهیم برقرار کند.

متن حاضر، بررسی بیتال پچیسی سنسکریت و شناسایی دو مورد از نسخه های گمنام فارسی آن است. این پژوهش، با بررسی فهرست نسخ و مقدمه ترجمه های اردو و انگیسی اثر و بهره گیری از منابع کتابخانه ای، علاوه بر بررسی پیشینه باستانی، به شناخت دو نسخه فارسی از آن دست یافته است. پیشینه بیتال پچیسی سنسکریت به هند باستان و حتّی زبان پهلوی می رسد. این کتاب، بخش نهم از کتاب دوازدهم اثر باستانی هندو، کاتا ساریت ساگارا است که در قرن یازدهم میلادی به وسیله سومادوا، به درخواست سوریاباتی،ملکه کشمیر، برای سرگرمی نوه اش گردآوری شده. کاتا ساریت ساگارا، خلاصه شده وریهات کاتا، سروده گونادیه و به زبان پائیساچی است که منشأ آن به زبان پهلوی می رسد. معرفی این اثر باستانی و ترجمه های فارسی آن، به عنوان نمایندگان ترجمه های فارسی آثار سنسکریت و نمونه های سبک نثر داستانی قرن دوازدهم و سیزدهم هجری دارای اهمّیت است.

یکی از تاریخنامه های فارسی، جامع التواریخ اثر خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی است که تواریخ اقوام و ملل مختلف را شامل می شود. بخش تاریخ ایران و اسلام این اثر را محمد روشن براساس دست نویس کتابخانه کاخ توپکاپی استانبول به شماره 1653، تصحیح و میراث مکتوب منتشر کرده است. بخش تاریخ پیش از اسلام این دست نویس در حقیقت مجمع التواریخ اثر حافظ ابرو و بخش های دیگرآن، جامع التواریخ رشیدالدین همدانی است. میراث مکتوب کُلّ این دست نویس را به صورت نسخه برگردان چاپ نموده است. در متن مصحَّح روشن اغلاط متعددی وجود دارد. نیز واژه هایی برای مصحّح قابل خواندن نبوده و از این رو، وی جای آن ها را در متن مصحّح خود، بیاض گذاشته است. در مقاله حاضر این اغلاط، تصحیح و بعضی از واژه هایی که جای آن ها بیاض مانده، خوانده شده است. روش ما، روش مقابله ای است. متن مصحّح روشن با نسخه برگردان جامع – مجمع التواریخ مقابله و صورت های صحیح پاره ای از واژه های مغلوط، بازیافت و در مواردی مواضع بیاض مانده، تکمیل گردیده است. نتیجه تحقیق نشان می دهد که شمار اغلاط متن مصحَّح و تعداد موارد بیاض مانده قابل اعتنا و نسبتاً زیاد است. ظاهراً یکی از علل اصلی که باعث آمده مصحِّح در خواندن بعضی واژه ها بلغزد و یا واژه هایی را ناخوانده رها کند و محل آن ها را بیاض بگذارد، همانا غیرمنقوط بودن اغلب واژه ها در دست نویس اساس مصحِّح است. هدف این مقاله آن است که با نشان دادن این اغلاط و کاستی ها و ارائه صورت های درست و تکمیل مواضع خوانده نشده و بیاض، چاپ بعدی این قسمت از این تاریخنامه ارجمند، منقّح تر گردد.