محمد سوری

در تصحیح نسخه های خطی عموماً، اختلاف نسخ را به صورت پاورقی در زیر صفحه نشان میدهند. بر این روش اشکالاتی وارد کرده اند از جمله اینکه متن را شلوغ و فضای زیادی اشغال میکند و در نهایت، نسخه ها را به صورت کامل گزارش نمیکند. در کنار این روش، شیوة دیگری وجود دارد که به آن، «سازوارة انتقادی» یا «شیوة ریتر» میگویند. در این روش، برخلاف «شیوة پاورقی»، در داخل متن هیچ علامتی قرار نمیگیرد و اختلاف نسخه ها به طور کامل گزارش میشود و نسخه بدل ها فضای کمی را اشغال میکند و میان نسخه بدل ها و توضیحات مصحح کاملاً تفکیک میشود. این شیوه، نخست در خصوص کتاب مقدس به کار رفت و بعدها هلموت ریتر، آن را دربارة کتاب های اسلامی به کار برد. در این مقاله با شیوة سازوارة انتقادی و روش خواندن و تدوین آن آشنا میشویم.

هرچند زمینه شکل گیری طریقت های عرفانی در جهان اسلام، از حدود سده های چهارم و پنجم آغاز شده بود، صورت نهایی این طریقت ها به سدة هفتم و پس از آن برمی گردد. بیشتر این طریقت­ها، سلسله خود را از طریق امامان شیعه و به ویژه امام رضاعلیه السلام تا امیرالمؤمنین علی علیه السلام به رسول خدا(ص) می رسانند. حال، این پرسش مطرح می­شود که چه تصویری از امامان و به ویژه امام کاظم علیه السلام در زهد و عرفان اسلامی وجود داشته که به پذیرش ایشان به عنوان یکی از اقطاب سلسله های عرفانی انجامیده است؟ در برخی از منابع، ادعا شده است که برخی از مشایخ متقدم صوفیه با امام کاظم علیه السلام ارتباط داشته اند. مقاله حاضر، نخست کتاب های زهد را معرفی و آن­گاه میزان صحت و سقم روایات حاکی از ارتباط مشایخ صوفیه با آن حضرت را بر رسیده و به این نتیجه ­رسیده است که اولاً در کتاب های زهد و عرفان فقط به اختصار از امیرالمؤمنین علی علیه السلام تا امام صادق علیه السلام یاد شده است و از دیگر ائمه و به ویژه امام کاظم علیه السلام مطلقاً ذکری در میان نیست؛ ثانیاً هرچند دیدار یکی از مشایخ صوفیه، یعنی شقیق بلخی، با امام کاظم علیه السلام کم وبیش قابل اثبات است، ولی همین دیدار هم در هیچ یک از متون عرفانی ذکر نشده است و لذا در تاریخ عرفان و شکل گیری طریقت های عرفانی تأثیری نداشته است. بنابراین، برای فهم چگونگی و چراییِ ورود اسامی ائمه: به سلسله های عرفانی، مراجعه به متون زهد و تصوف کارگشا نیست و باید به دنبال دلایل دیگری برای آن بود.

ابواسحاق بن نظام بن منصور شیرازی واعظ یکی از دانشمندان سدة نهم هجری و ساکن یزد است که دربارة او تقریباً هیچ آگاهیِ مهمی وجود ندارد. رسالة کوتاه بیان الفرق بین الإلحاد والزندقة و التعطیل و بین دقائق التوحید از آثار مسلّم اوست که به خط خودش در کتابخانة فاضل خوانساری در خوانسار (مجموعة خطی شمارة 239) باقی مانده است. او این رساله را به جلال الدین صدّیق طبسی اهدا کرده است. از این فرد نیز هیچ اطلاع دیگری در دست نیست. در همان مجموعة خطی دو اجازة روایت و اجتهاد به جلال الدین صدّیق طبسی وجود دارد؛ از امام بن العلاء و عبدالغفار بن سعید بن عبدالله؛ که این دو فرد نیز برای ما ناشناخته اند. در اینجا این سه متن را تصحیح کرده ایم.

کتاب بهجه التواریخ ، نوشته شکرالله رومی، نخستین و مهم ترین تاریخ عمومی است که در سنت تاریخ نگاری عثمانی نگاشته شده است. یکی از نکات اهمیت این کتاب فارسی بودن آن است و این خود نشان می دهد که در آن عصر در محافل علمی و سلطنتیِ عثمانی فارسی حتی بیش از ترکی مورد توجه بوده است. البته این بدین معنی نیست که زبان ترکی در آن عصر زبانی ضعیف یا عقب افتاده تلقی شود. علت نگاشتن این کتاب به فارسی، علاوه بر رواج فارسی در آن سرزمین، به این دلیل بوده است که عثمانی ها خود را وارث سلجوقیانِ روم می دانستند و از آنجا که سنت نگارش به فارسی در میان سلجوقیانِ روم وجود داشت، عثمانیان نیز می خواستند همین سنت را ادامه دهند. البته پژوهش های امروزی نشان می دهد که توفیق عثمانیان به اندازه سلجوقیان نبوده است و روند و میزان و میدان این تأثیرگذاری و تاثیرپذیری محدود بوده است. در این مقاله افزون بر معرفی کتاب و مؤلف، زمینه های تألیف این کتاب و میزان تأثیرگذاری آن و نیز محتوا و منابعِ کتاب را بررسی و تحلیل کرده ایم. هرچند این کتاب نگاهی تاریخی به رویدادهای جهان از خلقت آدم (ع) تا عصر مؤلف دارد، ولی وقتی در پایان کتاب نوبت به تاریخ عثمانیان می رسد در بسیاری جاها واقعیت را با افسانه و اغراق آمیخته است.

نظریه پیوند میان عقلانیت و معنویت  با هدف کاهش رنج و آلام بشری ارائه شده است با این اعتقاد که دین سنتی دیگر توان برآوردن این هدف را ندارد و معنویت در عصر جدید، جانشین دین می شود؛ چون با عقلانیت همراه است و تنها معنویت عقلانی می تواند از رنج انسان ها بکاهد، ولی به نظر می رسد نظریه عقلانیت و معنویت در برآوردن این هدف با اشکال های متعددی مواجه است. در این نظریه، ماهیت «رنج» به خوبی تبیین نمی شود و ناتمام است؛ همچنین نظریه پرداز برای کاهش آلام بشری، پنج مرحله و گام را ضروری دانسته است، اما نظریه معنویت نتوانسته به درستی آن گام ها را طی کند و جامعیتی نسبت به همه انواع رنج های بشری ندارد. این نظریه در معناداری و توجیه رنج های مورد هدف نیز اشکال های جدی دارد؛ همچنین اینکه این نظریه چگونه و از چه راهی می تواند این هدف را برآورده سازد، نا مشخص رها شده است و مهم تر اینکه مبنای ناواقع گرایانه این نظریه، قابلیت برآوردن هدف (کاهش آلام بشری) را نداشته، امکان آن را فراهم نمی کند.

اشتراک لفظی و معنوی وجود همواره یکی از دغدغه های فیلسوفان متأخر اسلامی (از زمان میرداماد تا عصر حاضر) بوده است. در این میان برخی از فیلسوفان قائل به اشتراک لفظی وجود و عده ای دیگر قائل به اشتراک معنوی وجود شده اند. یکی از فیلسوفان قائل به اشتراک لفظی وجود، ملا رجبعلی تبریزی است. وی معتقد است که وجود میان واجب و ممکن به دو معنای متفاوت به کار می رود. مسئله اصلی در این مقاله، بیان و تحلیل همین آموزه و دلیل های تبریزی است. این تحلیل هم از رهگذر نقدهای نگارنده و هم از رهگذر بیان دو تفسیر از این آموزه بیان می شود. تفسیر اول از آنِ ملا عبدالرحیم دماوندی و تفسیر دیگر برای یکی از شاگردان تبریزی به نام میرمحمداسماعیل خاتون آبادی است. روش بحث کتابخانه ای و توصیفی تحلیلی است. نتیجه اجمالی که این مقاله به آن دست یافته این است که تبریزی در بیان ادله عقلی برای اثبات اشتراک لفظی وجود ناکام است و ادله نقلی او نیز تنها با توجه به روش تفسیری خود او قابل اعتنا خواهند بود و از میان دو تفسیری که از آموزه اشتراک لفظی وجود نزد تبریزی بیان می شود، نظر میرمحمداسماعیل خاتون آبادی درست تر و درخور توجه بیشتر است.

فهم باطنی از شریعت در میان عالمان شیعی با فراز و فرودهایی در طول تاریخ همراه بوده است. اگرچه کمتر عالم شیعی می توان یافت که منکر باطن برای دین باشد، نبود توجه کافی به باطن شریعت نوعی ظاهرگرایی افراطی و خشک ضد عرفانی را در میان عالمان شیعی می نمایاند. در این میان، نگاه باطنی شهید ثانی هم سو با رویکرد رایج در میان عارفان مسلمان است. از نگاه وی، اصالت دادن به باطن و تبعی دانستن ظاهر بر اهمیت بُعد باطنی دین می افزاید. بنابر این رویکرد، عالمان رسمی محتاج عالمان حقیقی ای هستند که بر علوم حقیقی اشراف دارند و جایگاه ایشان بسیار برتر از عالمان ظاهری است. به باور شهید ثانی، در میان اعضا و اعمال انسان نیز، قلب و اعمال مربوط به آن اصل و مقصد دین است. وی در مقام فقیهی بنام افزون بر توجه به علوم ظاهری همچون فقه و انجام دادن عبادت ها و فهم قرآن، بدون انکار ظواهر و کاستن از اهمیت آن، همواره جانب باطنِ حقیقت را به عنوان امر اصیل رعایت کرده است. از رهگذر توجه به رویکرد باطنی عالمان و فقیهان بنام امامیه، می توان از خطر ظاهر گرایی که در میان برخی از عالمان اهل سنت و حتی عالمان شیعی درحال رواج است دور ماند.

ملارجبعلی تبریزی از جمله فیلسوفانی است که کمتر به آرای او پرداخته شده است. وی در اندیشه های خود از قرآن و روایات و فلسفه نوافلاطونی و فلسفه سینوی و عرفان محیی الدینی تأثیر پذیرفته است. تبریزی عصاره همه این اندیشه ها را در رساله الأصل الأصیلِ خود جمع کرده است. متن کامل این رساله را عزیز جوانپور هروی و حسن اکبری بیرق تصحیح و منتشر کرده اند، ولی تصحیح ایشان کاستی های بسیاری دارد. در پژوهش پیش رو نخست کیفیت این تصحیح را بررسی و اشکالات و ناراستی های آن را بیان و سپس یک نسخه کهن و یک ترجمه کمترشناخته شده از این رساله را معرفی می کنیم: نسخه ای به تحریر میرقوام الدین رازی، و ترجمه ای فارسی از آن موسوم به تحفه الکمال اثر ملاحسن، که هر دو از شاگردان تبریزی هستند.

مراسم سماع که بسیاری از طریقت های عرفانی آن را برگزار می کنند، یکی از راه هایی است که به نظر پیروان این طریقت ها می تواند انسانِ سالک را به خداوند نزدیک کند. این مراسم در میان مولویان دارای چهار بخش است که گویا هر بخشِ آن تجلیِ یکی از سَفَرهای چهارگانه ای است که ابن عربی گفته و ملاصدرا نیز نام کتاب عظیم خود را بر اساس همین سفرهای چهارگانه «الحکمه المتعالیه فی الأسفار العقلیه الأربعه» نهاده است: سَفَر اول از خلق به حق و سفر دوم از حق به حق با حق و سفر سوم از حق به خلق با حق و در خاتمه سفر چهارم است یعنی از خلق به خلق با حق. پیشینه تاریخیِ این مراسم معنوی به زمان مولانا جلال الدین محمد بلخی برمی گردد که پس از دیدار با شمس تبریزی دچار تحولی روحی و معنوی شد. این تحول ژرف باعث شد که مولانا تأملات گسترده ای درباره دین و متون مقدس دینی و آثار عارفان از سر بگذراند و تفسیری نسبتاً تازه از دین ارائه دهد که نشانه های این تفسیر تازه معنویت محور در جای جای نوشته ها و سرودهای او، به خصوص کتاب عظیم «مثنوی»، مشهود است. بسیاری از علاقه مندان به دین و معنویت برای زیارت مولانا و سیاحت در عالم معنا رهسپار قونیه می شوند و نوشته حاضر حاصل همین نوع سیاحت است. بخش پایانی این نوشته نقدی بر تصوف و تبدیل شدن مشایخ طریقت به بُت هایی فرازمینی در ذهن مریدان است. در این بخش تأکید شده است که موروثی شدن رهبری در طریقت های صوفیه و احترام بیش از حد به انتساب به بنیانگذاران طریقت یکی از دلایل انحراف طریقت های عرفانی و خالی شدن آن از معنا است.

  امروزه، افراد باتجربه یکی از مهمترین داراییهای هر سازمانی بهحساب میآیند. این افراد، دانش کافی را در طول سالها تجربه و تحصیلات و همچنین گذراندن دورههای مختلف آموزشی به دست آوردهاند. از همین رو، یکی از دغدغههای اصلی بسیاری از سازمانها، استفاده از دانش افراد باتجربه در شرف بازنشستگی و انتقال آن به سایر افراد و کارکنان سازمان است. پژوهش حاضر باهدف ارائه چارچوبی برای پیادهسازی مدیریت دانش کارکنان در حال خروج از خدمت بانک انصار انجام شده است. این پژوهش ازنظر هدف بنیادی- کاربردی و ازنظر ماهیت توصیفی است. نمونهگیری استفادهشده در این پژوهش، با استفاده از شیوه نمونهگیری گلوله برفی بوده است. مبنای اصلی جمعآوری اطلاعات، انجام مصاحبههای عمیق با خبرگان جامعه علمی و دانشگاهی و همچنان متخصصان و مدیران بانک انصار تا دستیابی به اشباع نظری بوده است. درمجموع، نوزده مصاحبه انجام شد. پس از جمعآوری اطلاعات، کدهای مربوط به مصاحبهها تجزیهوتحلیل شدند. پس از بحث در مورد تِمهای بهدستآمده از مصاحبههای انجامگرفته در پژوهش حاضر، نقشه تِم بهدستآمده از این اطلاعات در قالب یک چارچوب نهایی ارائه شد. چارچوب نهایی نشان داد که مدیریت دانش کارکنان در حال خروج بانک انصار با 32 کد و 8 مفهوم از دو مقوله تشکیل شده است. مدیریت دانش کارکنان در حال خروج از خدمت بانک انصار در 8 مقوله؛ ابزارهای انتقال دانش، افزایش تعامل، فرآیندها، آموزش، مشوق، سیستمها، ارزشگذاری اطلاعات و ابزارهای ذخیره و نگهداری دانش شکل گرفت. امروزه، افراد باتجربه یکی از مهمترین داراییهای هر سازمانی بهحساب میآیند. این افراد، دانش کافی را در طول سالها تجربه و تحصیلات و همچنین گذراندن دورههای مختلف آموزشی به دست آوردهاند. از همین رو، یکی از دغدغههای اصلی بسیاری از سازمانها، استفاده از دانش افراد باتجربه در شرف بازنشستگی و انتقال آن به سایر افراد و کارکنان سازمان است. پژوهش حاضر باهدف ارائه چارچوبی برای پیادهسازی مدیریت دانش کارکنان در حال خروج از خدمت بانک انصار انجام شده است. این پژوهش ازنظر هدف بنیادی- کاربردی و ازنظر ماهیت توصیفی است. نمونهگیری استفادهشده در این پژوهش، با استفاده از شیوه نمونهگیری گلوله برفی بوده است. مبنای اصلی جمعآوری اطلاعات، انجام مصاحبههای عمیق با خبرگان جامعه علمی و دانشگاهی و همچنان متخصصان و مدیران بانک انصار تا دستیابی به اشباع نظری بوده است. درمجموع، نوزده مصاحبه انجام شد. پس از جمعآوری اطلاعات، کدهای مربوط به مصاحبهها تجزیهوتحلیل شدند. پس از بحث در مورد تِمهای بهدستآمده از مصاحبههای انجامگرفته در پژوهش حاضر، نقشه تِم بهدستآمده از این اطلاعات در قالب یک چارچوب نهایی ارائه شد. چارچوب نهایی نشان داد که مدیریت دانش کارکنان در حال خروج بانک انصار با 32 کد و 8 مفهوم از دو مقوله تشکیل شده است. مدیریت دانش کارکنان در حال خروج از خدمت بانک انصار در 8 مقوله؛ ابزارهای انتقال دانش، افزایش تعامل، فرآیندها، آموزش، مشوق، سیستمها، ارزشگذاری اطلاعات و ابزارهای ذخیره و نگهداری دانش شکل گرفت.

از سالیان دور، پژوهشگران و برخی مؤسسات مطالعات پژوهشی در روسیه، تحقیقات ارزشمندی درباره متون اسلامی و بهویژه تصوّف در روسیه انجام دادهاند. مجموعه سه رساله فارسیِ برهان الذاکرین و الرسالهُ القُدسیّهُ السَّماعیّه و خواص جواهر احجار ، که تحت عنوان کلی برهان الذاکرین به صورت نسخهبرگردان و همراه با مقدمه تحلیلی و ترجمه روسی در سال 2020 به همّتِ بنیاد مطالعاتِ ابنسینا (Ibn Sina Foundation) در مسکو منتشر شده است، از این دست کارهای تازه است. نوشته پیشرو یادداشتی است در معرفی سه رساله منتشر شده در این مجموعه. دو رساله برهان الذاکرین و خواص جواهر احجار در یک مجموعه خطی قرار دارند و رساله الرسالهُ القُدسیّهُ السَّماعیّه متعلق به نسخه خطی دیگری است. به نظر میرسد هر سه رساله نوشته دولتشاه بن عبدالوهاب حسینی اسپیجابی، از مشایخِ طریقتِ یسوی، باشند؛ هرچند در رساله خواصِ جواهرِ احجار نام مؤلف ذکر نشده است. مقدمه تحلیلی مجموعه را آقای دکتر آلفِرید کاشافُویچ بوستانوف[1] (Alfrid Kashafovich Bustanov)، استاد دانشگاه آمستردام، و ترجمه روسیِ متن رسالهها را خانم دکتر یِوْگِنیا نیکیتِنکو (Evgenia Nikitenko)، ایرانشناس و استاد زبان فارسی دانشگاه عالی اقتصاد مسکو، نوشتهاند. مجموعه نسخهبرگردانِ برهان الذاکرین در 240 صفحه، به انضمامِ نسخهبرگردان (فاکسیمیله) نسخههای خطی در پایانِ کتاب، در تیراژِ هفتصد نسخه، با حمایت و نظارتِ علمیِ بنیادِ مطالعاتِ ابنسینای روسیه و توسطِ انتشارات صدرای مسکو، چاپ و منتشر شده است.

قاعده «الواحد» یکی از قواعد جنجالی در فلسفه و کلام اسلامی است. فیلسوفان برای تبیین آفرینش از این قاعده استفاده کرده و سعی در برهانی کردن آن داشته اند. یکی از برهان هایی که برای قاعده الواحد اقامه شده برهان ابن سیناست. فخر رازی به این برهان اشکال گرفته است، ولی دوانی از برهان ابن سینا دفاع کرده است. یکی از فیلسوفان کمترشناخته شده به نام میرزا ابراهیم حسینی همدانی نیز در رساله ای کوتاه به اشکال فخر جواب داده است. به نظر او، اگر علتی دو معلول داشته باشد، آنگاه هر کدام از این معلول ها نسبت به آن علت خصوصیتی دارند که دیگری ندارد. فی المثل «آ» خصوصیتی با علت دارد که «ب» آن خصوصیت را ندارد و بالعکس. باتوجه به اینکه اگر واحد حقیقی مصدری برای آ و برای غیر آ باشد، آنگاه لازم می آید بر واحد حقیقی خصوصیتی که با «آ» دارد غیر از خصوصیتی باشد که با «ب» دارد و اگر این واحد، واحد حقیقی باشد، آنگاه لازم می آید که از حیثیت واحد هم مصدر برای غیر«آ» باشد و هم مصدر برای غیر«آ» نباشد و این تناقض است. در نوشته حاضر رساله همدانی را تصحیح انتقادی کرده و برهان ابن سینا و اشکالات و دفاع های مربوط به آن را تحلیل کرده ایم.

مکتب بغداد مهم ترین مکتب در میان صوفیه بوده است و هم چنان تا روزگار ما مشایخ بغداد و اقوالی که از آنان باقی مانده است بر تصوف و عرفان اسلامی تأثیرگذارند. دربارة برخی از مشایخ بغداد پژوهش هایی صورت گرفته است (از جمله جنید و حلاج و شِبْلی)، ولی برخی دیگر از مشایخ که اهمیت کم تری نیز نداشته اند کماکان در بوتة فراموشی هستند. یکی از مشایخ بزرگ مکتب بغداد ابومحمد جعفر بن محمد خُلْدی بغدادی معروف به جعفر خُلْدی است که در تصوف از شاگردان اصلیِ جنید بغدادی به شمار می رود و در عین حال محدّثی بزرگ بوده است. از همة این ها مهم تر این است که با وجود اینکه در آن عصر همه یا بیشتر مشایخ صوفیه، دست کم در ظاهر، از اهل سنت بوده اند، جعفر خُلْدی گرایش های خاصی به اهل بیت و پیروان آن ها داشته است. با توجه به اینکه در زبان فارسی حتی یک مقالة مستقل دربارة جعفر خلدی وجود ندارد (به جز دو مدخل «خلدی» در دانشنامة جهان اسلام و دایرةالمعارف بزرگ اسلامی که مشحون از اطلاعات نادرست یا ناکافی دربارة خلدی است)، مقالة حاضر را می توان فعلاً شناخت نامه ای مختصر دربارة این عارف بزرگ دانست که لازم است در مقالاتی دیگر به اندیشه ها و آثار او به تفصیل پرداخته شود.

پژوهش حاضر به روش توصیفی – تحلیلی، به شناخت حقیقت انسان بر اساس آراء شیخ شرف الدین احمد بن یحیی مَنْیَری - یکی از عرفای قرن هشتم (ه . ق) - در کتاب «معدن المعانی» پرداخته است. پرسش اصلی پژوهش این است که از دیدگاه شرف الدین مَنیَری، بهترین راه شناختِ حقیقت انسان از چه طریقی میسّر است؟ در این پژوهش سعی شده ضمن تبیین مبانی متکلمین، حکما و عرفا و ردّ حلول مُلکی و قبول تناسخ ملکوتی، تصویر روشنی از دیدگاه وی - که مبتنی بر ظهور حقیقت مثالی به عنوان بهترین طریق برای وصول بر این حقیقت و در نهایت فانی شدن در ذات احدیت است - ارائه شود. اهمیت و ضرورت بحث در این نکته شایان توجه است که حلّ بسیاری از مسائل دشوار عالم آخرت ازجمله معاد جسمانی و روحانی، خلود و ابدیتِ سرای دیگر، تناسخ ارواح و ابدان، شهود حضرت حق و فانی شدن در آن، همگی متوقف بر تشریح دقیق حقیقتِ وجودی انسان است. بر اساس یافته های پژوهش، انسان تا زمان حضور در دنیا، از حقیقتِ وجودی خود غافل است. وقتی انسان بیدار شد و پروانه وار گرداگردِ شمع حقیقت وجودی خود و نفس ناطقه به پرواز درآمد و عارف شد، با حقیقت مثالی نفسش که ملکات مثالی اند، متحد شده و سفر اول سالک الی الله تحقق می یابد. در ادامه سالک با فنای در اسماء، صفات و ذات باری تعالی در حقیقت حقه الهی فانی می شود.