سید سروش قاضی نوری

تفکرطراحی به عنوان شیوه مستخرج از نحوه عمل طراحان، مورد اقبال سازمان های نوآور قرار گرفته است. بااین حال این رویکرد همواره با انتقادهایی در پیاده سازی، پیرامون سطحی نگری و استفاده مقطعی مواجه بوده است . درک تقلیل یافته از تفکرطراحی به عنوان یک شیوه فرایندی که قادر نیست تمامی ابعاد اندیشه و عمل طراحانه را بازگو کند از مهم ترین عوامل این کاستی ذکر می شود. این مطالعه نشان می دهد جریان نوپدیدی از تحقیقات، برای غلبه بر این چالش بر بازترسیم تفکرطراحی از دریچه قابلیت کوشیده است. تشخیص این جریانِ در حال ظهور از طریق مرور نظام مند و شناسایی جریان های اصلی مرتبط با تاثیر تفکرطراحی بر نوآوری و نهایتا تحلیل عمیق مطالعات برگزیده در حوزه مورد بحث، انجام شد. باتوجه به جایگاه راهبردی مفهوم قابلیت در ادبیات سازمان، معتقدیم این سطح از مفهوم سازی قادر است، خلآ موجود در پیاده سازی تفکرطراحی در سطح طرزفکر و ذهنیت سازمان را برطرف کرده و بازتفسیر عمیق تری را از این رویکرد به دست دهد که نهایتا جاری سازی راهبردی نگرش طراحانه را در سازمان امکان پذیر می سازد. بااین وجود، این رویکردِ مطالعاتی با چالش هایی پیرامون ابعاد قابلیتِ تفکرطراحی مواجه است که می توان از طریق رجوع مجدد و مستقیم به طراحان به عنوان سرمنشاء اصلی قابلیت های طراحانه، نسبت به رفع آن اقدام کرد.

در کشورهای در حال توسعه، به دلیل ساختار نهادی شکننده، شکل گیری و ادامه فعالیت نظام ملی نوآوری همواره با مشکلاتی روبروست. یکی از بازیگران کارآمد نظام های نوآوری و به تبع آن نظام ملی نوآوری، نهادهای میانجی هستند. کارکردهای آنها می تواند در رفع یا کمرنگ نمودن مشکلات مورد اشاره نقش آفرین باشد. با این ترتیب، ارزیابی امکان ارتباط میان کارکردهای این نهادها با مشکلات موجود در نظام ملی نوآوری کشور به عنوان هدف این مقاله انتخاب شده است. در این مقاله، مشکلات نظام ملی نوآوری ایران با یک رویکرد کارکردمحور دسته بندی و در شش دسته سیاست گذاری، تسهیل و جهت دهی به فعالیت های تحقیقات و نوآوری، انجام تحقیق و توسعه، کارآفرینی، توسعه نیروی انسانی و نهایتا انتشار فناوری طبقه بندی شدند. در ادامه نیز به منظور ارتباط دهی کارکردهای نهادهای میانجی با میزان تاثیرشان در رفع مشکلات موجود نظام ملی نوآوری، به دسته بندی کارکردهای نهادهای میانجی با تمرکز بر نهادهای فرابخشی پرداخته شده که این کارکردها در چهار دسته حمایتی و بسترسازی، تامین مالی، واسطه گری و ارتباطی و همچنین مشاوره تبیین گردیده اند. پس از این مرحله، با بهره گیری از نظرات 35 تن از خبرگان حوزه نظام نوآوری و نهادهای میانجی، میزان تاثیر هر کارکرد نهادهای میانجی در رفع ضعف های نظام نوآوری ملی ایران سنجیده شده است. نتیجه سنجش میزان تاثیر کارکردها حاکی از آن است که کارکردهای دسته حمایتی و بسترسازی، از حیث تعداد بیشترین تاثیرگذاری را در رفع ضعف ها دارد. همچنین بیشترین تاثیرات کارکردها به صورت تاثیر کارکردهای حمایتی و بسترسازی بر تسهیل تحقیق و توسعه و نوآوری، تاثیر کارکردهای تامین مالی بر رفع ضعف های تحقیق و توسعه و کارآفرینی، تاثیر کارکردهای واسطه گری بر رفع ضعف های انتشار فناوری و نهایتا تاثیر کارکرد مشاوره بر رفع ضعف های کارآفرینی و انتشار فناوری است.

فصلنامه سیاست علم و فناوری اولین و معتبرترین نشریه علمی-پژوهشی کشور در حوزه سیاست گذاری علم و فناوری و مدیریت فناوری است که از سال 1387 رسماً فعالیت خود را آغاز نموده است. هدف این مقاله بررسی و مرور این فصلنامه و شناسایی ویژگی های اصلی آن و تحلیل عملکرد آن در طول 5 سال انتشار و بررسی مسیر تکامل این فصلنامه در مدت زمان فعالیت آن است. مقالات این فصلنامه از ابتدای انتشار تا سال پنجم، شماره 4، سال 1392 مورد بررسی قرار گرفته اند. در این مقاله تلاش شده است تا با بررسی جریان دانشی فصلنامه ویژگی های اصلی فصلنامه و مقالات چاپ شده آن و همچنین ویژگی های محتوائی آن شامل مفاهیم و موضوعات مقالات و روش تحقیق به کار گرفته شده در مقالات، شمایی کلی از این فصلنامه ارائه و در اختیار پژوهشگران و محققان این حوزه دانشی قرار گیرد. نتایج بررسی جریان دانشی فصلنامه نشان می دهد که بیشترین مشارکت در تولید و انتشار مقالات فصلنامه را نویسندگان مرد با 80 درصد داشته اند. همچنین نرخ پذیرش مقالات فصلنامه معادل 5/16 درصد بدست آمده است که نشان از نرخ پائین پذیرش مقالات دارد. نتایج بررسی ها نشان می دهد که دانشگاه ها بیشترین سهم در انتشار مقالات فصلنامه را داشته اند و در این میان دانشگاه های واقع در شهر تهران بیشترین سهم را به خود اختصاص داده اند. نتایج بررسی محتوائی فصلنامه نشان می دهد که بیشترین سهم انتشار مقالات از نظر موضوعی مربوط به مقالات مرتبط با حوزه سیاست گذاری/علم و فناوری، اقتصاد و مدیریت فناوری بوده اند. همچنین بیشتر مقالات از منظر جهت گیری پژوهش از نوع کاربردی، از نظر استراتژی تحقیق پیمایشی و از نظر هدف تحقیق توصیفی بوده اند.

هدف پژوهش حاضر، بررسی و تبیین الگوی همکاری میان پژوهشگران حوزه سیاست گذاری و مدیریت فناوری در ایران است. در این پژوهش که از نوع علم سنجی است، با بررسی 175 مقاله نوشته شده توسط نویسندگان ایرانی در 17 نشریه داخلی و خارجی مرتبط با این حوزه، مبادرت به ترسیم و تحلیل شبکه هم نویسندگی میان پژوهشگران این حوزه دانشی شده است. این شبکه هم نویسندگی با استفاده از شاخص های تحلیل شبکه های اجتماعی در دو سطح کلان همچون چگالی، ضریب خوشه بندی، ساختار اجتماعات در شبکه هم نویسندگی و خرد مانند درجه مرکزیت، مرکزیت بینابینی مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج تحقیق نشان می دهد که پژوهشگران این حوزه بیشتر تمایل دارند که به صورت گروه های کوچک به تولید علم بپردازند و ارتباط میان آن ها ضعیف است. هم چنین می توان این شبکه را نوعی شبکه مستقل از مقیاس دانست.

این پژوهش به طور اکتشافی و با هدف شناسایی و تبیین کارکرد استانداردها در فرایند نوآوری یک بالگرد چندمنظوره تعریف شده است. براین اساس، از طریق مطالعه موردی یک محصول در صنعت هوانوردی دارای چارچوب تنظیم گری سخت گیرانه و در نتیجه، لزوم کاربرد استانداردهای اجباری و داوطلبانه، و نیز با بهره گیری از روش تحلیل مضمون و ابزار شبکه مضامین، کارکرد گونه های مختلف استانداردها در فرایند نوآوری محصول تبیین شده است. گردآوری داده های پژوهش بااستفاده از مصاحبه های عمیق و نیمه ساختاریافته با ده تن از خبرگان و متخصصان در مراحل مختلف چرخه عمر بالگرد، و بررسی مبانی و پیشینه پژوهش و همچنین، داده های بایگانی صورت پذیرفت. براساس یافته های پژوهش، کارکردها و آثار استانداردها در فرایند نوآوری بالگرد به شرح 10 مضمون سازمان دهنده و 57 مضمون پایه شناسایی شدند. کارکردها و یا مضامین سازمان دهنده در این پژوهش شامل کارکردهای اطلاعات، کارایی، انتقال فناوری، ایجاد قابلیت فناورانه، مدیریت پیچیدگی و عدم قطعیت، اندازه گیری، سازگاری، کیفیت/ایمنی، سازماندهی و کاهش تنوع می باشند. نتایج این پژوهش، ضمن این که در آشکار شدن جنبه های تازه ای از رابطه متقابل استانداردها و نوآوری در فرایند توسعه و نوآوری یک محصول مشارکت کرده، پیامدهای مهمی را نیز برای مدیریت نوآوری به ویژه، در بنگاه های دنباله رو و یا دیرآمده در صنایع کشور به همراه دارد.

در طول یک دهه اخیر، مساله سلامت بوم سازگان کارآفرینی به عنوان یک موضوع پرکاربرد مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. سلامت بوم سازگان به قابلیت پایداری بوم سازگان و حفظ ساختار و عملکرد آن در طول زمان در مواجهه با اختلالات درونی و بیرونی اشاره می کند. به هر میزان که یک بوم سازگان از سلامت بالاتری برخوردار باشد، بقا آن تضمین شده و عملکرد بهتری را نشان می دهد. در این میان، اتخاد سیاست های مناسب به منظور ارتقا سطح سلامت بوم سازگان کارآفرینی کمتر مورد توجه سیاست گذاران و پژوهشگران این حوزه بوده است. هدف این پژوهش شناسایی و دسته بندی ابزارهای سیاستی به منظور ارتقا سلامت بوم سازگان کارآفرینی ایران است. در این پژوهش تلاش شده که سیاست های مناسب به منظور ارتقا سلامت بوم سازگان کارآفرینی شناسایی و سپس دسته بندی شوند. نخست، با مصاحبه و پرسشنامه، ابزارهای سیاستی متناسب با ارتقا سلامت بوم سازگان کارآفرینی شناسایی و با استفاده از نظر خبرگان و تحلیل های آماری فهرست نهایی از ابزارهای سیاستی استخراج شدند. سپس، با تحلیل روابط متقابل و خوشه بندی ابزارهای سیاستی، دسته های مختلف شامل ابزارهای سیاستی مرتبط با ارتقا سلامت بوم سازگان شناسایی شده اند. نتایج این پژوهش نشان می دهد حداقل چهار دسته ابزارهای سیاستی متمایز با عناوین «تقویت زیرساخت ها» شامل 4 ابزار سیاستی به منظور اصلاح و ثبات در سیاست های اجتماعی و اقتصادی کلان، « توسعه بازیگران بوم سازگان کارآفرینی » شامل 4 ابزار سیاستی به منظور توسعه کمی موجودیت ها و بازیگران بوم سازگان کارآفرینی، «متنوع سازی بوم سازگان کارآفرینی» شامل 6  ابزار سیاستی به منظور متنوع سازی حوزه های کسب و کار در بوم سازگان کارآفرینی و «توسعه تقاضا» شامل 5 ابزار سیاستی به منظور تقویت مالی بوم سازگان کارآفرینی می توانند بر ارتقا سلامت بوم سازگان کارآفرینی تاثیر بگذارند.

سرمایه گذاران خطرپذیر در تعامل با شرکت های نوآفرین نقشی فراتر از تامین کننده منابع مالی برای این شرکت ها به عهده دارند و برای آن ها ارزش خلق می کنند. تحقیق حاضر با روش مطالعه موردی، به بررسی عوامل موثر بر الگوی همکاری سرمایه گذاران خطرپذیر و شرکت های نوآفرین با تمرکز بر ساز و کارهای خلق ارزش های غیرمالی، از طریق 23 مصاحبه نیمه ساختاریافته با معاونین و مشاورین دو سرمایه گذار خطرپذیر داخلی و 6 شرکت نوآفرین وابسته به آن ها در بازه زمانی (1393 تا 1400) پرداخته است. در این تحقیق عوامل موثر بر ساز و کارهای خلق ارزش های غیرمالی دو سرمایه گذار خطرپذیر منتخب با استفاده از تحلیل محتوای کیفی مصاحبه ها و کدگذاری محوری مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج این تحقیق نشان می دهد در هر دو سرمایه گذار خطرپذیر پنج عامل بیان شفاف انتظارات، اعتماد و احترام، انجام به موقع تعهدات، انعطاف پذیری بالا و عدم مداخله در امور اجرایی توسط سرمایه گذاران خطرپذیر، نقش موثری در ارزش آفرینی این سرمایه گذاران برای شرکت های نوآفرین داشته است و زمینه ساز موفقیت و تعامل اثربخش بین این دو مجموعه در دوره همکاری بوده است. از طرفی در دو عامل حضور موثر نماینده هیات مدیره و فرهنگ برنامه ریزی و کنترل بین این دو سرمایه گذار خطرپذیر تفاوت اساسی وجود دارد که علت آن، تفاوت در رویکردهای کنترل و حکمرانی آن ها در تعامل با شرکت های نوآفرین وابسته بوده است.

  مفهوم «نظام ملی نوآوری» به عنوان یک چارچوب مفهومی و ابزار تحلیلی فعالیتهای نوآورانه کشورها و جوامع، امروزه مورد قبول و استفاده سازمانهای بین المللی مختلف مانند کمیسیون اروپا، OECD و UNCTAD است. مقاله حاضر نیز بر روی همین مفهوم بر کشور ایران تمرکز نموده و تلاش دارد با تکیه بر تجارب چند مورد از کشورهای منتخب و موفق، راهکارهای پیشنهادی را برای اصلاح آن ارائه کند. این راهکارها به دو دسته تقسیم شده اند: نخست اصلاحات نهادی که مستقیم براساس وضعیت کشورهای مورد بررسی استخراج شده اند و دوم اصلاحات راهبردی کلان که بر اساس مطالعه میدانی و نظرخواهی از کارشناسان در قالب تحلیل SWOT استخراج شده اند و به کل نظام مزبور مربوط می شوند. با این ترتیب در تحقیق حاضر از ابزارهای متنوعی چون مطالعه تطبیقی، مطالعه میدانی و تحلیل SWOT برای استخراج راهکارهای اصلاح نظام ملی نوآوری ایران استفاده شده است.

با توجه به الگوی متفاوت تکامل و توسعه سامانه های محصول پیچیده (CoPS) در مقایسه با مدل های نوآوری مرسوم، این مقاله به بررسی فرایند تطور و تکامل نوآوری در سامانه های محصول پیچیده در صنعت هوانوردی ایران با استفاده از مفهوم مدل چرخه عمر در مهندسی سیستم ها می پردازد. در این مقاله، مدلی برای شناسایی و تحلیل مراحل نوآوری محصول در CoPS با تمرکز بر آشکار کردن برهم کنش بین مهندسی معکوس و مهندسی روبه جلو توسعه می یابد. برای این منظور، ابتدا با مرور پیشینه و بررسی مدل های چرخه عمر CoPS در مهندسی سیستم، چارچوبی مفهومی برای مطالعه فرایند نوآوری در CoPS ایجاد شد. سپس، از طریق مطالعه چندموردی مبتنی بر تحلیل های توالی زمانی سه محصول پیچیده در صنعت هوانوردی، یک مدل فرایندی مبتنی بر چرخه عمر در CoPS توسعه یافت که شامل مراحل مهندسی معکوس و بازیابی طراحی (دربرگیرنده مراحل ارزشیابی و تحلیل داده ها، تولید بسته داده فنی، تصدیق طراحی، تکمیل بسته داده فنی و پیاده سازی طراحی)، مفهوم، توسعه، تولید، بهره برداری، پشتیبانی و کنارگذاری است. یافته های ما چندین ویژگی بارز را درخصوص مدل نوآوری CoPS در صنعت هوانوردی ایران به شرح زیر نشان می دهد. این مدل، سیستمی پیچیده از فرایندهایی است که دارای ویژگی های همزمانی، تکرارشوندگی، بازگشتی بودن و بهم وابستگی هستند. طی فرایند نوآوری محصول، مهندسی معکوس و مهندسی روبه جلو برهم تأثیر متقابل می گذارند. همچنین، این مدل چارچوبی نظام مند و کاربردی به منظور مدیریت بهتر فرایند نوآوری در سامانه های محصول پیچیده ای فراهم می کند که براساس ایده ها و داده های فنی حاصل از مهندسی معکوس در تعامل با مهندسی روبه جلو و طراحی مستقیم شکل می گیرند.  

دیدگاه نظام های نوآوری بخشی، چارچوب مناسبی را برای تحلیل شکل گیری و تکامل صنایع مختلف ارائه می دهد. با وجود تفاوت ها و تمایزهای متعدد میان صنایع تولیدکننده محصولات مصرفی با نظام تولید انبوه و صنایع تولیدکننده محصولات و سامانه های پیچیده، تاکنون عمده پژوهش های انجام شده در زمینه نظام های نوآوری بخشی بر مطالعه صنایع تولیدکننده محصولات مصرفی با نظام تولید انبوه تمرکز کرده اند و پژوهش های اندکی یافت می شود که به مطالعه صنایع تولیدکننده کالاهای سرمایه ای و محصولات و سامانه های پیچیده پرداخته باشند. این مقاله قصد دارد با بکارگیری رویکردی کیفی و مطالعه موردی به مطالعه نظام نوآوری بخشی صنعت توربین های گازی در ایران به عنوان یک صنعت تولیدکننده محصولات و سامانه های پیچیده و نیز به معرفی بازیگران و کنشگران اصلی، توصیف مسیر شکل گیری و انباشت دانش و فناوری، شناسایی سیاست ها و نهادهای تأثیرگذار و تشریح شرایط بازار و تقاضا در این صنعت بپردازد. یافته های این پژوهش دربرگیرنده این موارد است: 1) مسیر شکل گیری و انباشت دانش و فناوری ساخت توربین های گازی، مشتمل بر قابلیت های فناورانه و راهبردهای کسب فناوری در بنگاه های سازنده توربین های گازی؛ 2) تنوع و پویایی سیاست های تأثیرگذار دولت بر شکل گیری و تکامل این بخش، مشتمل بر سیاست های راهبری، سرمایه گذاری، خرید و تسهیل گری؛ 3) ساختار انحصاری و سیاسی بازار صنعت توربین های گازی در ایران، مشتمل بر عرضه کنندگان و مشتریان (دولت) محدود و تقاضای بالا و روزافزون داخلی برای توربین های گازی با کاربردهای مختلف؛ 4) بررسی اثر تحریم های بین المللی بر فعالیت ها و اقدامات شرکت های ایرانی سازنده توربین های گازی. کلیدواژه ها: نظام نوآوری بخشی، محصولات و سامانه های پیچیده، صنعت توربین های گازی برای استنادات بعدی به این مقاله، قالب زیر به نویسندگان محترم مقالات پیشنهاد می شود: Safdari Ranjbar, M., Rahmanseresht, H., Manteghi, M., & Ghazinoori, S. (2017). Sectoral Innovation System of a Complex Product System Industry: Gas Turbine. Journal of Science & Technology Policy, 9(4), 55-70. {In Persian}.  

توسعه صنایع پایین دستی پتروشیمی با توجه به منابع غنی و قابلیت های بالقوه آن، فرصتی عظیم برای رشد و توسعه اقتصادی کشور است؛ لذا در این مطالعه اجزای فرایند همپایی شامل توانمندی ها و قابلیت ها، پنجره های فرصت (فناورانه، تقاضا، سیاست ها/نهادها)، راهبردها و مسیرها و نیز اهداف همپایی در صنایع مذکور به صورت همه جانبه بررسی شد که نوآوری تحقیق نیز محسوب می شود. در این راستا با مرور بر مبانی تحقیق و نظرخواهی از 15 تن از خبرگان این حوزه از رویکرد تحلیل مضمون استفاده شد. طبق نتایج، چارچوب حصول به همپایی در صنایع پایین دستی پتروشیمی ایران دارای 12 مؤلفه توانمندی و قابلیت، 22 مؤلفه پنجره های فرصت، 11 مؤلفه راهبردها و مسیرها و درنهایت 15 مؤلفه موفقیت در همپایی است که می توانند محرک یکدیگر باشند؛ بنابراین به سیاست گذاران حوزه صنایع پایین دستی پتروشیمی پیشنهاد می شود از چارچوب ارائه شده در این تحقیق برای برنامه ریزی حصول به همپایی و بهره گیری از مزایای آن بهره بگیرند.  

در سال های اخیر، "شرکت های تازه تأسیس فناوری محور"، به عنوان موتور رشد سریع اقتصادی، مورد توجه بسیاری از محققان و سیاست گذاران در کشورهای مختلف بوده اند. میزان بسیار بالای رشد اشتغالزایی، فروش، صادرات و سرمایه این شرکت ها، و به ویژه نقش آنها در ایجاد فرصت های شغلی با کیفیت بالا، این شرکت ها را در کانون توجه سیاست گذاران در بسیاری از کشورهای دنیا قرار داده است. نقش مهم NTBFها، "اشاعه فناوری در شبکه های نوآوری است. این شرکت ها از طریق کمک به انتقال فناوری از بخش های تحقیقاتی به بخش های تولیدی و صنعتی، نقش بسیار مهمی در توسعه فناورانه به عهده داشته اند. در نتیجه، با توجه به اهمیت فراوان این شرکت ها و همچنین، از آنجا که توسعه آنها به دلایل بسیاری نیازمند برنامه ریزی و حمایت صحیح دولت است، در این مقاله ابتدا به شناسایی ابزارهای مناسب برای کمک به ایجاد و رشد NTBFها می پردازیم؛ سپس با استفاده از دیدگاه های گروههای مختلفی از خبرگان و به کمک یک مدل تصمیم گیری چندمعیاره فازی، ابزارهای سیاستی اولویت دار را تعیین می کنیم.

صندوق های بازنشستگی در ایران از نوع مزایای معین است و پایداری آن ها از اهمیت بالایی برخوردار است. بااین وجود ارزیابی پایداری آن ها همواره موردانتقاد بوده است. گزارشگری حداقلی و استفاده از شاخص های ساده پاسخگوی نیازهای اطلاعاتی ذینفعان نیست. مسئله پیش رو، تعیین شاخص ها و استانداردهایی برای ارزیابی همه جانبه پایداری مالی می باشد. برای پاسخ به این مسئله ابتدا مبانی نظری ارزیابی پایداری صندوق های بازنشستگی و شاخص های مورداستفاده توسط کشورها و سازمان های بین المللی بررسی گردید. شاخص های استخراج شده برای نظرخواهی در اختیار خبرگان قرار داده شد و بر روی شاخص های کلیدی به روش دلفی فازی اجماع کسب گردید. به منظور رتبه بندی و تدوین شاخص ترکیبی، با استفاده ازنظر خبرگان و به کارگیری روش سوارا، شاخص نهایی حاصل شد. 27 شاخص در چهار بعد عدالت، کفایت، مالی و نوگرایی استخراج و مطابق با نتایج روش دلفی فازی، 15 شاخص کلیدی به تأیید نهایی رسید. ازاین بین، نسبت پشتیبانی ازنظر تأثیر رتبه اول، نرخ جایگزینی و ضریب نفوذ رتبه دوم و سوم را کسب کرد. نتایج حاصل از اجرای روش سوارا تأییدکننده شاخص ترکیبی متشکل از ابعاد عدالت (1 زیر شاخص)، کفایت (3 زیر شاخص) و بعد مالی (11 زیر شاخص) است. در این شاخص، بعد عدالت، کفایت و مالی به ترتیب 6، 21 و 73 درصد وزن شاخص ترکیبی را تشکیل می دهد. نسبت پشتیبانی رتبه اول، نسبت ارزش فعلی دارایی ها به تعهدات رتبه دوم و تجزیه وتحلیل اکچوئری رتبه سوم را کسب کرده است. با توجه به شاخص ترکیبی، بعد شاخص های مالی بیشترین اهمیت را داشته و باوجود مشکلاتی همچون عدم وجود منابع و نقدینگی برای پرداخت تعهدات جاری، توجه به ابعاد عدالت و کفایت و نوگرایی در مراحل بعدی قرار می گیرند. بااین وجود شاخص های ترکیبی باید همواره موردبازنگری قرار گیرد.