سید محمدرضا تقوی

هدف از پژوهش حاضر، چگونگی تولید «مفاهیم پایه» به عنوان گامی اساسی در تأسیس روان شناسی اسلامی است. روش این پژوهش از نوع تحقیقات کیفی است که با نگرشی توصیفی- تحلیلی به منابع دینی و دستاوردهای روان شناختی صورت گرفته است. یافته های پژوهش بدین قرارند: 1. هر نظام واره فکری، «مفاهیم پایه» مختص به خود دارد که متناسب با اهداف و مبادی فلسفی همان نظام واره است؛ 2. یکی از گام های اساسی برای پاسخ به پرسش های تحقیقاتی، شناسایی مفاهیم تأثیرگذار و تبدیل آنها به «مفاهیم پایه» طی فرایندی مشخص است؛ 3. هر مفهوم پایه، دارای تعریف نظری و عملیاتی، مرزبندی با مفاهیم مشابه، قابلیت ها و ظرفیت های مشخص و مورد توافق متخصصان آن رشته است؛ 4. فراهم نمودن مجموعه ای از مفاهیم پایه، موجب بی نیاز شدن از به عاریت گرفتن مفاهیم پایه، از سایر نظام واره های علمی، برای تبیین پدیده ها می گردد؛ 5. از طریق کشف ارتباط بین مفاهیم پایه می توان به تبیین پدیده ها و/یا نظریه پردازی پرداخت. در نهایت، برای عملیاتی نمودن روش معرفی شده، سه مفهوم «تعلق»، «اخبات» و «شکرگزاری»، که به صورت بالقوه، قابلیت تبدیل شدن به «مفهوم پایه» در روان شناسی را دارند، به عنوان سه نمونه معرفی می شوند. نتیجه اینکه یکی از گام های اساسی برای تأسیس روان شناسی اسلامی، تولید «مفاهیم پایه» است.

روش شناسی یکی از ارکان مهم دستگاه واره فکریِ علم دینی است. گرچه به لحاظ رتبی، شناسایی روش مطلوب مطالعه علمی، تابعی از فلسفه عام در یک دستگاه واره علمی است اما به جهت دیگر، می توانند مقوم یکدیگر نیز باشند. هدف مطالعه حاضر، مقایسه روش شناختی علم رایج و علم دینی بود که حاصل آن شناسایی 8 تفاوت در این خصوص شد. تفاوت های کلیدی ای که بین علوم رایج و علوم انسانی اسلامی فرض شدند عبارت اند از: مبادی فلسفی، اهداف و غایات انسان، تعریف نظری و عملیاتی متغیرها، نحوه تدوین فرضیه ها، معیار صحت فرضیه، مطالعه لایه های عمیق تر پدیده ها، استفاده از روش های متنوع پژوهش و تعیین نظام موضوعات. در راستای شناسایی روش شناسی مطلوب علم دینی، حاصل برخی تأملات، منتهی به پیشنهاد و تبیین یک نمودار روش شناختی از منظر علم دینی گردید.

هدف از پژوهش حاضر، نقدکتاب "روش شناسی مطالعات دینی (تحریری نو)" (فرامرز قراملکی، 1392) بود. کتاب از 2 بُعدِ شکلی و محتوایی مورد ارزیابی قرار گرفت. از نظر شکلی، کتاب حائز اکثر شرایط مورد نظر بود و مطلوب ارزیابی شد. به لحاظ محتوایی، کتاب حائز نکات فنّی، در اکثر گفتارهای کتاب، است که می تواند خواننده را برای انجام پژوهش، با رویکرد علم رایج، آماده نماید. آنچه در محتوای اثر یافت می شود تنقیحی از اصول مورد قبول در روش های تحقیق علم رایج است. البته مؤلف محترم تلاش زیادی کرده است تا با استفاده از متون دینی، این اصول را مستند سازی نماید؛ امّا شاکله بحث همان شاکله علوم رایج است. به نظر می رسد برای تحول در مبحث روش شناسیِ مطالعات دینی، تبیین سلسله مراتب دستگاه علم دینی، و سپس تنظیم یک دستگاهِ روش شناختیِ متناسبِ با نظام جهان بینی، هستی شناسی و معرفت شناسی اسلام، از ضروریات جدی این مرحله از تلاش های اندیشمندان حوزه علم دینی، برای نیل به علوم انسانی- اسلامی فاخر و تمدن ساز باشد.

امروزه نظام های علمی در دانشگاه های مختلف دنیا عمدتاً بر پایه مکاتب مادی استوار است. در بین این پارادایم ها، اثبات گرایی (Positivism) در دو قرن اخیر عملاً جایگاه تأثیرگذارتری داشته است. هدف از پژوهش حاضر مقایسه مبادی هستی شناختی، معرفت شناختی و روش شناختی پارادایم اثبات گرایی و مکتب علمی اسلامی و تأثیرات این مبادی بر فرایند تولید علم است. چالش اصلی این است که آیا علوم انسانی جاری، نیازمند برخی اصلاحات یا، فراتر، نیازمند تحولی بنیادین متناسب با مبادی فلسفی آن می باشد. روش پژوهش حاضر به لحاظ جمع آوری اطلاعات، کتابخانه ای و به لحاظ داوری، عقلی و فلسفی است. نتایج نشان داد درمجموع مبادی فلسفی اثبات گرایی، تفاوت های جدی با مبادی مکتب علمی اسلامی دارد. نتیجه تفاوت در مبادی و نگاه اندیشه اسلامی به پدیده ها، دستیابی به یک دستگاه واره علمی با اهداف و غایات مختلف است؛ لذا به نظر می رسد روش تهذیب و تکمیل علوم کارساز نبوده، علوم انسانی نیازمند تحول بنیادین -مانند تأسیس مکتب علمی اسلامی- می باشد.

سابقه و هدف: در سال های اخیر در پژوهش های مختلف، توجه بسیاری به مقوله رشد پس از آسیب در ارتباط با عوامل استرس زای مختلف ازجمله بیماری های جسمی شده است. هدف از مطالعه حاضر پیش بینی رشد پس از آسیب بر اساس تعلق مادی و ابعاد آن در افراد متأهل مبتلا به سرطان خون در شهر شیراز بود. روش کار: روش این پژوهش توصیفی-مقطعی و از نوع همبستگی است. جامعه آماری شامل بیماران مبتلا به سرطان خون بود که برای درمان به بیمارستان نمازی یا درمانگاه مطهری شیراز در طول دوره ای از سال های 97-1396 مراجعه نمودند. از بین این بیماران با استفاده از روش نمونه گیری دردسترس 124 نفر انتخاب شدند. ابزارهای سنجش شامل پرسش نامه های رشد پس از آسیب و تعلق مادی بود. برای تحلیل داده ها نیز از آزمون های همبستگی پیرسون و رگرسیون ساده و چندگانه (گام به گام) استفاده شد. در این پژوهش همه موارد اخلاقی رعایت شده است و مؤلفان مقاله هیچ گونه تضاد منافعی گزارش نکرده اند. یافته ها: نتایج نشان داد که تعلق مادی می تواند رشد پس از آسیب را به صورت منفی پیش بینی کند (05/0>P). علاوه براین، در بین مؤلفه های پرسش نامه تعلق، مؤلفه «تعلق به وضع موجود» نسبت به دیگر مؤلفه ها پیش بینی نیرومندتری از میزان رشد پس از آسیب به عمل آورد. نتیجه گیری: بر اساس یافته های پژوهش، آموزش ها و مداخله هایی که بتواند بیماران مبتلا به سرطان خون را از «تعلقات مادی» به ویژه «تعلق به وضع موجود» دور کند، می تواند رشد پس از آسیب را تسهیل نمایند.

با توجه به شیوع زیاد افسردگی شناخت عوامل پیش بینی کننده، برای پیشگیری و مداخله زودهنگام اهمیت دارد. در اسلام برای پیشگیری از افسردگی بر صبر تاکید زیادی شده است. هدف از انجام این پژوهش پیش بینی افسردگی بر اساس صبر و مولفه های آن بود. طرح پژوهش از نوع همبستگی و جامعه آماری دانشجویان دانشگاه شیراز بود که 209 نفر از آنها به صورت نمونه گیری در دسترس انتخاب شدند. ابزارهای پژوهش شامل پرسشنامه های افسردگی بک و صبر بود. به منظور تجریه و تحلیل داده ها از روش رگرسیون همزمان و گام به گام استفاده شد. نتایج نشان داد مولفه های استقامت و رضایت توانستند افسردگی را به صورت منفی و معنادار پیش بینی نمایند. نمره کل صبر نیز توانست به صورت منفی و معنادار افسردگی را پیش بینی نماید. نتایج پژوهش حاضر بیانگر این نکته است که درمانگران و پژوهشگران باید نقش مؤلفه های مذهبی را در شکل گیری و درمان افسردگی مورد مداقه بیشتری قرار دهند. سابقه و هدف: با توجه به شیوع فراوان افسردگی در میان جوامع مختلف، شناخت عوامل پیش بینی کننده، برای پیشگیری و مداخله ی زودهنگام اهمیت دارد. در اسلام برای پیشگیری از افسردگی، بر صبر تأکید بسیاری شده است. ازاین رو، هدف از انجام این پژوهش پیش بینی افسردگی بر اساس صبر و مؤلفه های آن است. روش کار: این پژوهش ازنوع همبستگی و جامعه ی آماری آن شامل دانشجویان دانشگاه شیراز است که 209 نفر از آنان به صورت نمونه گیری در دسترس انتخاب شدند. ابزارهای پژوهش شامل پرسش نامه های افسردگی بک و صبر است و برای تجزیه و تحلیل داده ها نیز از روش رگرسیون همزمان و گام به گام استفاده شده است. در این پژوهش همه ی موارد اخلاقی رعایت شده است. علاوه براین، نویسندگان مقاله هیچ گونه تضاد منافعی گزارش نکرده اند. یافته ها: بر اساس یافته ها، مؤلفه های استقامت و رضایت و همچنین نمره ی کل صبر توانسته افسردگی را به صورت منفی و معنادار پیش بینی کند. نتیجه گیری: نتایج پژوهش حاضر بیانگر این نکته است که درمانگران و پژوهشگران باید به نقش مؤلفه های مذهبی در شکل گیری و درمان افسردگی توجه بیشتری داشته باشند.

با وجود موفقیت های بسیاری که روان درمانگران بالینی در نیم قرن گذشته داشته اند، رویکردهای رایج نمی توانند تمام ابعاد یک اختلال را هم زمان ملاحظه کنند. همچنین این رویکردها از بخش های مهم واقعیت (که از آن به واقعیات غیب یاد می شود) را غفلت کرده اند. براساس پژوهش های قبلی، متغیرهای علوم انسانی رایج، کمتر از متغیرهای شناسایی شده اسلامی، قادر به تبیین و پیش بینی اختلالات روان شناختی هستند. بررسی ها نشان می دهد رویکردهای رایج بر منطق هایی مبتنی هستند که عناصر لازم در تبیین پدیده های انسانی را به صورت بخشی در نظر می گیرند. مدل مختار یعنی مدل چندوجهی شناسایی و درمان اختلالات روان شناختی، ضمن نقد رویکردهای رایج، نشان می دهد برای تبیین اختلالات روان شناختی باید تمام مؤلفه های یک اختلال به صورت کل (قیاسی) احصاء شوند و در تعامل با مؤلفه های ادراکی محقق (منابع شناخت انسان) قرار بگیرند. پژوهش حاضر، ضمن معرفی این مدل که از ویژگی های انعطاف پذیری، جهان شمولی و جامعیت برخوردار است، زمینه را برای ورود متغیرهای دینی درباره اختلالات روان شناختی و مقایسه پذیری اد عا های نظریه های مختلف فراهم می کند.

هدف: هدف این پژوهش بررسی ویژگی های روان سنجی پرسشنامه خودپنداره در مدل تحلیل ساختاری و رفتار اجتماعی بنجامین (1974) در دانشجویان دانشگاه فردوسی مشهد بود. روش: مشارکت کنندگان این پژوهش را 324 دانشجوی (185 دختر و 139 پسر) در حال تحصیل در نیمسال دوم 1401 تشکیل دادند که از آنها خواست شد پرسشنامه-های خودپنداره بنجامین (1974)، افسردگی بک (1996)، افکارخودکشی بک (1988) و اضطراب بک (1988) را تکمیل کنند. برای تحلیل داده ها از روش های آماری ضریب همبستگی، ضریب آلفای کرونباخ و تحلیل عاملی تأییدی توسط از نرم افزارهای SPSS نسخه 26 و AMOS نسخه 25 محاسبه شد. یافته ها: نتایج، پایایی این پرسشنامه از طریق ضریب آلفای کرونباخ و ضرایب همبستگی اسپیرمن و گاتمن در روش دو-نیمه کردن و همچنین روایی آن از طریق ضرایب همگرایی ابعاد این پرسشنامه با سایر آزمون های روا و در نهایت روایی سازه از طریق تحلیل عاملی پرسشنامه تأیید کرد. بحث ونتیجه گیری: در مجموع می توان نتیجه گرفت پرسشنامه ی خودپنداره ی مدل تحلیل ساختاری و رفتار اجتماعی بنجامین از پایایی و روایی بسیار خوبی در دانشجویان ایرانی برخوردار است.

هدف: هدف از پژوهش حاضر تبیین سه سؤال مبنایی در خصوص 1) رابطه معرفت نفس با علم دینی، 2) نسبت بین علم انسان، علم خدا و جهان، و 3) مزیت نسبی علوم انسانی- اسلامی بود. روش: پژوهش حاضر از نوع تحقیقات کیفی است که با نگرشی تحلیلی- تطبیقی به منابع دینی و علوم انسانی رایج صورت گرفته است. یافته ها: نتایج پژوهش حاضر نشان داد که: 1) توجه به معرفت نفس یکی از زمینه های لازم برای تحول در علوم انسانی است. 2) در تدوین نظریه علوم انسانی- اسلامی باید آموزه های وحیانی به عنوان دانش درجه اول قلمداد شود. 3) مزیت نسبی علم دینی، توانایی عبور از ظاهر به باطن امور است که از طریق درک جوهر اشیا حاصل می شود. نتیجه گیری: به دلیل تفاوتهای مبنایی در علم دینی و سکولار، رویکردهای تذهیبی و ترکیبی نمی توانند منتهی به تحول اساسی در علم رایج شوند و تنها یک فلسفه علم جدید می تواند کارساز واقع شود

هدف: این پژوهش با هدف فهم و سنجش پتانسیلهای فلسفه چگونگی اسلامی در مسیر کاربردی شدن انجام شده است. روش: این پژوهش کیفی با روش اسنادی انجام شده و طرح پژوهش از نوع حدوثی و پیدایشی است. یافته ها: با توجه به قرار گرفتن مفاهیم نیاز و ارضا ذیل رفتار انسان و در قالب مفاهیم مرتبط با انگیزش، ابتدا جایگاه نسبی علوم تربیتی با نظر به تحلیل حرکت و رفتار انسان، در دو حوزه جامعه شناسی و روان شناسی تشریح شده؛ سپس ابعاد فلسفی فلسفه چگونگی اسلامی معرفی شده و با استفاده از حد اولیه فلسفه(اصالت فاعلیت) و سه مسئله اصلی آن(وحدت و کثرت، زمان و مکان، اختیار و آگاهی)، تعریف نیاز وارضا و همچنین قواعد اولیه طراحی نظام نیاز و ارضا(نظام مندی و سطح بندی نیازها و سازوکار نیاز و ارضا) بر اساس تحلیل فلسفه از حرکت انسان ارائه شده است. نتیجه گیری: جایگاه علوم تربیتی به عنوان فاعل مادون نسبت به فلسفه مضاف خود(تعلیم و تربیت) و فاعل مافوق نسبت به سطوح کاربردی خود (برنامه ریزی تربیتی) در ارائه نظام نیاز و ارضا تشریح و سه مسئله اصلی فلسفه چگونگی اسلامی به عنوان مسائل اصلی علوم تربیتی برخاسته از این فلسفه مطرح شد. از دستاوردهای مهم پژوهش این است که بر خلاف معمول که حرکت و فاعلیت انسان ذیل نیازها و قوه های او به عنوان علت حرکت تحلیل می شود، جریان و نظام نیاز و ارضا ذیل قواعد فاعلیت و حرکت انسان تحلیل شده که بی سابقه بوده است و می توان علوم تربیتی برخاسته از فلسفه شدن اسلامی را متکفل تحلیلهایی از نوع تحلیلهای متکی بر فاعلیت دانست.

هدف: هدف از پژوهش حاضر، دستیابی به یک نظام نظری و مدل عملیاتی برای تأسیس دستگاهواره علوم انسانی اسلامی بود. ر وش: روش پژوهش حاضر از نوع تحقیقات کیفی است که با نگرشی استنتاجی به منابع دینی صورت گرفته است. یافته ها: ابتدا مبادی هستی شناسی، انسان شناسی، معرفت شناسی، فلسفه علم، روش شناسی و روشهای پژوهش در دستگاهواره علوم انسانی اسلامی احصا شدند. بر این اساس، شش مسیر برای تولید علم شامل شکل دهی نظام مفاهیم پایه، تدوین گزاره های علمی، تبیین نقش فقها، فلاسفه و عرفا در تدوین علوم انسانی اسلامی و مسیر وحدت بخشی به یافته ها (نظریه پردازی) مفهوم سازی شدند. همچنین، مدلی برای تأسیس این دستگاهواره پیشنهاد و عملیاتی کردن آن بررسی شد. نتیجه گیری : از آنجا که مسیرهای مختلف کسب معرفت از روشگان و منطقهای متعددی استفاده می کنند، بنابر این، تدوین یک منطق عام فرانگر که منطقهای جزیی (خاص) را در درون دستگاهواره علوم انسانی اسلامی منسجم کند، به عنوان پژوهش آتی، پیشنهاد شد.