حسن باصفا

دوره آهن از تأثیرگذارترین دوره های فرهنگی است که مؤلفه ها و ویژگی های آن در شمال شرق ایران با تمرکز بر خراسان بزرگ به دلیل نبود مطالعات ناشناخته باقی مانده است. پیش از این شواهد بسیار کمی از فرهنگ های این دوره در خراسان از بررسی های اندک و پراکنده به دست آمده که قرابت فرهنگی با فرهنگ یاز و داهستان در آسیای میانه را نشان می دهند. با مطالعه مواد فرهنگی تپه تیغ مهره در دشت نیشابور که در قالب بررسی روشمند سطحی گردآوری شده اند، قرابت معناداری با فرهنگ یاز در شمال باختری دشت دیده می شود. این مواد در کنار داده های دیگر محوطه های دشت نیشابور و دیگر دشت های خراسان چهارچوبی اولیه را در جهت درک صحیح مؤلفه های فرهنگی دوره آهن نمایان می سازد. در کنار مواد فرهنگی، بنیان تیغ مهره و نحوه شکل گیری آن نشان از الگویی استقراری و اجتماعی مشابه با فرهنگ یاز در آسیای میانه دارد که در پژوهش حاضر سعی شده به تبیین این ویژگی ها پرداخته شود.

پهنه فرهنگی محدوده ای جغرافیایی است که در آن گروهی تقریباً گسترده با مشخصات فرهنگی مشترک وجود داشته باشند. شهر نیشابور در دوران اسلامی- که بقایای آن امروزه در جنوب شرق شهر کنونی نیشابور قرار دارد- در سده های نخست تا هجوم مغولان همراه بلخ، مرو و هرات جزء چهار ربع خراسان بزرگ بوده که فقط نیشابور در ایران امروزی باقی مانده است. بر اساس منابع تاریخی و جغرافیایی سده های نخست و میانی اسلامی، نیشابور به لحاظ پهنه فرهنگی وسعت بسیاری داشته و در تقسیمات اداری، دارای دوازده ولایت، ارباع (ربع نام واحدی جغرافیایی است) متعدد، مدینه ها و روستاهای بسیاری بوده است. بوژگان که یکی از شرقی ترین ولایات دوازده گانه نیشابور است، در میان دشت نیل آباد به فاصلة 17 کیلومتری جنوب شرق تربت جام قرار گرفته و نتیجه برهم کنش شرایط اقلیمی با مناسبات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در بستر زمانی قرن اول تا هفتم هجری قمری و ارتباط نزدیکش با مرکز یعنی نیشابور بوده است. در این مقاله، با روی کرد تحلیل تاریخی به شناسایی متن شناختی بوژگان پرداخته شده است. ارزیابی منابع مکتوب نشان می دهد نیشابور همواره یکی از مهم ترین ولایت های شرقی شناخته شده و در مسیر جاده ربع نیشابور به هرات اهمیت اقتصادی، سیاسی و فرهنگی ویژه ای داشته است.

با وجود کاوش ها و بررسی های باستان شناختی پراکنده در منطقه شمال شرق ایران، تاکنون در این منطقه مطالعه تخصص گرایی فن و میزان و مقیاس پیچیدگی های اقتصادی صورت نپذیرفته است. شمال شرق ایران به دلیل منابع معدنی فراوان و قرار گرفتن در مسیر ارتباطی بزرگ خراسان، همواره در طول تاریخ دارای اهمیت مکانی و اقتصادی ویژه ای بوده است. با آگاهی از این اهمیت در این مقاله تلاش شده است که فرایند تخصصی شدن محصولات و پیچیدگی های اقتصادی و مبادلات تجاری موجود در این منطقه بر اساس یافته های به دست آمده از محوطه باستانی قاراچشمه نیشابور مورد بررسی قرار گیرد. هدف این پژوهش، مشخص کردن روند ظهور جوامع با ساختار پیچیده اقتصادی، شروع تخصص گرایی و شناسایی ارتباطات و تعاملات فرهنگی درون منطقه ای و برون منطقه ای این حوزه جغرافیایی در خلال پیچیده شدن جوامع است. در این پژوهش تحلیل برپایه یافته های میدانی و مطالعه تطبیقی داده های حاصل از کاوش بوده است و نتایج این پژوهش حکایت از آن دارد که محوطه باستانی قاراچشمه در طول هزاره سوم پیش از میلاد دارای تخصص پذیری بوده و کالاهای انبوهی تولید می کرده که از طریق راه های ارتباطی، فرهنگ های شمال شرق ایران را به جنوب ترکمنستان، درّه سند در شبه قاره هند و جنوب شرق ایران متصل می کرده است. این ویژگی ها نشان از توسعه و تحول جوامع پیچیده اقتصادی و سیاسی در شمال شرق ایران دارد که توسط گروهی از نخبگان اقتصادی و اجتماعی اداره می شده است و بر تولید کالا و در مدیریت راه های ارتباطی نقش بسیاری داشته است.

بیان مسأله : چشمه آبگرم ورتون در روستای ورتون واقع در 35 کیلومتری شمال شرق شهرستان اصفهان، به دلیل اهمیت درمانی اش در ادوار مختلف تاریخی حائز اهمیت بوده است که از شواهد آن می توان به ساخت حوضخانه ها در دوره های مختلف تاریخی در مجموعه تاریخی آبگرم ورتون اشاره کرد. علاوه بر این بناها، در حاشیه چشمه آبگرم ورتون، فضاهای دست کندی نیز ایجاد شده است که تا به امروز ناشناخته مانده و مورد مطالعه قرار نگرفته است. انجام این پژوهش در صدد پاسخگویی به دو سؤال بنیادی در رابطه با کاربری و قدمت مجموعه دست کندهاست. هدف از این پژوهش، معرفی، گونه شناسی، ارایه گاهنگاری نسبی و تحلیل فضاهای مجموعه دست کند مذکور است. معرفی، تحلیل نسبی کاربری و زمان ایجاد این مجموعه دست کند می تواند زمینه ای برای بررسی های دقیق علمی در سطح منطقه برای شناسایی این گونه معماری باشد که نقش مهمی در دوران قبل از اسلام تا کنون در نظام اجتماعی و شهری حکومت ها و جوامع بشری ایفا کرده است.  ●   روش تحقیق : روش این پژوهش در تبیین زمان ایجاد این مجموعه، استفاده از رویکرد تاریخ گذاری مکتب انالز با تأکید بر روش تطبیقی مارک بلوخ است؛ یعنی پژوهش در رابطه با حوزه یا ناحیه ویژه و مورد نظر خود که از طریق کاوش و جست وجو با حوزه موازی (هم زمان) در ناحیه، کشور یا قاره ای دیگر انجام می شود و یا فقط با همان ناحیه در یک زمان صورت می گیردکه نهایتاً منجر به بررسی و تطبیق مجموعه دست کند آبگرم ورتون در بستر تاریخی - فرهنگی اش از دوره ساسانی تا صفوی می شود که شواهد آن در مجموعه وجود دارد و به راحتی می توان سبک، عناصر و مصالح معماری آنها را به روشی تطبیقی مطالعه کنیم. همچنین رویکرد مورد استفاده در تحلیل کاربری این مجموعه، رویکرد باستان شناسی فضایی است که مبتنی بر تحلیل های هندسی و ریاضی است. در این راستا ابتدا مجموعه دست کند آبگرم ورتون معرفی و سپس کاربری و زمان ایجاد آن با توجه به مبانی نظری رویکردهای مورد استفاده، همچنین تکنیک های معمارانه و تحلیل فضاها و مقایسه آن با سایر بناهای مجموعه، تحلیل و بررسی می شود. ●   نتیجه گیری : نتایج حاصل از پژوهش براساس بررسی عناصر معمارانه موجود در فضاهای دست کند و تحلیل فضایی، نشانگر کاربری این فضاها به عنوان مجموعه ای برای اسکان موقت مسافرین و بیماران مراجعه کننده به آبگرم است. همچنین با بررسی و تطبیق مصالح به کار رفته در ورودی فضاها، تکنیک معماری و مقایسه آنها با عناصر دیگر بناهای تاریخی موجود در مجموعه، می توان بازه زمانی دوره ساسانی تا قرون میانی اسلامی (قبل از دوره سلجوقی) را برای ایجاد این مجموعه پیشنهاد کرد که در اداوار بعد، مورد استفاده قرار گرفته است. از دوره سلجوقی به بعد، مجموعه اتاق هایی از جنس سنگ چین در مجموعه ورتون جهت اسکان موقت ساخته شده که جایگزین این مجموعه شده است. در دوره صفوی نیز این اتاق ها با آجر مرمت شده و مورد استفاده قرار گرفته است.

خراسان در دوره سلجوقیان ازمنظر اجتماعی و اقتصادی از اهمیت بالایی برخوردار بود و با به قدرت رسیدن «سلطان سنجر» (552-511 ه .ق.) نیز به هسته سیاسی امپراتوری سلجوقی بدل گشت. با حمله غزها (548 ه .ق.) و به اسارت درآمدن سلطان سنجر اوضاع سیاسی، اجتماعی و اقتصادی خراسان دچار آشفتگی گردید. محوطه قهوه خانه سنگی برزنون نیز متعلق به دوره سلجوقی بوده و با پیدا شدن سکه ای طلایی از سلطان سنجر (ضرب شده در نیشابور به سال 551 ه .ق.) در لایه های سطحی آن، احتمال آن می رود که در کشاکش این حملات رو به ویرانی گذاشته باشد. به واسطه چنین هرج ومرج گسترده ای، متون تاریخی اطلاعات پراکنده و متفاوتی درباره این واقعه تاریخی دارند؛ پس با در اختیار داشتن چنین سکه ای، علم سکه شناسی با تکیه بر علوم باستان شناسی و تاریخ می تواند اطلاعات ارزشمندی را در اختیار محققین قرار دهد. پس پایه و مایه اصلی این مقاله را سکه مکشوف از محوطه قهوه خانه سنگی و نمونه نسبتاً مشابهی از آن (احتمالاً ضرب شده در نیشابور به سال 551 ه .ق.)، تشکیل می دهد. پرسش های اصلی این پژوهش عبارتنداز: 1. چگونه می توان با استفاده از این سکه و نمونه مشابه آن بخشی از تاریخ آن عصر را بازسازی نمود؟ 2. با توجه به شرایط حاکم زمانی و عوامل تأثیرگذار، سکه های مورد بحث توسط چه کسی و با چه هدفی به ضرب رسیده اند؟ این مقاله بر آن است تا علاوه بر معرفی این سکه های شاخص، به بازسازی و مشخص ساختن علل برخی از حوادث با همراهی داده های سکه شناختی در کنار متون تاریخی بپردازد. در نتیجه مشخص گردید سکه های مورد مطالعه پس از آزادی سلطان سنجر از اسارت و به نام او، توسط «مؤید آی ابه»، در جهت مقابله نمودن با اتحاد «سلطان محمود» (دوره اول حکومت 551-548 ه .ق.) و «آتسز خوارزمشاه» (551-521 ه .ق.) و کسب مشروعیت لازم برای بقای قدرت و حکومتش در جایگاه امیر تابع سلطان سنجر، در نیشابور و حتی بخش هایی از خراسان ضرب شده باشد.

کتاب "اسطوره های بلخی و مروی باستان بر روی مهرها و تعویذهایشان" در اصل کاتالوگی از مهرها و تعویذهای فرهنگ بلخی و مروی است که در خلال کاوش های غیر مجاز به دست آمده و یا در بازار عتیقه کشورهای افغانستان و ترکمنستان حراج شده است. آثار این کتاب توسط ساریانیدی از باستان شناسان برجسته روس، مستند سازی و به همراه یک مقاله بلند، به زبان انگلیسی ارائه شده است. اثر فوق از اولین انتشارات فرهنگ غنی بلخی- مروی است و از آنجا که در سال 1989 م به چاپ رسیده، رویکرد مطالعاتی آن مربوط به زمان حیات وی و همچنین محدود به نتایج و فرضیات مطالعاتی زمان تالیف است. بسیاری از فرضیات بویژه در مورد خاستگاه مردمان این فرهنگ و دیگر مطالب با توجه به مطالعات اخیر نیازمند بازنگری است. از آنجا که کتاب فوق مربوط به اسطوره ها است، در پژوهش حاضر تلاش می شود با رویکرد شمایل شناسی مورد نقد و بررسی قرار گیرد و اصول مطالعاتی آن تشریح و تکمیل گردد. نتایج حاصل بیانگر نقاط قوت بسیاری از نظر نظم منطقی مطالب، نوآوری و استفاده از منابع روزآمد نسبت به زمان تالیف و همچنین نقاط ضعفی در مبانی باستان شناسی و علاوه برآن نقاط ضعف در ترجمه و ویراستاری تخصصی است.

مطالعه بقایای انسانی به دست آمده از بافت های تدفینی و غیرتدفینی را می توان ازجمله مطالعات انسان شناسی جسمانی برشمرد. مبحث مطالعات میان رشته ای در حوزه خراسان به دلیل نبود مدارک مادی تا دهه جاری، فاقد هرگونه پژوهشی بوده؛ هرچند که همواره به اهمیت خراسان در این چرخه اشاره شده است. در دهه اخیر با توجه به رویکرد پژوهشگران این حوزه، مبحث مطالعات میان رشته ای کمی رونق گرفته است. ازجمله اهداف پژوهش حاضر، تعیین سن و جنسیت بقایای انسانی محوطه شهرک فیروزه نیشابور است. پرسش های پژوهش عبارتنداز: سه نمونه اسکلت یافت شده از محوطه شهرک فیروزه نیشابور متعلق به چه گروه جنسی هستند؟ بقایای انسانی مربوط به چه رده سنی هستند؟ و آیا می توان بقایای یافت شده را متعلق به نژاد و قوم خاصی دانست؟ بدین منظور، ابتدا اسکلت های انسانی محوطه شهرک فیروزه که بین لایه های رسوبی قطور مدفون گشته بود، مورد پاکسازی قرار گرفت و درنهایت با مشارکت سازمان پزشکی قانونی اصفهان، تعیین سن و جنسیت نمونه ها براساس ریخت شناسی و مطالعات آنتروپولوژیستی صورت گرفت؛ سپس نمونه های دندانی این بقایا جهت استخراج DNA ایزوله شده (هسته ای و میتوکندریایی) به روش PCR برداشت شد. لازم به ذکر است که پژوهش حاضر بیانگر نتایج بخش اول مطالعات و مربوط به تعیین سن و جنسیت نمونه ها به روش ریخت شناسی است. نتایج پژوهش مشخص ساخت نمونه های موردمطالعه متعلق به افرادی از جامعه شهرک فیروزه است که ازلحاظ سنی در دو گروه نوجوان و بالغ (2 نوجوان و 1 فرد بالغ) طبقه بندی می شوند و ازنظر جنسی نیز متعلق به دو گروه مؤنث و مذکر (مردان و زنان) هستند. در رابطه با نرخ مرگ ومیر و میانگین جمعیت شناسی جامعه شهرک فیروزه نیز به دلیل حجم کم نمونه ها نمی توان به طور واضح اظهار نظر نمود، اما باتوجه به نمونه های فعلی و تعداد تدفین های به دست آمده، نرخ بالای مرگ ومیر در سنین پایین در محوطه شهرک فیروزه را نشان می دهد.

با توجه به موقعیت ژئوپولیتیکی و ژئواستراتژیکی خلیج فارس و پتانسیل های تجاری، ارتباطی و نظامی آن، این آبراهه همواره مورد توجه قدرتهای بزرگ جهانی بوده است. با تحت الحمایگی هندوستان توسط بریتانیا حضور این کشور در خلیج فارس پررنگتر و با کشف منابع انرژی در سال ۱۹۰۸.م در خلیج فارس، اهمیت این آبراهه ملموس تر شد. قدرتهای استعماری غرب و در راس آنها انگلستان، در راستای بهره برداری مطلوب از پتانسیلهای این آبراهه، بطور عمد تغییرات محسوسی در جغرافیای سیاسی خلیج فارس بوجود آوردند. دامنزدن به اختلافات قومی، زبانی و تحریف تاریخ منطقه، بخش مهمی از سیاست خارجی انگلستان در خلیج فارس بود که بعدها توسط جمال عبدالناصر و همفکران او و بدنبال آن توسط کشورهای تازه استقلال یافته حاشیه جنوبی خلیج فارس ادامه یافت. یکی از ابزارهایی که در جنگ فرهنگی کشورهای غربی- عربی علیه ایران مورد استفاده قرار گرفته است، باستانشناسی منطقه است. ورود اصطلاحات جعلی به جای خلیج فارس در ادبیات علمی غرب و اهمیت یافتن حاشیه جنوبی خلیج فارس نسبت به کرانه شمالی، تنها بخشی از دستاوردهای باستان شناسی برای کشورهای عربی منطقه است. اهداف پژوهش حاضر تاکید بر درک اهمیت جنگ فرهنگی کشورهای غربی- عربی در منطقه و توجه به ظرفیت باستان شناسی ایران و نحوه عاملیت موثر آن در موازنه قدرت در خلیج فارس، در مبحث جایگاه باستان شناسی در جنگ فرهنگی بین المللی در منطقه است.

منظر فرهنگی پس از مطرح شدن برای اولین بار در سال 1920 در علوم بسیاری بکار رفت و در باستان شناسی، باستان شناسی چشم انداز را پدید آورد. رودخانه کشف رود اصلی ترین شریان حیاتی و منبع آب دشت مشهد محسوب می شود، از این رو حوزه کشف رود بدلیل وجود آثاری از دوره پارینه سنگی قدیم، به عنوان قدیمی ترین حوزه و چشم انداز فرهنگی ایران، همواره مورد توجه پژوهشگران بوده است. این منطقه به دلیل قرارگیری در میان سه حوضه فرهنگی جنوب غرب آسیای مرکزی، فلات مرکزی ایران و شمال شرق ایران، دارای موقعیت استراتژیک خاصی از نظر فرهنگی است که اغلب دوره های فرهنگی این منطقه به جز دوره پارینه سنگی، تا دهه اخیر ناشناخته بوده است. به همین جهت مطالعه عوامل موثر در شکل گیری و ظهور استقرارهای پیش ازتاریخ منطقه و همچنین بررسی چشم انداز آن جهت تبیین جدول گاهنگاری و شاخصه های فرهنگی منطقه، ضروری است. با این حال درک مدل پراکنش و عوامل موثر در شکل گیری استقرارهای پیش ازتاریخ حوضه کشف رود(دشت مشهد) همچنین چیستی شاخصه های فرهنگی منطقه و در نهایت تبیین مؤلفه های مشترک با محوطه های هم افق در سرزمین های همجوار اصلی ترین پرسش های پژوهش هستند. بنیان پژوهش حاضر، بررسی چشم انداز فرهنگی و جغرافیایی ادوار پیش ازتاریخ حوضه کشف رود در محدوده دشت مشهد، از دوره نوسنگی تا مفرغ میانی با تاکید بر وابستگی استقرارها به رودخانه کشف رود است که با ایجاد اکوسیستمی بارور و ایجاد بستری حاصلخیز، استقرارهای بشری را در حاشیه خود جذب کرده است. نتایج پژوهش نشان می دهد شرایط زیست محیطی مناسب و ساختار اکولوژیک منطقه جهت ارتباطات درون و برون منطقه ای، سبب شکل گیری و ظهور سیستم های زیستگاهی با هدف استفاده از منابع محیطی، از دوره پارینه سنگی تا به امروز در منطقه شده و دارای مؤلفه های فرهنگی مشترکی با حوزه های جنوب ترکمنستان، شمال شرق ایران و فلات مرکزی ایران می باشد.

عصرآهن در میانه آسیا و بخش مهمی از آن به نام خراسان، پیوند دهنده پیش از تاریخ به حکومت های دوران تاریخی است. این دوره همواره ابهامات و پرسش های فراوانی را داراست؛ به ویژه در خراسان که کمبود مطالعات به شدت احساس می شود. در این منطقه دشت نیشابور به لحاظ باستان شناسی جایگاه ویژه ای دارد و بی شک در شناخت مؤلفه های فرهنگی عصر آهن منطقه تأثیرگذار است. در پژوهش حاضر میلاد تپه که تقریباً در خط القعر و میانه دشت نیشابور واقع شده است، به صورت بررسی روش مند نمونه برداری شده است. هدف از این کار به دست آوردن اطلاعاتی است تا با آن بتوان در پیشبرد اهداف بلند مدت تفسیر عصر آهن در خراسان، به ویژه نیشابور استفاده کرد. بر این اساس هدف اصلی شناخت و تبیین فرهنگ های عصر آهنی نیشابور در مقیاس کوچک و در کل منطقه خراسان است. در این راستا مهم ترین پرسش پژوهش، چگونگی و چرایی عصرآهن در چشم انداز مطالعات اخیر حوزه فرهنگی خراسان است. در میلادتپه که سطح آن مسطح و صاف است، در چهارچوب بررسی روش مند نمونه برداری مواد فرهنگی انجام شده تا بتوان در رویکردی تطبیقی با گونه شناسی و طبقه بندی سفال ها، عصرآهن مورد مطالعه قرار گیرد. همچنین با استفاده از الگوی استقراری محوطه و سایر مؤلفه های استقراری میلادتپه می توان بخشی از ساختار های ناشناخته عصرآهن دشت نیشابور و به تبع آن خراسان را به شکل کاملی وارسی و خوانش نمود. براساس نتایج پژوهش میلادتپه که دارای توالی استقراری در عصرآهن است، در چهارچوب عصرآهن قدیم تا جدید منطقه قابل تفسیر است. مطالعات گونه شناسی سفال نیز نشان از همگونی با چهارچوب تفسیر شده برای عصرآهن جنوب غربی آسیای مرکزی دارد که آن براساس مؤلفه های فرهنگی محوطه یازتپه با نام یاز I تا III شناخته شده است. به طور کلی در رویکرد تطبیقی، نمونه های میلادتپه قرابت نزدیکی با سنت سفال گری یاز دارد.

بوژگان از مهم ترین شهرهای خراسان بزرگ است و براساس منابع مکتوب تاریخی در پهنه فرهنگی نیشابور و ولایت جام نقش مهمی داشته است. این شهر در سده های نخست اسلامی به دلیل قرارگیری در مسیر راه ارتباطی دو شهر مهم نیشابور و هرات اهمیت می یابد. در متون مهم تاریخی و جغرافیایی از شهری به نام بوزجان نام برده می شود که نگاه تطبیقی به منابع مکتوب و قراین باستان شناختی نشان می دهد که محوطه بوژگان در دشت تربت جام همان شهر تاریخی مذکور است. مهم ترین اهداف پژوهش حاضر، ارائه گاه نگاری تطبیقی و گونه شناسی سفال های محوطه بوژگان از قرن اول تا هفتم هجری است. براین اساس، می توان انواع گونه های سفالی را شناسایی و تاریخ گذاری نسبی نیز ارائه داد. مهم ترین پرسش ها عبارت اند از: یافته های سفالی محوطه بوژگان در زمره کدام گونه های سفالی هستند و به لحاظ گاه نگاری به چه دوره یا دوره هایی تعلق دارند. براساس مقایسه یافته های سفالی می توان به فرآیند شکل گیری، توسعه و اضمحلال بوژگان نیز پی برد. روش پژوهش ترکیبی از مطالعات میدانی و مطالعات اسنادی است و دارای رویکرد توصیفی- تحلیلی و تطبیقی است. در این نگاه ابتدا یافته های سفالی برای تاریخ گذاری و گونه شناسی از نظر متغیرهای فیزیکی طبقه بندی شده و سپس با نمونه های مشابه به دست آمده از سایر کاوش ها و بررسی های باستان شناسی در دیگر مناطق با تأکید بر حوزه شرقی ایران تطبیق داده شده است. نتایج تاریخ گذاری نسبی نشان می دهد که دوران شکل گیری بوژگان در سده های اولیه بوده که در سده های میانی به اوج شکوفایی خود رسیده است. یافته های سفالی آن نیز شامل گونه های متنوع بی لعاب و لعاب دار است که شباهت بسیار زیادی با یافته های دیگر محوطه های مطالعه شده شرق ایران به ویژه نیشابور دارد. علاوه بر آن ظهور انواع سبک های تزئینی می تواند نشان دهنده توسعه اقتصادی جامعه و ثروت باشد که در سده های میانی هم زمان با اوج حیات شهری بوژگان، رخ داده است.

سنگ نگاره ها از نخستین هنرهای بشری برای تجلی عواطف و دیده های خود از محیط پیرامون بوده است. در ایران، شواهد هنر صخره ای را می توان در اغلب مناطق کوهستانی مشاهده کرد. این پژوهش به بررسی و مطالعه مجموعه سنگ نگاره های باستانی کال سیر، سیرخردو و مهدوا پرداخته است. این سنگ نگاره های نویافته در شهرستان طرقبه شاندیز در استان خراسان رضوی قرار دارد. در این منطقه تعداد زیادی از سنگ نگاره ها وجود دارد که بررسی این آثار با توجه به قدمتشان می تواند جنبه های تاریک زندگی ساکنان این حوزه را نمایان کند. روش بررسی سنگ نگاره ها، بررسی پیمایشی میدانی بوده است و در روش کتابخانه ای به بررسی تطبیقی نقوش با دیگر سنگ نگاره های ایران پرداخته شده است. در این پژوهش سعی شده است به پرسش های پیش رو پاسخ داده شود: نقوش ایجادشده بر روی سنگ نگاره های طرقبه شاندیز با کدام سنگ نگاره های ایران قابل مقایسه است و تکنیک ساخت سنگ نگاره های طرقبه شاندیز به چه صورت بوده است؟ مطالعه "مجموعه سنگ نگاره های طرقبه شاندیز" با هدف معرفی و بررسی نقوش سنگ نگاره ها، مطابقت نقوش با شرایط اقلیمی و زیست محیطی منطقه و بررسی تطبیقی و مشابهت نقوش با دیگر نقاط، انجام شده است. نتایج این پژوهش حاکی از آن است که سنگ نگاره های این حوزه دارای نقوش انسانی، حیوانی،  نمادین و ابزارآلات هستند که با تکنیک و روش کوبشی ایجاد شده اند و نقوش این سنگ نگاره های نویافته با سنگ نگاره های شرق ایران همچون توس، خزان، لاخ مزار، گوهردشت، آسو و جربت قابل بررسی و تحلیل است.