رضا شجری

گریچه از محله های بسیار قدیمی کاشان است که با گذر زمان و تخریب بسیاری از ابنیه آن، هنوز هم ارزش تاریخی و فرهنگی فراوانی دارد. مجموعه تاریخی- فرهنگی محمد صالح بیگ (مسجد، مدرسه، کتابخانه، آّ ب انبار، گذر و...) مربوط به عصرقبل از صفویه، از بناهای مهم و متاسفانه ویران شده این محلّه است که حتی قبل از تأسیس مدرسه سلطانی و آقابزرگ دایر بوده و هنوز هم از پایگاه های فعّال علمی و فرهنگی است که متأسفانه در دوره پهلوی، با احداث خیابان فاضل نراقی از بین رفته و به آثار فرهنگی دیگری بدل شده است. در این پژوهش سعی شده؛ ضمن معرفی این محله، ویژِگی های تاریخی و فرهنگی مدرسه محمدصالح بیک به عنوان بخش مهمی از این مجموعه با استناد به منابع تاریخی و پژوهش های میدانی بررسی شود. مدرسه ای که مدرسان و متولیانش از علمای بزرگ کاشان بوده اند؛ همچنین شیخ اعظم انصاری در عزیمت به کاشان، مدتی در همین مدرسه، نزد ملااحمدنراقی تلمذ کرده است. مسأله اصلی این پژوهش آنست که ارزش تاریخی و کارکردهای گوناگون این محله و مجموعه آن را بیان کند و نقش آن را در توسعه علمی، فرهنگی و اقتصادی کاشان شرح دهد. نگارندگان کوشیده اند با روش توصیفی-تحلیلی و با استناد به پژوهش های میدانی، قرائن و شواهد تاریخی، نه تنها بخشی از پیشینه غنی فرهنگ کاشان در سده های گذشته را به تصویر بکشند؛ بلکه تلاش مردم کاشان را در ساختن مدارس و مساجد برای ترویج فرهنگ علوی و دانش های رایج در هر عصر نشان دهند.

نویسندگان در این مقاله به رمزگشایی نشانه های ارتباط غیرکلامی در سه راه نشانه های دیداری (70 نشانه)، نشانه های آوایی (22 نشانه) و نشانه های مربوط به فاصله بدنی (12 نشانه) پرداخته ، و نشان داده اند که چگونه نصرالله منشی با کاربرد آگاهانه از زبان بدن -حتی برخی حالات و حرکات حیوانات- زمینه افزایش ظرفیت نمایشی قصّه ها و ملموستر ساختن آنها فراهم آورده است. در این تحلیل نشان داده شده است که رمزگان زبان بدن در کلیله و دمنه صرفاً خاستگاه ارادی و اختیاری ندارد، بلکه برخی از این حالات مانند حالات پیشانی بیشتر جنبه وراثتی و غیرارادی دارد. افزون بر این در این رمزگشایی نشان داده شد که بهره گیری از رمزگان ارتباط غیرکلامی در کتاب کلیله و دمنه نه تنها از حالات و هیجاناتِ شخصیتها پرده برداشته، بلکه به عنوان عنصری اصلی به وقوع برخی از حوادث اصلی در حکایات منجر شده است.

روایت «لیله التعریس» در شمار قصه های مشهوری است که در طول تاریخ اسلام، شهرت بسیاری داشته و در بیشتر منابع و متون اسلامی ذکر شده است؛ همچنین در شعر شاعران بزرگ ادب فارسی مانند مولوی نیز راه یافته است. البته با توجه به اختلافات نقل راویان در اصل داستان و همچنین مسائلی مانند عصمت و نبودِ سهو یا خطای پیامبر (ص) و مواردی مانند جعل یا تقیه راویان، همواره مخالفان و موافقان بسیاری برای این روایت وجود داشته است؛ ازاین رو، در این پژوهش با استفاده از روش اسنادی، ضمن تحلیل و بررسی این حدیث در متون و منابع اسلامی و نیز اختلافات شایع بین اهل سنت و شیعه در عصمت پیامبر (ص) ، به رویکرد عرفانی مولوی نیز پرداخته شده است؛ زیرا مولوی در مثنوی ، جدا از آرا و اندیشه های مخالفان و موافقان، بیشتر درپی تحلیل و تبیین عرفانی این داستان، پروراندن معانی بلند و باریک عرفانی و توجه به باطن و تأویل این داستان بوده و کمتر به ظاهر و لفظ آن اهتمام ورزیده است. مولوی بیشتر به فواید روحانی، ایمانی، اخلاقی و عرفانی روایت توجه داشته است و خواب پیامبر (ص) را نوعی استغراق، فنا و تجربه عرفانی می داند که بیانگر حالت وصال پیامبر (ص) با حق تعالی در همه حال است؛ درواقع مولوی با رویکرد عرفانی خود توانسته است به اختلافات کلامی این مسئله پایان دهد.

حدیث اعطای سیب بهشتی به پیامبر2 در معراج و تأثیر آن در شکل گیری نطفه حضرت زهراu با اینکه در بسیاری از منابع اسلامی ذکر شده، باز هم عده ای با دیده تردید یا انکار بدان نگریسته و آن را متروک، مرسل و ضعیف دانسته و از نقل آن خودداری کرده اند. اما اغلب مفسران و دانشمندان اسلامی، ضعف از جهت مضمون را با تقویت و دلالت روایات فراوان دیگر، برطرف و نتایج قابل توجهی را از متن آن استنتاج کرده اند. یکی از اشکالات وارد بر این حدیث، آن است که اکثر صحابه و تابعین، زمان معراج را در بازه سال های دهم تا دوازدهم بعثت دانسته اند که در این زمان با توجه به نقل مشهور درباره زمان تولد حضرت زهراu، سال پنجم بعثت، ایشان تقریباً هفت ساله بوده اند. ازاین رو، حدیث مذکور را از درجه اعتبار ساقط دانسته اند. این نگاشته، علاوه بر بررسی سیر تاریخی این حدیث و اختلاف آراء مفسران و اندیشمندان اسلامی درباره زمان معراج و تولد حضرت زهراuدر متون و منابع اسلامی، سعی دارد تا ضمن اثبات مسئله تعدد معراج، بازتاب این حدیث را به دلیل شهرت فراوانش، در شعر شاعران آیینی، تحلیل و بررسی کند.

فانی بودن جهان مادی و لزوم توجه به زندگی پس از مرگ، بسیاری از جمله اهل معرفت را متوجه مقوله معاد ساخته و هرکس به فراخور درک و دریافت و روش خود بدان پرداخته است. نجم رازی از عرفای صاحب نام قرن هفتم، در مرصاد العباد با ارائه مکتب عرفانی تفسیری خود، نمونه ای از شیواترین روش های معادشناسی را به دست داده است. یکی از ابعاد این نگرش عرفانی، معناشناسی معاد است؛ دانشی نوین در دنیای غرب که زیرمجموعه زبان شناسی محسوب می شود و در پی مطالعه معنا با روش علمی است. این مقاله با هدف بررسی معناشناسی معاد در مرصاد العباد و به شیوه توصیفی نوشته شده است. مهم ترین یافته ها که با بهره گیری از روش معناشناسی نوین در قالب روابط همنشینی و تقابل معنایی به دست آمده، نشان دهنده هنر و توانمندی کم نظیر و خیال انگیز رازی در معرفی و تفسیر عرفانی ادبی معاد، معاد طبقات مختلف انسان ها، کیفیت بازگشت به خود برای نفوس و ارواح چهارگانه و شرح هفت خان معرفت است. ترسیم فضای رعب انگیز در معاد اشقیا و فضای جذاب و دل انگیز در معاد اتقیا و صاحبان نفس مطمئنه و نشان دادن تقابل های معنایی و مرتبتی از توانمندی های زبانی ادبی رازی در معرفی و معناشناسی مباحث مربوط به معاد است.

نگرش ها، رویکردها و اقتضائات ایدئولوژیکی، فرهنگی و اجتماعی هر جامعه در تبادلات فرهنگی- هنری بین جوامع مختلف، سبب تغییر، تحول و تطور در مولفه های فرهنگی- هنری مبادله شده می گردد. مقتضیات فرهنگی- اجتماعی ایران، در دوره آغازین غرب گرائی روشنفکران ایرانی –پس از اقتباس مکتب رئالیسم از ادبیات غرب- باعث تغییرات بنیادین در اصول و موازین این مکتب ادبی گردید که در نهایت آن را به شکل مکتبی مستقل با صبغه ای ایرانی و با مولفه های خاص ایران، بازتولید نمود؛ تا جائی که می توان اطلاق اصطلاح(رئالیسم ایرانی) بر این مکتب را مناسب دانست.  این پژوهش بر اساس روش تحلیل محتوای کیفی، به بررسی (زن در رئالیسم ایرانی) به عنوان یکی از مهم ترین مولفه های واقع گرائی ایرانی در رمان«جای خالی سلوچ» می پردازد. در این تحقیق، چالش های فراروی زن ایرانی و ابعاد شخصیتی او در خانواده، به صورت سرفصل ها و بخش های اصلی و فرعی، مقوله بندی شده، زوایای مختلف آن تحلیل گردیده و سپس در رمان مذکور مورد ارزیابی قرار می گیرد؛ همچنین در روند این پژوهش، میزان توجه و تمرکز نویسنده این اثر بر هویت تاریخی- اجتماعی زن ایرانی به عنوان یک مولفه مکتب واقع گرائی ایرانی تبیین و تحلیل می گردد.

احسان الله صانعی از شاعران و سخنوران نامی و معاصر کاشان است که بیش از پنج دهه، به کار سرودن شعر و شاعری اشتغال دارد و اشعار زیادی در قالب ها و موضوعات مختلف از خویش به یادگار گذاشته است. شعر او آینه ایه ای از افکار، اندیشه ها، باورها و اعتقادات مذهبی، سیاسی و اجتماعی است. او توانسته است ضمن بازتاب بسیاری از مسائل و مشکلات اجتماعی و فرهنگی زمان خویش، احساسات پاک و شاعرانه و احیاناً آرزوها و آمال خویش را در قالب شعر بیان کند. او شاعری شیعه مذهب و سرشار از اخلاص و ارادت به خاندان بزرگوار پیامبر(ص) است و توانسته با استقبال، اقتباس و تضمین شعر بعضی از شاعران بزرگ همچون سعدی، حافظ، سهراب  سپهری و... و سرودن اشاری نغز و سرشار از اندیشه های ناب و مضامین تازه، توانایی ذهنی و زمانی خویش را به رخ دیگران بکشد. در این مقاله می کوشیم ضمن معرفی شاعر، پاره ای از ذوق های سبکی و توانمندی های فکری او را تبیین و تحلیل کنیم. استفاده از واژگان عامیانه و گاه کاشانی و همچنین بهره گیری از واژگان و ترکیبات زیبا و نو از ویژگی شعر او در سطح زبان است. شعر او متأثر از سبک ها و شیوه های مختلف و آمیزه ای از اندیشه ها و ذهنیات متنوع است که باید آن را «شعر روز» نامید. شعر روز شعری است واجد محسنات اشعار دوره های مختلف که گوینده با به کار گرفتن صنایع بدیعی به طور عادی و طبیعی و استفاده از صور خیال در حد اعتدال و بهره جستن از اصطلاحات و کنایات ظریف و تشبیهات و تمثیلات لطیف و متداول، سخن را تا مرز سهل و ممتنع پیش برده است. استفاده از انواع آرایه ها و شگرد های هنری او نشان می دهد که بلاغت و فنون آن را به خوبی می شناخته و در سروده ها خویش بسیار و بجا از آن بهره گرفته است. در بیان تشبیه و در بدیع لفظی واج آرایی، جناس و تکرار و در بدیع معنوی تلمیح و تضاد چشمگیرترین آرایه را به خود اختصاص داده است.   

گفتار حاضر کوششی است در راه شناخت لهجه مردم کاشان و بررسی ویژگی های صوتی و آوایی زبان آنها که با مطالعه و تحقیق بر روی زبان مردم شهر، فراهم آمده است. نگارنده کوشیده است ضمن جمع آوری و دسته بندی پاره ای از واژه ها، ابدال مصوت ها و صامت ها را که یکی از عوامل عمده اختلافات صوتی و آوایی است در این زبان بررسی و تحلیل نماید. بررسی دلایل پاره ای از این اختلافات و قاعده و قانون مند ساختن آنها با استفاده از نظریات زبانشناسانه و استناد به تحولات تاریخی بعضی از واژگان به منظور استشهاد یا تأیید، از دیگر مقولاتی است که در این مقاله به آن پرداخته شده است. به منظور آشنایی بیشتر خوانندگان با تلفظ درست واژگان، تمام واژگانی که به لهجه کاشانی ذکر گردیده، آوانویسی شده است.

صباحی بیدگلی از پیش آهنگان و شاعران پرآوازه سبک دوره بازگشت ادبی است و در میان شاعران این سبک، رتبتی ممتاز دارد. او در سرودن انواع شعر (غزل، قصیده، ترکیب بند، مثنوی و...) طبع خود را آزموده و در هر صنفِ سخن، به خوبی از عهده ادای آن برآمده است. صباحی در غزلیاتِ شیرین و لطیف خود، به سخن سعدی و حافظ توجه دارد و در قصیده، کار قصیده سرایان بزرگ قرن پنجم و ششم سرمشق اوست. او توانسته است با به کارگیری انواع آرایه ها و فنون و شگرد های ادبی و هنری، سخن خویش را زیباتر، دلکش تر وجاندارتر سازد و در مواردی، تحسین مخاطبان و شاعران هم عصر خویش و پژوهشگران شعر پس از خود را برانگیزد. نگارندگان در این پژوهش سعی کرده اند با استخراج، تبیین و تحلیل پاره ای از زیبایی های ادبی و هنری اشعار او، ضمن نشان دادن توانایی و تسلط شاعر و آگاهی او از انواع آرایه های ادبی، ارزش ادبی و معنوی اشعار او را به فراخور مقاله نشان دهند. در میان آرایه های بیانی، انواع تشبیه و در بدیع لفظی، انواع جناس و همچنین در بدیع معنوی، انواع تلمیحات بیشترین کاربرد را دارند. ساخت ترکیبات بدیع و زیبا و استفاده هنری از آن، از ویژگی های دیگر شعر اوست که در این مقاله، در حد ممکن بدان پرداخته شده است. به طور کلی، می توان گفت آرایه های به کاررفته در شعر صباحی، بیشتر همان آرایه های متداول و شناخته شده سبک خراسانی است؛ حتی پاره ای از آرایه هایی که در سبک عراقی یا هندی همچون پارادوکس، تمثیل، حس آمیزی، ایجاز، لف و نشر های گوناگون رواج دارد، چندان در شعر صباحی جلوه ای ندارد.

نسخه های خطی در شمار مهم ترین میراث مکتوب علمی، فرهنگی و هنری بشر با اطلاعات تاریخی، مذهبی، ادبی، فرهنگی و هنری است. مرحوم ملا محمدحسن ناصحی طاهرآبادی یکی از علمای مشهور طاهرآباد کاشان بوده که در زهد و ورع و تقوا و فقاهت شهره خاص و عام بوده است؛ ولی متأسفانه از ایشان، جز یک نسخه خطی از کتاب وافی مرحوم علامه فیض کاشانی، اثر دیگری باقی نمانده است. این اثر به هنر خوش نویسی، کتابت و همچنین تسلط به زبان و خط عربی و وسعت دایره اطلاعاتی ایشان از دانش های قرآنی، حدیثی و فقهی دلالت دارد. ازاین رو نگارندگان کوشیده اند تا ضمن معرفی اجمالی علامه فیض و کتاب وافی ایشان، با روش توصیفی تحلیلی به بررسی و تحلیل محتوایی عناصر کتاب شناختی نسخه خطی مرحوم ملا محمدحسن ناصحی طاهرآبادی نیز پرداخته و بدین وسیله اطلاعات کتاب شناسی این اثر مورد نقد و بررسی قرار گیرد. پژوهش ها نشان داد که ملا محمدحسن، در رونویسی نسخه وافی ، بسیار روشمند عمل کرده؛ به گونه ای که برای تصحیح اغلاط، سعی کرده تا از روش های متنوعی بهره بگیرد؛ همچنین با توجه به متن نسخه، می توان به دقت نظر و امانتداری ملا محمدحسن در استنساخ این نسخه پی برد. از سویی، تحلیل کتاب شناختی این نسخه می تواند تا حدودی، گزارشگر مشخصات سبک نگارش عصر کاتب و اختصاصات سبکی دوره وی باشد.

تفسیر سورآبادی یکی از کهن ترین تفسیرهای قرآن به زبان فارسی است که علاوه بر ارزش فکری و محتوایی، از حیث مطالعات زبان شناسانه به ویژه دستور تاریخی اهمیّت ویژه ای دارد. هرچند سورآبادی از زبان فارسی رایج قرن پنجم استفاده کرده، ولی کاربرد واژگان و شیوه به کارگیری آنها در جمله، نثر او را تا حدّی متمایز از دیگر آثار این قرن کرده است. روش اصلی این تحقیق توصیفی و تحلیلی است و مسأله اصلی تحقیق این است که ویژگی های نادرِ دستوری تفسیر سورآبادی چیست. در پایان، این نتایج به دست آمده که وجود مختصات سبکی و کاربردهای مختلف نحوی و صرفی نادر و نیز شیوه نگارش مؤلف، این اثر ارزشمند را درخور توجّه و تحقیق کرده است. پاره ای از نکات و نمونه های به کار رفته مانند: کاربرد قیدها، صفات و نمونه های نادر دستوری فقط خاص این تفسیر است؛ مانند کاربرد «ی» نکره با ضمیر مبهم «هر» و نیز کاربرد «برخورداری» با امور منفی که تاکنون کسی به آن اشاره ای نکرده است.

درباره عطار، شاعر عارف و بلندآوازه ایرانی، کتاب ها و مقالات بسیاری نوشته شده است و تاکنون کارنامه پرباری در عرصه عطارپژوهی پیش رو داریم. شمار زیاد این پژوهش ها، ضرورت بررسی و تحلیل آن ها را بیش از پیش نشان می دهد تا بتوان از چندوچون این تحقیقات، آگاه و از دستاوردهای این محققان، بهره مند شد و از پژوهش های تکراری پرهیز کرد. بررسی میراث پژوهشی درباره شخصیت های ادبی از جمله کارهای بایسته در پژوهش های ادبی امروزی است که به آگاهی پژوهشگران از کارهای انجام گرفته و انجام نگرفته درباره آنان بسیار یاری می رساند و مقاله حاضر، با روش توصیفی-تحلیلی به عطار اختصاص دارد. به دلیل گستردگی پژوهش ها درباره عطار، در این مقاله، تنها به کارنامه عطارپژوهی در مقالات فارسی پرداخته شده است. بازه زمانی مورد بررسی از 1300 ش تا 1395 ش را دربرمی گیرد. در این 95 سال، در مجلات تخصصی ادبی، به ویژه مجلات علمی-پژوهشی، 650 مقاله فارسی در زمینه عطارپژوهی به چاپ رسیده است که در این مقاله، آمار توزیع زمانی و موضوعات کلی و جزئی این مقالات، در جدول های متعدد آمده و تحلیلی از سیر عطارپژوهی و رویکردهای آن در این 95 سال صورت گرفته است.

گفتار قالبی یا گفتار کلیشه ای، جزئی جدانشدنی از هر زبان است. این نوع گفتار با دو ویژگی ایجاز و عمق معنا، مطلب مورد نظر گوینده را به شکلی واضح تر به مخاطب منتقل می کند. همچنین بیشتر در زبان محاوره متجلی می شود و ریشه در جامعه و فرهنگ دارد. یکی از گونه های گفتار قالبی، کنایه است. کنایات به عنوان شناخته شده ترین کلیشه های زبانی، کارکردهای خاص خود را دارند. کنایه در «چرند و پرند» نیز با بسامد بسیار بالا به کار رفته است. بررسی کنایات و کارکرد آن ها در این اثر دهخدا، افزون بر شناخت سبک نویسنده، از لحاظ فرهنگی و اجتماعی نیز مفید خواهد بود و می تواند زوایای پنهان متن و مفاهیم مخفی مندرج در آن را بهتر نمایان کند. پژوهش حاضر با روش کیفی (تحلیلی-توصیفی) به بررسی کنایه و کاربرد آن در «چرند و پرند» دهخدا می پردازد. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد که دهخدا در این اثر، از کنایات زبانی و تصویری، بیشتر استفاده کرده است. بسیاری از کنایات او، نقیضه ای یا با ریشه غیرفارسی هستند و زمینه های فرهنگی، اجتماعی و مذهبی دارند. همچنین این گونه گفتار قالبی، کارکردهای زیادی در اثر مورد بررسی دارد و استهزاء، اعتراض، انتقاد، افشاگری، ایجاز، ترسیم اوضاع جامعه، عینیت بخشیدن به شخصیت ها و نزدیک کردن نثر به زبان مردم از جمله این کارکردهاست.

گفتار قالبی شده بخشی از یک زبان است که می تواند حامل معانی و مصادیق متعددی باشد. گفتارهای قالبی شده معمولاً به صورت ضرب المثل، کنایه، اصطلاحات و زبان زدها و بیشتر در زبان محاوره به کار می روند و نقش مؤثری در ارتباط های اجتماعی و گسترش زبان از لحاظ ساختاری و مفهومی دارند و بخشی از هویت، فرهنگ و تاریخ هر جامعه هستند که شناخت آن ها موجب شناخت بهتر فرهنگ، زیرساخت ها و تحولات زبانی هر جامعه زبانی می شود و تحلیل آن ها در یک متن نیز موجب شناخت بهتر زوایای پنهان و سبک آن متن می شود. در مقالات دهخدا، گونه های مختلفی از گفتارهای قالبی وجود دارد که در بطن هر یک از آن ها، مفاهیم عمیق اجتماعی، فرهنگی و زبانی نهفته است که شناخت آن ها به شناخت سبک و زبان مقالات دهخدا و جامعه روزگار او کمک می کند. هدف از پژوهش حاضر که با روش کیفی (تحلیلی توصیفی) انجام می شود، تحلیل و بازشناسی گونه های قالبی شده در چرندوپرند دهخدا در سه دسته ضرب المثل، کنایه، اصطلاحات و زبان زدهاست. این پژوهش به منظور بررسی کاربرد این ساخت ها در چرندوپرند و تأثیر آن ها بر زبان و سبک این مقالات انجام می شود. نتایج حاصل از پژوهش نشان می دهد که دهخدا با استفاده از این ساخت های قالبی، اوضاع و شرایط جامعه خود را ترسیم کرده و مطالبش را با سرعت و در عین حال به صورت فشرده و عمیق به مخاطب منتقل کرده است. استفاده از این ساخت ها موجب شده تا نثر چرندوپرند به زبان محاوره ای نزدیک شود. همچنین بررسی ها نشان می دهد که اصطلاحات و زبان زدها (220 مورد)، کنایه (81 مورد) و ضرب المثل (51 مورد)، به ترتیب پرکاربردترین گونه های ساخت های قالبی در مقالات دهخدا هستند.

بررسی جنبه های مختلف شخصیت کیخسرو در شاهنامه ، همواره یکی از موضوعات مورد نظر پژوهشگران بوده است. در این مقاله بر اساس رهیافت نشانه شناسی و با تمرکز بر ریشه شناسی نام کیخسرو، به بررسی نشانه های موجود در شاهنامه در ارتباط با این پادشاه کیانی پرداخته شده است. نظام های نشانه ای رنگ ها، اعداد، گفتار و کردار، شخصیت های مرتبط و... بررسی شده اند تا چرایی ارتباطشان با کیخسرو و کمکی که به پیشبرد وجوه عارفانگی او می کنند، مشخص شود. تبیین جایگاه نام و مسمّا بودن نام در اساطیر، نمایاندن اهمیت ریشه نام ها در فرهنگ ملل کهن، بررسی نشانه شناختی عناصری اساطیری چون خورشید، آب، برف، چشمه و رفتارهایی چون ترک تخت شاهی از سوی کیخسرو، یافتن نشانه های عرفانی رفتار و کردار کیخسرو و نظام نشانه ای رفتار عارفانه او در هنگام رجعت به جهان جاویدان و... از دیگر نکاتی است که در این پژوهش بدان پرداخته شده است. بنیان نهادن آتشکده را به عنوان یک نماد و مکان مذهبی، جنگیدن با بزرگ ترین شرّ موجود در جهان یعنی افراسیاب، تجهیز بودن به ابزارهایی چون جام جهان بین و برخورداری از قدرت نیروهای امدادی مافوق بشری و پشت پا زدن به تخت شاهی، داشتن حالاتی از مراقبه و... همگی نشانه هایی از رفتارهای عرفانی کیخسرو هستند که در این مقاله بر اساس رهیافت نشانه شناسانه مورد مداقه قرار گرفته اند. آنچه به دست آمده، نشان می دهد که این اعمال عرفانی، زیرساخت های اسطوره ای دارند و با معنا و ریشه نام کیخسرو ارتباط مستقیم دارند.

معرفت وجود، مقدمه رسیدن به معرفت الهی است؛ صفات حیات، علم، اراده و قدرت از مهم ترین مراتب وجود و در شمار امهات اسماء یا مفاتیح غیب اند. برخی محققان، صفات سمع، بصر و کلام را نیز بر آن افزوده و معتقدند بدون این صفات، معنای ربوبیت تمام نیست. فردوسی شاعری موحد بوده که در لابه لای رویدادهای خرد و کلان اساطیری، تاریخی و پهلوانی به امهات اسما از زبان شاهان و پهلوانان اشاره کرده است. بررسی جایگاه امهات اسماء ( قدرت، علم، حیات، اراده، سمع، بصر، کلام ) درمیان اسماء 99 گانهروایی از طریق شیعه و سنی، 127 نام الهی در قرآن مجید و هزار و یک اسم الهی در دعای جوشن کبیر از دستاوردهای این پژوهش است. نتایج نشان داد که فردوسی از برابرهای فارسی نزدیک به مفاهیم قرآنی استفاده کرده و در شاهنامه، بسامد امهات اسما ازسایر اسما بیشتر است. در این پژوهش از نرم افزار maxqda برای تحلیل آماری و محتوایی اشعار فردوسی از این منظر استفاده شده و بر اساس آمارها، فردوسی برخلاف عده ای از متکلمان که اسم حیات را اسم اعظم دانسته؛ از اسم «قادر» بیشتر استفاده کرده و آن را بر «حیات » مقدم دانسته است.

مبحث معرفت نفس پس از معرفت الهی، یکی از پردامنه ترین مباحث کلامی فلسفی و عرفانی است که نه تنها در قرآن کریم، بلکه در آثار فیلسوفان، عارفان و عالمان نحله های دینی انعکاس داشته است. نفس از دیدگاه صوفیان بیشتر به نفس امّاره اطلاق می شود و در نظر آنان، پدیده ای مذموم، منبع شرور و مورد نکوهش است، اما حکیم افضل الدین مرقی کاشانی، عارف بزرگ قرن ششم و هفتم هجری، نفس را نوری الهی دانسته که به خود روشن و دیگر چیزها نیز بدان روشن می شود. به اعتقاد وی، کارکردهای روح، قوّت و طبیعت، پرتو فروغ نفس است. وی ضمن تأثیرپذیری از فرهنگ و بینش اسلامی و تأویل آیات و احادیث در آثارش، به آرای حکیمان بزرگ یونانی مانند افلاطون و ارسطو نیز توجه داشته است. بابا افضل برای بیان اندیشه های حکمی خود، به اندیشه های باطنی بزرگانی چون ناصر خسرو قبادیانی نظر داشته است، البته وی به تکرار خطرات ناشی از امراض نفسانی را نیز در آثارش گوشزد کرده، و برای درمان آن ها، راهکارهای مفیدی را در مصنّفاتش نشان داده است. در این مقاله ضمن اشاره به ماهیّت، انواع و اقسام نفس و رابطه آن با عقل و جسم، عوامل سعادت و هلاکت نفس هم مورد بحث و تحلیل قرار گرفته است.

یکی از موضوع های مهم در حوزه مولوی پژوهی، نقد و تحلیل شروح مثنوی است. شرح جواهرالاسرار خوارزمی بعد از شرح احمد رومی (720) کهن ترین شرح نگاشته شده بر مثنوی به زبان فارسی در ایران است که شارحان بسیاری در دوره های بعد از آن تأثیر پذیرفته اند. هرچند شارح نتوانسته از شروح دیگر استفاده کند و به احتمال زیاد شرح رومی را نیز در دست نداشته است، اما تأثیر اندیشه های عارفان و شاعران بزرگ فارسی و عربی را می توان در آن یافت. از این رو نگارندگان کوشیده اند با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و نیز اسناد کتابخانه ای مشخص کنند که کدام یک از آثار اصیل منثور عرفانی در تکوین ساختار و محتوای شرح جواهر الاسرار تأثیر بیشتری داشته و میزان وامداری این شرح نسبت به آن ها چقدر است. نتایج این پژوهش نه تنها به شارحان و مثنوی پژوهان در درک بهتر معانی و مفاهیم موجود در این شرح کمک می کند، بلکه سبب می شود با بررسی میزان تأثیرپذیری این شرح از دیگر متون عرفانی منثور مانند مرصادالعباد ، تذکره الاولیا ، مشکات الانوار ، فصوص الحکم و... از ابتکارات و تازه گویی ها یا تقلیدهای این شرح نیز بیشتر آگاه شوند. شایان ذکر است با وجود اهمیت فراوان این شرح و ذکر برخی نکته های تازه، نمی توان عنوان تصنیف یا تألیف را برای آن به کار برد؛ زیرا این شرحْ گزارش، تحریر یا گردآوری هنرمندانه از سایر میراث کهن و اصیل منثور عرفانی پیش از خود است که شارح  اغلب بدون ذکر سند و گاهی هم با ذکر سند  از آنها بهره برده و در تفسیر خود گنجانده است.

نگارندگان در این پژوهش کوشیده اند ضمن شناسایی انواع غلو و بررسی و تحلیل آن در شعر آیینی، دلایل ورود و گسترش آن را در این گونه ادبی بررسی کرده تا بتوانند شاعران و سخن سرایان را از افتادن در چنین دامی نجات دهند. جامعه هدف ما در این پژوهش، منتخبی از شاعران آیینی است که اینگونه آسیب ها در اشعارشان جلوه بیشتری داشته است؛ اتصاف صفات و اسماء ویژه خداوند به ائمه علیهم السلام و جعل داستان های اساطیری و افراط در امیدوار ساختن مردم به شفاعت آن بزرگان، نمونه هایی از آسیب های محتوایی است که در این پژوهش سعی شده تا با روش تحلیلی-توصیفی، بدان پرداخته شود.

یکی از موضوعات بسیار مهم در حوزه آثار علمی و پژوهشی، نقد روش شناسی آن آثار است. تفسیر « الهادی الی الحق المبین» در شمار یکی از آثار شاخص و ممتاز در حیطه تفسیر و مطالعات دینی است که با هدف آشنایی عمیقتر با مضامین قرآن کریم تهیه وتنظیم شده است. شیخ حسن صراف زاده (ره)، به عنوان مفسری خلاق و چیره دست توانسته است در این زمینه بسیار روش مند عمل کند ومطالعات دینی خود را به نیکوترین وجه ممکن با زبانی ساده، رسا، قابل فهم و مستدل برای عموم بیان کند. این روحانی نامدار و ساده زیست توانست علاوه بر تدریس در سطوح مختلف و تربیت شاگردان برجسته، آثار علمی متعددی نیز پدید آورد که «تفسیر الهادی الی الحق المبین» نمونه ای از آنهاست و تاکنون شش جلد از آن به طبع رسیده است. ایشان در تفسیر خود از منابع تفسیری بسیاری اعم از تفاسیر شیعه و سنی بهره برده اند و اصالت منابع ایشان، بیانگر دقت و حسن توجه ایشان به دقایق و ظرایف قرآنی است، البته بر این اثر هم مانندسایر آثار بزرگ دیگر،نقدهایی با رویکرد محتوایی، لفظی و نیز نگارش و ویرایش مطالب وارد است که در این پژوهش نگارندگان با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی برپایه مصاحبه های میدانی و شفاهی کوشیده اند تا ضمن نقد و روش شناسی این مجموعه تفسیری، و فراهم کردن زمینه آشنایی بیشتر و بهتر قرآن پژوهان با آن، این عالم بزرگ هم به عنوان یکی از میراث ارزشمند فرهنگ متمدن اسلامی به مخاطبان معرفی شود.