درخت حوزه‌های تخصصی

چاپ سنگی یا لیتوگرافی[1] بیش از 70 سال چاپخانههای ایران را در انحصار خود داشت. یکی از ویژگیهای نسخههای چاپ سنگی که همواره مورد تأیید اهل فرهنگ بوده، خط آن ها ـ به خصوص خط نستعلیق ـ است که در چاپ این کتابها مورد استفاده قرار گرفته. نسخه های چاپ سنگی با نسخههای خطی شباهتهایی دارند که در مقالة حاضر ضمن بیان این شباهتها دربارة تاریخ چاپ، تاریخچة چاپ سنگی، روش کار در چاپ سنگی، چاپ سنگی در ایران، و دست اندرکاران چاپ سنگی بحث میشود . معرفی چاپخانههای دولتی و خصوصی چاپ سنگی، تحول دستگاه چاپ سنگی، معرفی مجموعه کتابهای چاپ سنگی در کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی از جهت آمار و موجودی، نحوة ارائة خدمات و پراکندگی موضوعات مختلف چاپ سنگی، مباحث دیگر مقاله است.

هدف: پژوهش حاضر با هدف بررسی مولفه های طرح های فراداده ای برای مدیریت منابع دیجیتالی تصویری، صوتی و ویدئویی و انتخاب طرحی مناسب انجام گرفته است. جامعه پژوهش شامل 10 طرح فراداده ای است که با انتخاب سه گروه منابع دیجیتالی و اجتماع بین طرح های مرتبط با آن ها استخراج شده اند. روش: روش پژوهش پیمایشی توصیفی است و طرح های فراداده ای با استفاده از سه سیاهه وارسی «عناصر داده ای براساس مولفه های انواع فراداده»، «عناصر داده ای هسته برای منابع دیجیتالی» و همچنین «مولفه های ذخیره سازی منابع دیجیتالی» مورد ارزیابی قرار گرفته اند. نتیجه گیری: بر اساس یافته ها، استاندارد انتقال و رمزگذاری فراداده (METS) و فراداده برای نگهداری اشیاء دیجیتالی (PREMIS) بیشترین میزان تطابق را با مولفه های تعیین شده برای منابع دیجیتالی تصویری، صوتی و ویدئویی را دارند اما به منظور پوشش کامل استاندارد، نمی توانند به تنهایی و مستقل از سایر طرح های فراداده ای مرتبط با فراداده توصیفی و فنی مورد استفاده قرار گیرند. همچنین یافته ها نشان داد که طرح فراداده ای واحدی برای سه گروه منابع دیجیتالی درنظر گرفته شده جهت برآورده نمودن کلیه ویژگی های تخصصی آن ها وجود ندارد. اما می توان از طرح فراداده ای مارک (MARC)، طرح فراداده ای هسته دوبلین (Dublin Core) و طرح فراداده ای توصیف شیء (MODS) بصورت عمومی و از فراداده رادیویی عمومی برای رسانه (PB Core) و از انجمن منبع دیداری هسته (VRA Core) برای آثار هنری تصویری استفاده نمود. همچنین جهت ذخیره سازی فراداده فنی برای منابع تصویری می توان از فراداده برای تصاویر در بستر XML(MIX)، برای منابع صوتی از طرح فراداده فنی برای منابع صوتی (Audio-MD) و برای منابع ویدئویی از طرح فراداده فنی برای منابع ویدئویی(Video-MD) استفاده کرد.

بیشتر شاعران فارسی زبان ،کموبیش با زبان وادبیات عربی،آشناییوانس داشته اند؛به همین جهت در آثار آنها عباراتی به زبان عربی به چشم می خورد که استفاده ی از انها برای همگان میسر نیست ونیاز به ترجمه وتوضیح دارد . این عبارت های عربی به همراه ترجمه ی آنها ،اخیراًدرکتابی با نام‹‹فرهنگ عبارت های عربی در شعر فارسی ››توسط آقای محمدرضا عادل گردآوری وبه وسیله ی انتشارات امیرکبیر،دردومجلد با بهای 40000 ریال چاپ شده است .انتظار میرفت چنین کتابی از دقت بالایی برخوردار و فاقد غلط های ترجمه ای باشد ،اما گردآورنده ی آن در ترجمه ی عبارت های عربی دچار خطاهای فاحشی شده که بخشی ازآنها را که مربوط به حرف الف است در این مقاله ملاحظه می نمایید.مانند: اَعِنّی یا وَدود یعنی :ای دوست مرا یاری رسان .اما در کتاب این چنین ترجمه شده است :ای دوست مهربان به من توجه کن. اُحْثُ التُرابَ فی وَجْهه یعنی:به چهره ی چابلوس،خاک بپاش.امادر کتاب چنین ترجمه شده است:خاک را در چهره اش جستجو کن .

در این پژوهش تعداد 233 عنوان کتاب فارسی حوزه علوم اجتماعی دارای نمایه پایانی از نظر رعایت ملاکهای کمّی استاندارد ایزو 999 با روش پیمایشی بررسی شده است. یافته های پژوهش نشان داد: 1. میزان رعایت ملاکهای ارزیابی ایزو در نمایه های پایانی مورد بررسی 49/54% میباشد. 2. درصد کتابهای دارای نمایه پایانی 92/5% از کل کتابهای منتشر شده در این حوزه میباشد. 3.تراکم نمایه22/3% میباشد. 4. انواع نمایه از نظر نوع تهیه شامل50% نمایه بنیادی و50% نمایه ترجمه و از نظر شیوه چاپ و ساختار مدخل شامل نمایه ساده با 55/77% و نمایه برون بافتی با 81/15% و نمایه درون بافتی با63/6% میباشد. 5. در بین رشته های مختلف از نظر میزان رعایت ملاکهای ارزیابی ایزو تفاوتی معنا دار وجود دارد. 6. از نظر رعایت ملاکهای ارزیابی ایزو در بین ناشران دولتی و خصوصی و همچنین در نمایه بنیادی و ترجمه تفاوتی معنا دار وجود ندارد.

نسخ خطی از مهم ترین ارکان فرهنگی بشر و نشانگر تاریخ و تمدن یک سرزمین از زوایای مختلف می باشند. از آن جا که زبان فارسی بیش از چهارصد سال زبان رسمی شبه قارّه ی هند بوده، نسخ خطی فارسی بسیار زیادی در کتابخانه ها و مراکز اسناد این کشور یافت می شود که هریک از این آثار، میراث ارزشمندِ فرهنگی و تاریخی شبه قاره و ایران به شمار می آیند. از این رو با در نظر گرفتن گستره ی زبان و ادب فارسی در هند و با هدف صیانت از این میراث فرهنگی، مطالعه در حوزه ی نسخ خطی فارسیِ موجود در مجموعه های این کشور ضروری به نظر می رسد. در این مقاله با استفاده از روش مروری- کتابخانه ای و سندی، ضمن معرفی نسخ خطی، به گردآوری و ارائه ی فهرست نامه های این آثار در کتابخانه ها و مراکز اسناد هندوستان پرداخته می شود. یافته های این پژوهش حاکی از آن است که تاکنون 135 عنوان فهرست نامه از نسخ خطی فارسی در هند تنظیم و تدوین شده که در 39 کتابخانه و مرکز اسناد این کشور نگهداری می شوند. طبیعتاً محتمل است که درصد زیادی از این آثار به دلیل شرایط نامناسب حفاظت و نگهداری، از بین رفته و یا مهجور مانده، به ثبت نرسیده باشند.

در این پژوهش میزان خود ـ استنادی در مقاله های منتشر شده در دو نشریة «فصلنامه کتاب» و «فصلنامه کتابداری و اطلاع رسانی» بین سالهای 1382 تا 1386 بر اساس پایگاه گزارشهای استنادی نشریه های فارسی پایگاه استنادی علوم جهان اسلام مقایسه میشود. همچنین، شاخصهایی همچون تعداد خود - استنادی نویسنده، درصد خود- استنادی نویسنده، میزان مقاله های دارای خود- استنادی نویسنده، همچنین نوع مدرک خود استناد شده در هر نشریه، عمر خود - استنادی در هر نشریه و نرخ خود - استنادی مجله و ضریب تأثیر نشریه ها قبل و پس از حذف خود - استنادی و عملکرد مجله ها پس از حذف خود - استنادی محاسبه شده است. نتایج نشان داد میزان خود – استنادی در دو نشریه در سالهای مورد بررسی نسبتاً پایین است. در کل، فصلنامة کتابداری و اطلاع رسانی نسبت به فصلنامه کتاب ، خود - استنادی نویسنده بیشتری دارد اما در مورد خود - استنادی مجله تا سال 1385 فصلنامه کتاب نرخ خود - استنادی بالاتری را نشان میدهد. این میزان در سال 1386 برای فصلنامه کتابداری و اطلاع رسانی نسبت به فصلنامه کتاب بیشتر است. از دیگر نتایج پژوهش این است که خود - استنادی باعث افزایش ضریب تأثیر شده و رتبه مجله پس از حذف خود- استنادی تغییر میکند

پژوهش حاضر با هدف نشان دادن توان عملی پایگاه مقاله های تمام متن فارسی مرکز منطقه ای اطلاع رسانی علوم و فناوری در تکمیل مجموعه مقاله های فارسی موجود در کتابخانه های دانشگاه فردوسی، انجام گرفته است. جامعة مورد مطالعه، مجله های علمی ـ پژوهشی فارسی مصوب وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، مجله های علمی ـ پژوهشی فارسی موجود در دانشگاه فردوسی و مجموعه ادواریهای الکترونیکی علمی ـ پژوهشی فارسی پایگاه مرکز منطقه ای اطلاع رسانی علوم و فناوری است که بین سالهای 1386 – 1382 و در چهار حوزة موضوعی علوم، علوم انسانی، فنی و مهندسی و کشاورزی، بررسی شده است. روش پژوهش، پیمایشی و از نوع کاربردی است. یافته های حاصل از پژوهش نشان داد: 1. از جمع کل 206 عنوان مجله مصوب وزارت علوم، پایگاه مرکز منطقه ای 142 عنوان را داراست که 15/63% در حوزه علوم، 66/66% در حوزة علوم انسانی، 28/54% در حوزة فنی و مهندسی و 80/87% در حوزة کشاورزی است. در نتیجه، میتوان از پایگاه مقاله های تمام متن فارسی مرکز منطقه ای به عنوان مکمل یا جایگزین مجله های چاپی فارسی دانشگاه فردوسی استفاده کرد. 2. از جمع کل 206 عنوان مجله مصوب وزارت علوم، دانشگاه فردوسی 125 عنوان مجله را داراست که 89/57% در حوزة علوم، 93/63% در حوزة علوم انسانی، 14/37% در حوزة فنی و مهندسی و 17/73% در حوزة کشاورزی است. در نتیجه، سابقه ای کامل از مجله های فارسی علمی ـ پژوهشی در کتابخانه های دانشگاه فردوسی وجود ندارد. 3. از بین         12 کتابخانه مورد بررسی در دانشگاه فردوسی، 50% از کاردکس و 6/41% از فهرست الفبایی برای تعیین موجودی و شماره های مجله ها استفاده میکردند، در حالی که 3/8% از هیچ گونه ابزاری استفاده نمیکردند. 4. از بین 12 کتابخانه دانشگاه فردوسی، تنها 2 کتابخانه از رونوشت فهرست مندرجات مجله ها و فهرست الکترونیکی مقاله ها، برای دسترسی به محتوای موضوعی مجله ها استفاده میکردند. 5. موفقیت بازیابی مقاله ها در پایگاه مرکز منطقه ای، از دانشگاه فردوسی بیشتر است. 6. سرعت بازیابی مقاله ها در پایگاه مرکز منطقه ای، از دانشگاه فردوسی بیشتر است.             7. مجموعه مجله های کتابخانه های دانشگاه فردوسی در مقایسه با پایگاه مرکز منطقه ای جامعیت کمتری دارد. بنابراین، فرضیه پژوهش تأیید می شود. 8. دانشگاه فردوسی مشهد به لحاظ مجله های گذشته نگر، از مجموعه الکترونیکی مرکز منطقه ای بینیاز نیست.

در دهه های اخیر، سنجه های متعددی برای تعیین میزان تاثیر نشریات علمی معرفی و مورد استفاده قرار گرفته اند. شمار استنادات و ارزش ضریب تاثیر از جمله شاخص هایی هستند که در این زمینه کاربرد بسیاری یافته اند و از شهرت بسیاری در حیطه علم سنجی برخوردارند. علاوه بر این سنجه ها، سنجه های مناسبی جهت تعیین میزان تاثیر انتشارات علمی معرفی شده اند که از جدیدترین آنها می توان به «عامل ویژه» و «نفوذ مقاله» اشاره نمود. عامل ویژه، سنجه ای از اهمیت و اعتبار کلی یک نشریه در جامعه علمی و میزان تاثیر مقاله، سنجه ای از میانگین تاثیر هر مقاله در میان سایر مقالات یک نشریه است. بحث اصلی در مقاله حاضر، سنجه «عامل ویژه» است و ضمن معرفی و توصیف این عامل، ویژگی ها و خصوصیات آن و تفاوت های آن با ضریب تاثیر و نحوه محاسبه آن به تفصیل شرح داده می شود. از آنجا که محاسبه سنجه نوین «نفوذ مقاله» منوط به داشتن مقدار عامل ویژه است، در لابلای نوشتار، مختصری نیز به آن پرداخته می شود.

این مقاله با بهره گیری از روش تحلیل استنادی به بررسی مجله های سال های 1382-1386 حوزه علوم انسانی موجود در پایگاه گزارش های استنادی نشریات فارسی1 (PJCR) پرداخته است. در این تحقیق، وضعیت ضریب تاثیر2 و شاخص نزدیکی3 مجلات این حوزه در سال های مورد نظر بررسی شده اند. همچنین، برترین ناشران مجلات حوزه علوم انسانی با توجه به فاکتور ضریب تاثیر معرفی گردیده اند. بررسی ها نشان داده است که به طور متوسط، در سال های مورد بررسی، بیش از 75% مجلات این حوزه دارای ضریب تاثیر بوده اند، در حالی که در این سال ها فقط 30% مجلات این حوزه، شاخص نزدیکی داشته اند. مقایسه میانگین ضریب تاثیر نشریات حوزه علوم انسانی با سایر حوزه ها، نشان از بالاتر بودن ضریب تاثیر نشریات این حوزه دارد.

هدف: نسخه های خطی به عنوان آثار مکتوب گذشتگان بخشی از تاریخ کتاب و کتابداری در ایران را به خود اختصاص داده و حاوی اطلاعات مفیدی در موضوعات مختلف هستند. توجه به بازیابی اطلاعات موجود در این مجموعه ها و شناسایی آنها در سال های اخیر، نیاز به استفاده از ابزارهای بازیابی اطلاعات در این حوزه را بیش از پیش محسوس کرده است. با توجه به وجود بیش از 5000 واژه تخصصی در حوزه نسخه های خطی (کتابشناسی و نسخه شناسی)، نیاز به کنترل و ارزشیابی اصطلاحات و تعیین حدود موضوعی آنها امری ضروری است. از آنجا که اصطلاحنامه یکی از ابزارهای کنترل واژگان و بازیابی اطلاعات است، تدوین اصطلاحنامه ای جامع و مانع با حفظ پشتوانه انتشاراتی واژگان و تعیین حدود موضوعی آنها پیشنهاد میشود. روش: بدین منظور طرح حاضر با روش سندی و کتابخانه ای به بررسی اصطلاحنامه های موجود و ساختار آنها و تعیین حدود موضوعات نسخه شناسی پرداخته و سپس با روش طراحی سیستم طرحی در زمی