درخت حوزه‌های تخصصی

با مخفف (CA) نشریه ای است هفتگی بزبان انگلیسی منتشر میشود. این نشریه از بیش از 12000 مجله علمی در زمینه شیمی خالص، مهندسی شیمی و صنایع وابسته به آن، چکیده تهیه میکند، همچنین چکیده مدارک متعددی از قبیل گزارشهای فنی، کنفرانسها، رساله ها، کتابها و سمپوزیم ها در آن درج میگردد CA مهمترین مرجع بازیابی اطلاعات در زمینه شیمی و علوم وابسته است و از نظر شمول بر جنبه های مختلف شیمی و داشتن فهرست های مختلف یک مرجع کامل و جامع است و میتواند بعنوان ماخذی جهت تحقیقات جاری(Current Awarness) و نیز مسائل گذشته (Retrospective) مورد استفاده قرار گیرد. این نشریه از سال 1907 انتشار یافته است و جانشین نشریه ای بنام: (Review of American Research) است. هر شماره از نشریه CA از دو قسمت چکیده و فهرست تشکیل شده است. در زیر هر یک از این دو قسمت تشریح میگردد.

رکزهای اطلاع رسانی و دکومانتاسیون به شیوه هائی علمی نیاز دارند تا بتوانند مفاهیم را بسادگی و وضوح بازنمایند و با مشخص کردن روابط این مفاهیم به آنها انتظام دهند. با استفاده از این شیوه ها و نظارت اصطلاح شناسانه بر مفاهیم می توان نظام تحلیل، رده بندی، مدرک یابی مؤثر و کم خرجی را در دستگاههای دکومانتاسیون ابداع کرد. در بسیاری از کشورها، بنگاه ها باقتضای مقصود خود یا واژه نامه هائی گردآوری کرده اند یا در کار این گردآوری هستند. واضح است که در انتقال اطلاع نیازمند مجموعه قواعد استاندارد شده ای هستیم تا بر اساس آنها بتوانیم واژه نامه بسازیم. رهنمودهای این استاندارد بین المللی از جهات زیر میتواند مفید باشد:

با کاربرد کامپیوتر در تنظیم مدارک، نیاز فوری به حل مسائل نمایه سازی و رده بندی بیش از پیش احساس می شود، دلایل این امر کاملا آشکار است: فهرست نویسی و رده بندی تا زمانیکه فقط برای تنظیم کتابهای کتابخانه بکار میرفت اگر به همان شیوه ای تنظیم می شد که متخصص به موضوع تخصصی خود نگاه میکرد اشکالی ایجاد نمی شد، چنین متخصصی اگر قفسه ها به دقت نشانه گذاری شده بود بیابد با یک نظر می توانست امهاتی را که در زمینه تخصصی اش نوشته شده بود بیابد و با موفقیت در میان کتابهای بسیاری بجستجو بپردازد و احتمالاً نوشته مورد نظرش را هم بیابد. اغلب فراموش می شود که عنوان یک کتاب کاملا معرف محتوای آن نیست و محتوای اطلاعاتی یک قفسه کتاب، بسیار زیاد است.

از مدتها پیش برای شناخت نشریه ادواری نیاز به یک نشانه (Code) مختصر و منحصر بفرد استاندارد شده ای که بتواند بجای اطلاعات کتابشناسی آن بکار رود احساس میشد. بر این اساس طرح SSN بوسیله کمیته Z39 مؤسسه استانداردهای ملی آمریکا (ANST) که وظیفه اش استاندارد کردن امور کتابداری، اطلاع رسانی و امور وابسته به انتشارات در سطح ملی است، آماده شد. لیکن مبادله اطلاعات نشریات ادواری در سطح  جهانی بین سیستم های کامپیوترهای سازمانهای مختلف، به یک نشانه استاندارد شده بین المللی نیاز داشت. نشانه ای که الزاماً باید از اعداد تشکیل میشد. زیرا که یک الفبای واحد مورد استفاده این سازمانها نبوده و نیست.

برنامه ریزی های منطقه ای و عمرانی ایجاب می کند که برای شناخت مسائل اقتصادی و اجتماعی کشور، سنجش عملکرد سیاستها در زمینه تعیین اولویت های مختلف و مطالعه تغییرات اقتصادی و اجتماعی حاصله و اتخاذ تصمیمات اجرائی لازم و بموقع، بررسی هائی چند بر مبنای داده های آماری انجام گیرد. این بررسی ها مبتنی بر اطلاعات آماری دستگاههای مختلف مملکتی انجام می گیرد و انتشارات سازمانهای دولتی که در سطوح وسیع، اطلاعات و ارقام آماری مورد نیاز را در اختیار قرار می دهد، در انجام بررسی های مزبور نقش اصلی و سازنده را ایفا می کند. اطلاعات و داده های آماری معمولاً از دو طریق سرشماری و آمارگیری نمونه ای و گاهی از طریق ثبت جاری وقایع فراهم و گردآوری می شوند.

در سال 1966 کنفرانس عمومی یونسکو با مشارکت اعضای شورای بینالمللی مجامع علمی ICSU طرح ایجاد شبکه جهانی مبادله اطلاعات علمی را تحت عنوان UNISIST مورد بررسی قرار داد. بر اساس تصمیمات کنفرانس عمومی یونسکو کمیتهای مرکب از دانشمندان و کارشناسان اطلاعرسانی مأموریت یافتند که اساس این طرح را مورد مطالعه دقیق قرار دهند. ریاست این کمیته به عهده آقای پروفسور H.Brown معاون شورای بینالمللی مجامع علمی محول گردید. سپس کمیته مذکور گروههایی را مأمور ساخت که اجزاء طرح UNISIST مانند یکنواخت ساخت روشهای گردآوری و اشاعه اطلاعات علمی, یکنواخت ساختن کتابنامهنویسی و مسائل مربوط به اشاعه اطلاعات علمی در کشورهای در حال توسعه را مورد بررسی بسیار قرار دهند.

برنامه ریزی های منطقه ای و عمرانی ایجاب می کند که برای شناخت مسائل اقتصادی و اجتماعی کشور، سنجش عملکرد سیاستها در زمینه تعیین اولویت های مختلف و مطالعه تغییرات اقتصادی و اجتماعی حاصله و اتخاذ تصمیمات اجرائی لازم و بموقع، بررسی هائی چند بر مبنای داده های آماری انجام گیرد. این بررسی ها مبتنی بر اطلاعات آماری دستگاههای مختلف مملکتی انجام می گیرد و انتشارات سازمانهای دولتی که در سطوح وسیع، اطلاعات و ارقام آماری مورد نیاز را در اختیار قرار می دهد، در انجام بررسی های مزبور نقش اصلی و سازنده را ایفا می کند. اطلاعات و داده های آماری معمولاً از دو طریق سرشماری و آمارگیری نمونه ای و گاهی از طریق ثبت جاری وقایع فراهم و گردآوری می شوند.

پس از اختراع چاپ در قرن چهاردهم میلادی، کتاب بهترین وسیله ضبط و مبادله اطلاعات بود. با تولد نشریه های ادواری در قرن هفدهم دریچه تازه ای بروی عموم مردم و بخصوص دانشمندان گشوده شد. در اواخر قرن هیجدهم با انتشار بررسی نامه و سالنامه ها توجه دانشمندان و پژوهشگران نسبت به کتاب کمتر شده و باین سلسله انتشارات معطوف گردید.در اوایل قرن نوزدهم علوم و تکنولوژی دستخوش تحولات و تغییرات چشمگیری شدند، بدین معنی که موسسات، کارخانه ها و شرکت های بزرگ علمی و صنعتی و تولیدی اعم از دولتی یا خصوصی با جهشی ناگهانی و صرف هزینه های زیاد به جلب دانشمندان و پژوهشگران در کلیه نقاط دنیا پرداختند و نتایج فعالیتها و اکتشافات آنها مرتباً بصورت گزارشها و مقالات علمی و آموزشی در نشریه های ادواری منتشر می گردید.

همانطور که در گزارش سال 49 آمده است طرح امانت بین کتابخانه های ایران در تاریخ بیستم آذر ماه سال 1348 در جلسه ای با حضور گروهی از نمایندگان کتابخانه ها پیشنهاد گردید و مقرر شد که به مدت یک سال بطور آزمایشی بین معدودی از کتابخانه ها اجرا شود. گسترش این طرح در جلسه فوق پیش بینی شده بود و در طی یک سال دوره آزمایشی نیز مواردی پیش آمد که مشارکت کتابخانه های دیگری را ایجاب نمود به این معنی که در بعضی موارد موجودی   کتابخانه های شرکت کننده در طرح پاسخگوی نیازها نبود و می باید از کمک سایر کتابخانه های شرکت کننده در طرح پاسخگوی نیازها نبود و می باید از کمک سایر کتابخانه ها استفاده شود.

آنچه ذخیره می شود فقط ممکن است اطلاعات مدرکی (مدارک Dokumente) باشد. چرا در این جدول از مدارک نخستین، ردیف دوم و ردیف سوم سخن گفتیم؟ سبب آنست که مراحل تهیه و تولید، هم اطلاعات مدرکی و هم اطلاعات غیر مدرکی را شامل می شود در حالیکه ذخیره، چنانکه اشاره شد، تنها مدارک را در بر می گیرد هم مدارک فراهم شده از خارج (از خارج سازمان) و هم مدارکی را که بوسیله خود مرکز مدارک ایجاد شده است.

نظر به اهمیت مقاله های روزنامه ها و جدید بودن اطلاعات مندرج در آنها از مدتها پیش، تهیه فهرستی از مقاله های روزنامه های ایران مورد بحث و گفتگو بود. با توجه به کثرت تعداد روزنامه و حجم مطالب مندرج در آنها از طرفی و عدم امکان دستیابی سریع به همه آنها از طرف دیگر، از میان تمام روزنامه های ایران سه روزنامه آیندگان، اطلاعات و کیهان انتخاب شد.

افزایش سریع حجم مدارک و توسعة رشته های علمی موجب پیدایش روشهای گوناگونی برای ضبط محتوای اطلاعاتی آنها شده است. برای محققانی که در زمینه های گوناگون علمی دست در کار پژوهش هستند مطالعة کلیه مدارکی که در زمینه تخصص آنها منتشر شده امکان پذیر نیست. حتی در بسیاری از موارد فرصت مطالعة چکیدة مقاله ها و گزارشهای تحقیقی نیز میسر نمی باشد. علاوه بر این چه بسیار تحقیقاتی که در نقاط مختلف جهان بعمل آمده و نشانه ای از آنها در دست نیست. با توجه به موارد فوق و بمنظور جلوگیری از دوباره کاری و ایجاد سرعت و دقت در فعالیتهای پژوهشی، صاحبنظران دانش اطلاع رسانی بر آن شدند تا با استفاده از وسائل متعدد از هر مدرک علمی نشانه ای بدست دهند. از هر مدرک علمی می توان بطریق گوناگون نشانه هائی بدست داد که مؤلف، عنوان، سازمان تحقیقاتی یا ناشر، چکیده راهنما و یا چکیده تمام نما و ... از آنجمله اند:

آلمانی است و امروز از دانشمندان و متخصصان اطلاعرسانی در سطح بینالمللی به شمار میآید. مؤسسه کتابداری دانشگاه هومبولت – برلین بعد از توسعه و تبدیل به “مؤسسه کتابداری و اطلاعات علمی“ درسال 1966“ اقتراحی تحت عنوان: “موضوع و وظایف کتابداری و دانش اطلاع – دکومانتاسیون“ مناسبات بین این دو حوزه و وجوه اشتراک و افتراق آنها با یکدیگر“ ترتیب داد. کوبلیتس نیز در این اقتراح شرکت جست و مقاله مبسوطی در این مورد نوشت که در “نشریه مرکزی کتابداری“ (Zentralblatt fur Bibliothekswesen-Leipzig Jahrgang 83. 1996, Heft 12 S.689-720) چاپ شده است. آنچه در اینجا مطالعه میفرمائید ترجمه این مقاله است, باید دانست که بر مطالب مندرج در این مقاله انتقادهای شدیدی بوسیله متخصصان دیگر نوشته شده است. از جمله مقالهای است که هینریش رولوف Heinrich Roloff تحت عنوان “راجع به جایگاه کتابداری“ نوشته که در یکی از شمارههای دیگر همین مجله به چاپ رسیده است. امیدواریم که مقاله انتقادی مذکور را نیز به فرصت ترجمه کنیم و آن را در دسترس همکاران محترم و سایر هممیهنان علاقمند به این رشته از علوم قرار دهیم.

در کشور اتحاد جماهیر شوروی تهیة اطلاعات به منظور آگاهی سریع و استفادة محققان این کشور از آخرین کشفیات و پیشرفتهای علوم و فنون یکی از مسائل مهم و حیاتی است و بهمین جهت در سراسر این کشور سازمانهای بسیار متعددی در زمینه های مختلف عهده دار انجام این خدمت هستند. علاوه بر سازمانهای تخصصی و محلی، وظیفة کلی و اساسی خدمات اطلاع رسانی در سطح کشور به عهدة سازمان مادر و راهبر این کشور یعنی وینیتی می باشند. وینیتی از نظر سازمانی وابسته به کمیتة کشوری علوم و تکنولوژی شورای وزیران و آکادمی علوم اتحاد جماهیر شوروی است.

نمایه سازی گردان یکی از روشهای جدید نمایه سازی بزبان طبیعی است که بر اساس واژه های عنوان تهیه می شود. این روش برای اولین بار در سال 1958 در کنفرانس بین المللی اطلاعات علمی از طرف هانس پیتر لوهن معرفی شد، باین ترتیب که وی نمایه ای را که با ماشین حسابگر تهیه شده بود و اساسش برواژه های عنوان استوار بود بین شرکت کنندگان این کنفرانس توزیع کرد.

نویسندة این مقاله یکی از کتابداران و استادان معروف رشتة کتابداری در امریکا است. مطالبی که در این مقاله عنوان شده از نظر آشنائی با تاریخ پیدایش و نحوة تکامل دکومانتاسیون و علم اطلاعات اهمیت دارد ولی مترجم با همة نتیجه گیریهای نویسنده موافق نیست و در عین آنکه کتابداری، دکومانتاسیون و علم اطلاعات را رشته هایی می داند که نوعاً با سازمان دهی اطلاعات و پژوهشهای مربوط به آن سر و کار دارد برای هر یک نقش  و وظایف مشخصی قائل است. امید  میرود در فرصتهای دیگری بتوان در این مورد بحثهای بیشتری به عمل آورد. (مترجم)

اگر فیزیکدانی بخواهد از تمام مقالههایی که در هفته در زمینه کار مورد علاقهاش منتشر میشود اطلاع پیدا کند چه راهی به او پیشنها میکنید؟ آیا تمام مجلهها و نشریههایی که احتمال یافتن مطلبی در زمینه کارش در آنها باشد خریداری کند؟ آیا عضو یک یا چند کتابخانه شود که این نشریهها را خریداری میکنند؟ راه اول نه ممکن است و نه معقول. خریدن همه مجلهها علاوه بر آنکه هزینه زیادی میخواهد کمتر مجله ایست که تمام مقالههایش به یک زمینه محدود فیزیک اختصاص داشته باشد و از این رو چه بسا تعدادی از مجلهها در یک هفته یا مطلبی در زمینه کار او نداشته باشند و یا اگر هم داشته باشند برای او جالب و مفید نباشد عضو یک یا چند کتابخانه شدن هم البته به طور کلی ضروری و مفید است اما ورق زدن همه مجلهها و مقالههایی که تا به دقت مندرجات آنها دیده نشود معلوم نمیشود چه اندازه به کار او میخورند “کاری وقتگیر و گاهی بیحاصلست“ تازه اگر فیزیکدان ما, تنها زبان انگلیسی بداند چگونه از مقالههایی که به زبانهایی دیگر نوشته میشوند اطلاع پیدا کند؟ میبینید که دشواریها کم نیست و نیاز محققان هم باید زود برآورده شود تا در کار تحققی آنان وقفهای حاصل نگردد و مهمتر از همه کاری محققی در شوروی به پایان رسانیده است کسی دیگر در آمریکا از اول آن را شروع نکند. در اینجاست که اهمیت اطلاعرسانی (Information Sciences) در دنیای امروز معلوم میشود.

" اخیراً چاپ انگلیسی جدیدترین واژه نامه سازمان همکاری اقتصادی و عمران (OECD) در زمینه مسائل توسعه اقتصادی و اجتماعی منتشر شده است.آشنائی با این مجموعه برای مراکز دکومانتاسیون خصوصاً آنهائیکه با مسائل اقتصادی و اجتماعی سر و کار دارند به پنج دلیل عمده بسیار سودمند است. 1- آگاهی بر اقدامات سازمانهای بین المللی در زمینه اطلاع رسانی بمنظور استفاده از تجربیات آنها در طرح ریزی یک سیستم صحیح ذخیره و بازیابی اطلاعات 2- آشنائی با طبقه بندی این مجموعه و امکان تبعیت از آن برای مراکز دکومانتاسیون 3- آشنائی با واژه های مترادف در زمینه های اقتصادی و اجتماعی و قلمرو معنائی هر یک 4-آگاهی بر مفاهیم جدید در زمینه های مختلف تخصصی 5-دست یابی به معادل فرانسه هر واژه انگلیسی در زمینه های بالا. "

در دوران پس از جنگ جهانی دوم حجم انتشارات, خصوصاً انتشارات علمی تخصصی به طور فوقالعادهای افزایش یافته است. در هر موضع صدها کتاب, مجله و گزارش انتشار مییابد و پدیدهای را به وجود میورد که گاه “انفجار انتشارات“ و گاه “انفجار اطلاعات“ نامیده میشود. دیگر تنها “نوشته“ برای ثبت اطلاعات و انتقال آن کافی نیست بلکه انواع وسایل چون فیلم و میکروفیلم, صفحه و نوار جز اینها برای ثبت وانتقال اطلاعات به کار گرفته میشود. یکی از نتایج این ا مر آن است که روشهای قراردادی طبقهبندی به طور عمده به کار تنظیم کتاب در قفسه کمک میکند و سرعنوانهای موضوعی نیز به طور کلی برای کتاب مناسب است. این روشها در مورد فهرست کردن موضوعات بسیار ریز و جزیی با محدودیتهایی روبرو است که مانع نمایهسازی دقیق مدارکی که غیر از کتاب هستند میشود.

علم شکلی از آگاهی اجتماعی است که به انسان توانایی میدهد تا قوانین عینی طبیعت و اجتماع را بیاموزد و علم خود را به مرحلة عمل درآورد. علم نیز تابع قوانین رشدی خاص خود است که برای کار موفقیتآمیز در هر زمینة خاص علمی ضروری هستند.