محمدهادی امین ناجی

نهج البلاغه شامل قالب های متفاوت گفتگو با خداوند است. توجه امام علی(علیهالسلام) به این مسئله، در بافت های گوناگون سخن، سبب شد تا عبارت تحمیدی امام در مواجهه با قاسطین به عنوان جامعه آماری برگزیده شود. عبارات تحمیدی نهجالبلاغه کنش هایگفتاری است که با روش تحلیلی- توصیفی و با استفاده از منابع کتابخانهای به بررسی آن پرداخته شد. در پژوهش مشخص شد که این کارگفتها نه تنها دربردارنده تعبیر یا خوانش عاطفی است، که با گذر از ساختار صوری عبارات، هریک از کارگفتها دارای تعابیر و خوانشهای متعدد است که گوینده از ساختارهای نهفته و پیچیده عبارات برای تبیین معانی و اقناع مخاطب بهره برده است. چارچوب نظری این مقاله نظریه کنش گفتاری جان سرل انتخاب شد. با کاربست این نظریه مشاهده شد کنشه ای عاطفی، ترغیب ی، اظه اری پربسامدترین کنشها در عبارات تحمیدی نهج البلاغه است.

حرم مطهر رضوی، یکی از مهم ترین بناهای مربوط به شیعیان است. لذا در می توان از بررسی آثاری و کتیبه های برجای مانده در این بنای تاریخی به برخی از انگاره های مذهب شیعه پی برد. غلو در دین، یکی از مهم ترین آسیب هایی تهدیدکننده دین در هر روزگاری، باورهای ناصواب در این حوزه است. ازجمله مهم ترین باورهای ناصواب دینی، اعتقادات و اندیشه های غلوآمیز می باشد. این اعتقادات می تواند در حوزه های مختلف مرتبط با دین، نتایج سوئی به بار آورد. در جهان اسلام، اواسط قرن نخست هجری یعنی دوران خلافت حضرت علی (ع)، مبداء ظهور اندیشه های غالیانه یا زیاده روی در باورهای دینی در میان مسلمانان است. این باورها در قرون بعد نه تنها از میان نرفت بلکه آشکارا و نهان به راه خویش ادامه داد، تا اینکه در زمان صادقین (ع) تبدیل به جریان هایی گردید که به شکلی نظام مند اقدام به جعل حدیث و ترویج عقاید نمودند. در پژوهش حاضر به روش توصیفی و تحلیل و با تکیه بر داده های منابع کتابخانه ای انجام شده است. در این پژوهش با گذری بر غلو از دیدگاه قرآن کریم و روایات معصومین که گاه موجب می شود روش هایی از قبیل بررسی سند و اعتماد به اقوال و کتب مشهور در تشخیص آن ها ناکارآمد باشد، بیان می گردد. آنگاه با بررسی و تحلیل سه نمونه از احادیث مهمی که تاکنون مستمسکی برای اندیشه های غالیانه بوده، شیوه کشف باورهای غلوآمیز، با تکیه بر روشی که مورد تأکید امامان (ع) بوده است، تبیین و مردود بودن این اندیشه ها آشکار می گردد. از سوی دیگر در کتیبه های حرم امام رضا(ع) نیز برخی شاخص های غلو  و مقابله با آن مشهود است. اهداف پژوهش: 1.بازناشناسی شاخصه های غلو در دین اسلام و علل پیدایش آن. 2.بررسی مسئله غلو در احادیث و روایات کتیبه های حرم مطهر امام رضا(ع). سؤالات پژوهش: 1.علل بروز اندیشه های غلو در جامعه اسلامی چیست؟ 2.آیا در احادیث و روایات کتیبه های حرم امام رضا (ع) به مسئله غلو اشاره شده است؟

چنان می نماید که بسیاری از ابهامات و اشتباهات تفسیری از اعتماد به روایات سبب نزول ذیل آیات و سور و بی توجهی به ظاهر و سیاق آیات و سور قرآن و نیز آیات مشابه و متحدالموضوعش و بستر تاریخی نزول قرآن پدید آمده است. یکی از سوره هایی که بر اثر این عوامل از آن تفسیر ناصوابی به دست داده شده، سوره ضحی است. تلقی مشهور این است که این سوره ناظر به فترت وحی است؛ حال آن که ظاهر و سیاق آیات این سوره و نیز آیات مشابه حاکی از آن است که این سوره ناظر به تنگنای مالی حضرت محمد $ نازل شده است که در اثر بذل و بخشش اموال به نیازمندان بر ایشان فراهم شده بود و مشرکان قریش آن را نشانه رویگردانی خداوند از آن حضرت دانسته بودند.

دانش معناشناسی مطالعه علمی معنا است که به تحلیل معنای واژه ها با توجه به نظام معنایی آن می پردازد. از مهمترین راه هایی که امروزه در علم معنا شناسی مورد توجه پژوهشگران واقع شده،تکیه بر روابط هم نشینی و جانشینی است؛ زیرا از طریق شبکه معنایی با بررسی واژگان در سیاق آیات می توان به معنای دقیقی از واژه دست یافت. واژه «سَکَنَ» یکی ازپر بسامدترین واژگان قرآنی محسوب می شود. در پژوهش حاضر در پی آن هستیم به این سئوال پاسخ دهیم که مهمترین هم نشین ها و جانشین های ریشه «سَکَنَ» چیست؟ با نگاهی معناشناختی بر محور هم نشینی و جانشینی می توان گفت که این واژه در قرآن کریم بر محور هم نشینی با واژگانی چون (اللیل، زوجها، صلوتک، انزل و...) هم نشین شده است که این عوامل زمینه ساز آرامش می باشند در محور جانشینی نیز با واژگانی چون (اطمینان و رَبَطَ) دارای هم معنایی نسبی است که هر کدام به نوعی باعث آرامش می شوند. در پژوهش حاضر ریشه سَکَنَ و مصدرسکونت با روش توصیفی و تحلیلی از طریق مطالعه واژگانی و قواعد معناشناسی مورد مداقه قرار گرفته و تحلیل از طریق هم نشین ها و جانشین ها صورت گرفته است؛ بنابراین پس از انتخاب واژه محوری ریشه «سَکَنَ» نخست هم نشین های پر بسامد این واژه تعیین و سپس بر اساس هم نشین ها، به جانشین های این مفهوم پرداخته می شود

تجسید الأفعال یعنی تجسید الکائنات غیر المادیه فی الشکل والجسم والجسد، مثل المعتقدات والأخلاق والصفات وأفعال الإنسان وأعماله فی القیامه. ویکفی فی أهمیه الموضوع (کما ورد فی کلام المفکرین المسلمین) أن یکون مصطلحًا لاهوتیًا وفلسفیًا، ویعتبر من موضوعات بحث القیامه. حتى القرن العاشر الهجری، کان لهذه النظریه خصوم من الرواه، حتى نظر الشیخ بهاء والملا صدرا إلى الموضوع بنظره إیجابیه وحاولا شرح ها. کما أن لدى الصوفیین وذوقی الذوق ما قالوه فی هذا الصدد، وهو قریب من رأی هذه المجموعه من المؤیدین. فی هذا المقال، مع مراعاه آراء المؤیدین (فی قوه حججهم) مع التکیف مع الآیات والأحادیث، وجد أن النظریه ناجحه فی تبریر العقوبه والثواب فی القیامه. وعلى هذا الأساس فإن عوامل سعاده الإنسان وبؤسه تنبع من داخل روحه أکثر مما یأتی إلیه من الخارج. من ناحیه أخرى، یمکن رؤیه آثار المؤیدین بوضوح فی کلمات علی (ع). ما أمامک مکتبه وجهد وصفی وتحلیلی فی هذا الاتجاه، مشتق من دراسه کتاب نهج البلاغه وشروحه.

یسعى هذا البحث إلى اکتشاف وإعاده بناء الخطاب الذی یحکم أجواء المجتمع فیما یتعلق بکیفیه الحفاظ على الحدود الإلهیه، عندما بدأ حکم الإمام علی و اکتشاف آرائه فیها. تتطلب إعاده بناء کلمات الإمام علی فی الأیام الحرجه لبدایه الحکومه تجاوز معنى الافتراضات واکتشاف السیاق الاجتماعی والمعتقدات الدینیه للأشخاص الذین کانوا الجمهور المباشر لهذه الکلمات. یوضح تحلیل کلام الإمام کخطاب أن الخطاب الذی یحکم المجتمع الإسلامی بعد خمسه وعشرین عامًا من وفاه النبی صلى الله علیه وسلم قد وجد انحرافات کثیره عن کتاب (القرآن) والسنه والإمام علی فی بدایته. عن الحکومه بخطابه الخاص، وأبرز وجهه الالتزام اللفظی والسلوکی بکتاب الرسول صلى الله علیه وسلم وتقلیده، وقد حاول تصحیحه. هذا الجزء من خطاب الإمام علی فی نهج البلاغه، والذی کان له جانب عام، والذی ألقاه فی ذی الحجه عام 35 ق، تم فحصه بأسلوب «تحلیل الخطاب» والترکیز على «مبدأ المحافظه على الدین». حدود إلهیه وتقرر أن یکون خطاب الإمام علی قائمًا على الوعی والکفاءه والترکیز على الناس والمساواه بین الجمیع فی التمتع بالملکیه العامه والرحمه والمحبه. فی حین أن الخطاب الذی یحکم أجواء المجتمع هو بالضبط عکس خطاب علی .

تاریخ انگاره، از روش های نوین با رویکردی تاریخی است که مفهوم و انگاره مشخص را بررسی و تغییرات مؤلفه ای را در آن شناسایی و گستردگی، تنگنایی و دگرگونی ها را در طول تاریخ - که بر مفهوم ایجاد گشته-، نشان می دهد. مفهوم شیطان به مثابه یک انگاره تاریخی با معناشناسی و ریشه شناسی پیونده خورده که در گستره تحول تاریخی قرار دارد. شیوه کاربست واژگانی جانشین های این مفهوم در متن مقدس و کارکردهای متنوع فریبندگی، هوشمندی و آزمایشگری، کیفیت دوگانه عینی و انتزاعی آن، بازنمونی از همکنشی باورمندان این متن با فرهنگ های ناهمسان و نحوه دگردیسی آن است. در این میان قرآن کریم با روایتگری منسجمانه معنای ویژه از مفهوم شیطان در پیوند با نظام گفتمانی خاص ارائه داده است. این پژوهش با روش توصیفی و تحلیل متن در معنای کلی آن و مبتنی بر وضعیت کاربرد عملی واژگان جانشین شیطان را در روایت گری تنخ و قرآن کریم با سویه در زمانی، شیوه دگرگونی این مفهوم را مورد خوانش قرار داده است.

یکی از مفاهیم ارزشی در قرآن ، مفهوم "خلود"است. این پژوهش با معناشناسی همزمانی مبتنی بر تحلیل روابط همنشینی، جانشینی و متقابل های واژگان خلود به بررسی مفهوم قرآنی وکشف لایه های معنایی آن می پردازد واژه "خلود" 79" بار در قرآن آمده که" 41" بار در مورد بهشتیان و"38 "بار در مورد جهنمی ها است ، تقریبا در"30" مورد آن ، واژه"خلود" با "ابد"همراه بوده که "3 "مورد آن در مورد خلود ابدی کفار معاند در جهنم می باشد. همنشینی مکرر واژه "ابد"با "خلود"بر لزوم جاودانگی هر دو گروه در بهشت وجهنم تأکید دارد. اما به دلیل همنشینی خلود با مشیت الهی درآیات" 105 تا 108 "سوره هود وآیه "128" سوره انعام وتقابل واژه خلود با واژه"احقاب" در آیه" 23" سوره نبأ، امکان خروج مؤمنین عاصی و کفار غیر معاند از جهنم امکان پذیر است.از نظر صرفی واژگان "خلود" در قرآن بیش تر به صیغه اسم فاعل جمع "خالدون ،خالدین " آمده که نشان می دهد ، دستگاه خلود بهشتیان مثبت،پویا ،حمع گرا و دستگاه خلود جهنمی ها منفی،ایستا و ایمان گریز است. نگاه اصلی قرآن به خلود ، این است که دروازه ایمان به روی انسان گشوده شود تا از عذاب جهنم رهایی و به بهشت دست یابد.

نگاه ساختاری به سوره های قرآن، از جمله روش های جدید در بررسی سوره های قرآن می باشد. یکی از راه های اثبات اصل این موضوع (نه روش اجرای آن)، توجه به بحث ارتباطات نحوی جملات درون سوره های قرآن است. اکثر علمای نحو، 17 نقش برای جملات ذکر کرده اند، ارتباط نحوی 16 مورد از این نقش ها با کلمات و جملات دیگر، کاملاً روشن است. تنها نقش استینافیه است که محل چالش می باشد. در مجموع سه نوع جمله استینافیه وجود دارد؛ استیناف تعلیلی، بیانی و ابتدائی. ارتباط جملات استیناف تعلیلی و بیانی با ما قبل روشن است چرا که تعلیل و تبیین موضوعی در جملات قبل می باشند، اما در خصوص جملات استیناف ابتدائی این گونه نیست. از تعداد 28495 جمله قرآن (با توجه به آخرین شمارش عملی)، در مورد 428 جمله، ادعای استیناف ابتدائی بودن شده است. علمای اِعراب قرآن، چون در ظاهر ارتباطی میان آن ها و جملات دیگر ندیده اند این موارد را به عنوان استیناف ابتدائی ذکر کرده اند و از طرف دیگر، هدف اصلی ایشان یافتن ارتباطات همه جملات نبوده است، اما با بررسی دقیق تک تک این موارد مشخص شد که نقش های دیگری نیز وجود دارد که می توان در مورد این جملات در نظر گرفت و اولویت نیز با همین نقش ها می باشد. لذا به نظر می رسد هیچ جمله ای در سوره های قرآن وجود ندارد، که ارتباط آن، با جملات ما قبل روشن نباشد. در مجموع از منظر ارتباطات نحوی، سوره های قرآن دارای ارتباطات بسیار مستحکمی می باشند که می توان ادعا نمود که ساختار بسیار منسجمی دارند.

بازخوانی فهم، معنا و مراد آیات الهی در سده آغازین توسط مفسران نیازمند به بازخوانش مؤلفه های هویت ساز اندیشه ای و بافتار فرهنگی و اجتماعی پسا نزول قرآن است. مفسران نخستین به عنوان فهمندگان آغازین با سویه های ناهمسان در پیوند با پیشینه تاریخی، مؤلفه زبانی و فرهنگی همبسته با آن و نیز همنشینی با پیامبر اسلام(ص) و آشنایی به زیسته نوین و در پی آن دگرگونی شرایط زیست پساپیامبر(ص) سبب فهم و شیوه های تفسیری متفاوت شدند. پس از صحابه بستر برای ایجاد مکاتب تفسیری با کنش پیروان این مکاتب فراهم آمد که با رهیافت های نظری متعددی، به بازتولید متون تفسیری نوینی انجامید. این پژوهه با شیوه تبارشناسی و عناصر در پیوند با آن به صورت توصیفی و تحلیلی در پی پاسخ به چیستی و تبیین مؤلفه های تأثیرگذار بر ناهمسانی فهم متن وحیانی در دوره آغازین اسلامی است. افزون برآن کنش های مفسران و تاثیرپذیری آنان از ساحات متفاوت فرهنگی و تجربه زیسته و نسبت آنها با نهاد قدرت را عامل تغیر، دگرگونی و باز تولید مکاتب و شیوه های نوین تفسیری دانسته است.

عنوان: «مخاطبان قرآن در گذر زمان» چکیده شواهد درون متنی از قرآن کریم و سایر ادله از روایات دلالت بر آن دارد که قرآن معجزه ی جاوید آخرین پیامبر الهی است. یکی از اسرار جاودانگی این کتاب، عام بودن خطاب های آن است. واقع نمایی زبان قرآن ایجاب می کند با در نظر گرفتن تفاوت های فردی، همه ی مردم-«الناس»- را به گونه ای عام مورد خطاب قرار دهد بدون این که ساختار چند معنایی آن مورد خدشه قرار گیرد. به همین جهت در مواضع متعددی از این کتاب آسمانی به صراحت، همگان به نظر و تفکر در آفاق و انفس دعوت شده اند. ضرورت پرداختن به چنین مسئله ای از آن جهت است که چه بسا خصوص برخی از خطاب های قرآنی عده ای را با توهم انحصار قرآن به گروه یا افرادی خاص روبرو سازد. این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی سامان یافته و یافته های نگارندگان آن نشان می دهد انحصار قرآن به مخاطبان خاص، در تعارض با اصل جاودانگی قرآن است، از طرف دیگر منطق حاکم بر قرآن در ارائه ی مفاهیم عمدتاً بر استقراء و تجربه استوار است که از نظر روش شناسی می توان آن را عنوان یک سبک قرآنی به حساب آورد که در عرض روش تعقلی در بیان و تفهیم تعالیم جاودانه ی این کتاب، مورد استفاده قرار گرفته است. کلمات کلیدی قرآن کریم، مخاطب، جاودانگی، عمومیت خطاب های قرآنی، استقراء و تجربه، سبک

تناسب آیات از موضوعات پراهمیت و عین حال چالش برانگیز میان قرآن پژوهان و مفسران است. در این تحقیق پس از بیان شرح مفاهیم و نیز تبیین مبانی نظری و رویکرد علامه طباطبایی(ره) در رابطه با دانش تناسب آیات، با محوریت جزء 28 قرآن کریم به تبیین نمونه هایی از موارد توجه مفسر المیزان به اشکال مختلف تناسب آیات پرداخته شده است. بررسی این موضوع با محوریت المیزان، از طرفی به لحاظ درک میزان اهتمام مفسر در این اثر ارزشمند به دانش تناسب آیات و در نتیجه تقویت نظری مبانی علم تناسب، و از طرفی دیگر، از حیث ملاحظه مصادیقی از تناسب میان آیات و آشنایی با روش و رهیافت مؤلف  در این رابطه، واجد اهمیت می باشد. روش انجام تحقیق به صورت توصیفی- تحلیلی با تأکید بر تحلیل نمونه ای است. یافته ها نشان می دهد که به رغم عدم اعتقاد علامه به توقیفی بودن مطلق ترتیب و نظم آیات قرآن کریم، توجه و دقت نظر ایشان به ارتباط و پیوستگی و حکمت توالی آیات به ویژه در نظر گرفتن تناسب غرضی آیات یک سوره، نشانگر پذیرش تناسب میان آیات قرآن کریم و اهمیت بالای آن در نزد مفسر است. در این میان، تفسیر المیزان، نمونه های متعددی از اشکال مختلف تناسب اعم از تناسب ظاهری و تناسب موضوعی و مفهومی را در آیات سوره های جزء 28 قرآن کریم به تصویر می کشد که به ویژه از مجرای توجه مفسر به سیاق و اتصال آیات قبل و بعد و کشف رابطه میان آنها در کنار اهتمام به تبیین غرض و هدف کل آیات یک سوره یا دسته ای از آیات آن، حاصل شده اند.

«تنویع سندی حدیث» توسط ابن طاووس در قرن هفتم (673 ق) مبدأ تحوّلات گسترده و متنوّع در دانش رجال گردید؛ عده ای چنین اجتهاداتی را مردود شمردند و به دلیل عدم انحصار قرائن در سند، از اساس مخالف دانش رجال شدند. تحول طبیعی، محدود شدن دایره احادیث صحیح بود. از طرفی مبنای رجالی جدید باعث ایجاد ابهام در آرای رجالی بعدی گردید؛ چنانکه نسبت به آرای علامه حلی در تصحیح طرق و اسناد، برداشت های دوگانه را ایجاد کرد. از سویی دیگر گروه عظیمی متأثر از این تقسیم بندی، موجب پیشرفت دانش رجال شدند؛ چنانکه با تأثیرپذیری از تعریف جدید از «حدیث صحیح»، عده ای به «وثاقت سندی» گراییدند و یاعده ای «طبقه شناسی» و «شروط راوی» را بازکاوی نمودند. این مقاله سعی دارد تأثیر تنویع حدیث بر دانش رجال را بررسی کند.

شبکه معنایی واژ گان خلود 79 بار درقرآن آمده که 38 بار در مورد دوزخیان که 28 بار آن ( کفارمعاند ) و10بار آن (مؤمنین عاصی) است. این پژوهش با کمک دانش معناشناسی و ادبیات عرب و سیاق آیات همنشین و جانشین با آیات خلود به این نتیجه می رسد که نخست خلود یک مفهوم فرازمانی است چون مربوط به جهان آخرت است وزمان مربوط به دنیا می باشد..دوم خلود در ادب عربی به دو معنای واقعی(ابدیت وجاودانگی) و لغوی یا نسبی (طول اللبث ومدت طولانی( کاربرد دارد..سوم با بررسی های به عمل آمده اکثریت گنهکاران خلودشان لغوی یا نسبی است وبعداز پاکسازی از جهنم و عذاب نجات می یابند اما اقلیتی از کفار معاند که سیاه وعین گناه شده اند،خلودشان در جهنم واقعی وجاودانه است. .چهارم روش این پژوهش اثبات معنای واقعی یا لغوی خلود در جهنم است.پنجم پرسش اصلی این پژوهش جاودان یا زمان داربودن در دوزخ است.

انگاره شیطان در متون دینی تورات و قرآن کریم همسو با مولفه های خداشناسی و هستی شناسی بازشناسی می گردد. هستی شیطان در پنداره روایی تورات از ناهمسانی یا فقدان وحدت وجودی بهره دارد و با صورت بندی متفاوت، روایی طبیعی و انتزاعی و با کارکردهای گوناگون بازنمون شده است. شیطان در انگاره پیشا اسلامی از ماهیت اسطوره ای در ذیل رب الارباب پرستی خوانش شده است و دگرگونی روایی تورات از شیطان به عنوان موجودی آگاه، خیرخواه و با گمانه مستقل از خدا با کارکرد خاص به موجودی دوراندیش، آزماینده و فریبکار، برآمده از شیوه پیدایی و پدید آمدن تورات در روند تاریخی، همزیستی، همکنشی با تمدن ها(میان رودانی) و پیوند با نظام گفتمانی آنان است، ولی در رهیافت قرآنی با محوریت توحید، معنای نوینی از آن ارائه شده است. تبار شیطان در روایتگری تورات از ماهیت الوهی اساطیری بهره داشته و کارکرد دوگانه او برای نظم زمینی، ذیل خدای برتر قابل خوانش است، اما تبار شیطان در قرآن به عنوان آفریده خداوند و بهره مند از صفت اختیار با کارکرد همگون (وسوسه گر، گمراه کننده،...) روایت شده است. در این جستار با بهره مندی از شیوه معناشناختی هم زمانی و درزمانی و مولفه های همبسته با آن به بازخوانی تبارشیطان از جهت چیستی و کارکردی در متون تورات و قرآن کریم پرداخته و تلاش شده تفاوتهای روایی آن را آشکار سازد.

دیدگاه اختصاص خطاب های قرآن به معصومان بر برخی ادله روایی تکیه دارد که مهم ترین آنها را می توان روایات دارای عبارت من خوطب به، روایات نحن الراسخون، حدیث ثلقین، احادیث دوری قرآن از عقل های مردمان، روایات بیان تفصیل احکام مجمل قرآن و روایات انحصار تفسیر از سوی امام علی علیه السلام دانست. بررسی سندی این روایات به جز درباره حدیث ثقلین که متواتر است نشان دهنده ضعف اغلب آنهاست. از لحاظ دلالی نیز علاوه بر اینکه مضامین آنها افاده اختصاص خطاب های قرآن به معصومان نمی کند، در رویارویی با ادله قطعی و محکم قرآنی و روایی مانند آیات قرآن در بیان بودن قرآن برای مردم، خطاب صریح به مردم، اهل کتاب و مشرکان، توصیه مردم به تدبر در قرآن، وجود توبیخ و سرزنش و تهدید و عتاب در خطاب ها، پاسخ به سؤالات و استفتائات مردم و روایات همسو با این آیات این دیدگاه را مخدوش و مردود می سازد.

یعتبر نهج البلاغه وتعالیمه السامیه ساحه أخلاقیه. وتستند جمیع کلمات الإمام علی (ع) فی مختلف المواقف إلى جوهر الأخلاق والعقل. وقد أثیرت قضایا الاهتمام بالغایه ونتائج الأمور الأخلاقیه فی العدید من الحالات من نهج البلاغه. وبالنظر إلى أن الغایه الأخلاقیه هی من النظریات الأخلاقیه المعیاریه التی تبحث عن معیار القیم الأخلاقیه فی نتائج الفعل الخلقی، ومن خلال التحقیق فی المدرسه الأخلاقیه للإمام نلاحظ أن توجد للغایه مؤشرات یمکن أن ترتبط بوجود العلاقه بین الواجبات الأخلاقیه وثمار أفعال الواجبات وضروره تلک الأفعال والنزعه الأخرویه التی تشمل التدقیق فی الاعمال والثواب والعقاب. ومن ناحیه أخرى، مع المفاهیم الأخلاقیه الغائیه فی نهج البلاغه، لم یلجأ الإمام أبدًا لأیه مخالفات لکسب المزید من الأرباح. فی هذه المقاله، سنستعین بالمنهج الوصفی لفحص العوامل المذکوره فی کلام الإمام علی (ع) من وجهه نظر نهج البلاغه.

«اخلاق تفسیر» یکی از شاخه های دانش اخلاق و متعلَّق اخلاق کاربردی است. مسئله پژوهش حاضر، ترسیم قلمرو معرفتی «اخلاق تفسیر» در «مطالعات قرآنی» است. اخلاق تفسیر به عنوان شاخه ای از اخلاق کاربردی، هویت میان رشته ای دارد. از طرفی به دانش اخلاق، به مثابه یک نظام معرفتی [رشته] متعلق است و از جهت دیگر، به گستره معرفتی تفسیر تعلق دارد. ازآنجا که این دانش نوظهور به اندازه کافی رشد نکرده است و تعین معرفتی نیافته است، نشان دادن جایگاه و قلمرو معرفتی اخلاق تفسیر در دانش اخلاق و مطالعات قرآنی می تواند ما را در تبیین روش و جنس پژوهش و بایسته ها و الزامات روش شناختی و معرفت شناختی آن یاری کند. نتیجه پژوهش آن است که اخلاق تفسیر سه حوزه کنشی (عملِ تفسیر)، فرایندی (فرایند تفسیر به مثابه پژوهش) و دانشی (گستره معرفتی علم تفسیر) را شامل می شود. نیز براساس ساحت های سه گانه مطالعات ناظر به فهم و تفسیر قرآن، اخلاق تفسیر در سه سطح پیشاتفسیر، فرایند تفسیر و پساتفسیر (فراورده تفسیر) قابل بررسی است.