۱.
کلید واژه ها:
واقعیت مفهوم یکه مفهوم تکه وجود ماهیت
در میان فلاسفه متأخر،آراء و اندیشه های ملاصدرا به ویژه نظریه اصالت وجود، تأثیر به سزایی در مباحث فلسفه به جای گذاشت. ساختار فلسفی پیشین را دگرگون ساخت و نظام ماهوی را کنار زد و در بسیاری از مسائل فلسفی از جمله: جعل ، علیت، حرکت، وحدت، کثرت و... سخنان بدیعی را به جهان فلسفه ارائه کرد.مسئله اصالت وجود، اگرچه در آثار صدرا و تابعین وی به کرّات درباره آن بحث شده است، همچنان از زوایایی اساسی دچار ابهام است. بازخوانی دقیق مسئله ما را به این نتیجه می رساند که اصالت وجود، همسایه بلافصل گزاره اول فیلسوف بلکه تفسیر دقیق تر آن است و پذیرش هر گزاره ای غیر از اصل واقعیت، پس از آن معنا دارد. بعد از پذیرش اصل واقعیت اولین مسئله به لحاظ منطقی، «یکه» یا «تکه» دانستن واقعیت است که تقسیمی ثنائی است و شق ثالث ندارد و اصالت وجود عبارت است از یکه دانستن واقعیت و لذا متعلق اصالت، وجود مطلق است.
۲.
کلید واژه ها:
معاش السّالکین سیدمحمد نوربخش تصحیح انتقادی فقه عرفان
سیّدمحمّد نوربخش، اهل قائن خراسان، از عرفای سده نهم هجری در دوره تیموری است. وی از شاگردان میرسیّد شریف جرجانی و عالم بزرگ شیعی، ابن فهد حلّی و در طریقت مرید خواجه اسحاق ختّلانی(مقتول826) است. از جمله شاگردان معروف وی شمس الدین محمّد لاهیجی صاحب مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز است. نوربخش و پیروان وی در رواج تشیّع و زمینه سازی ظهور صفویه در ایران نقش مهمّی را ایفا نمودند. از وی آثار متعددی برجای مانده است که برخی از آن ها تاکنون تصحیح انتقادی نشده است. یکی از این آثار، رساله معاش السّالکین است که بر اساس چهار نسخه خطی، توسط نگارنده تصحیح انتقادی و تنقیح شده است. این رساله در برابر پرسش یک از مریدان نوربخش درباره حلال و حرام و چگونگی تفاوت گفته علمای اسلام در این زمینه، شکل گرفته است. او سعی کرده است به شیوه ای اخلاقی و عرفانی، با بیان آیات قرآن و احادیث نبوی، و ذکر اقوال و اشعار و حکایات از عرفایی همچون سیّد علی همدانی، خواجه اسحاق ختلانی، مولوی و دیگران، مساله شرعی حلال و حرام را به شکلی زیبا و هنرمندانه به تصویر بکشد. تأکید عمده در این رساله، بر اصل ظاهر شریعت مصطفوی(ص) و باطن شریعت مرتضوی(ع)، جمع میان ظاهر و باطن و شریعت و طریقت و فقه و عرفان است.
۳.
کلید واژه ها:
«برهان پیامد» «ون اینوگن» «مسئولیت اخلاقی» «اصل امکانهای بدیل» «الگوی فرانکفورتی»
چکیده: برهان غیرمستقیم پیامد در پی آن است که با تشبّث به اصل امکان های بدیل ناسازگاری تعین گرایی علّی و مسئولیت اخلاقی را نشان دهد و از این رو از یکسو مدعی است که تعین علّی موجب می گردد که کنش های انسان برآمده از رخدادهای گذشته و قوانین طبیعت و در نتیجه فاقد امکان بدیل باشد، و از سوی دیگر تأکید می کند که مسئولیت اخلاقی انسانها به چنین آزادی انتخاب و کنشی برای برگزیدن و کنشگری محتمل خلاف واقع متکی است. بدین ترتیب از منظر ون اینوگن ترسیم جهان متعینی که به نحو معناداری بتوان در آن عامل های اخلاقی را از منظر اخلاقی در قبال فعل و یا ترک فعل شان مسئول قلمداد نمود ناممکن خواهد بود. در این مجال به تبیین و ارزیابی دو مؤلفه مدعای ون اینوگن در چارچوب فلسفه اسلامی و نسبت ضرورت سابق علّی و اختیار عامل در آن و نیز الگوی فرانکفورتی و رابطه مسئولیت اخلاقی شخص و امکان بدیل برای وی خواهیم پرداخت. واژگان کلیدی: برهان پیامد. ون اینوگن. مسئولیت اخلاقی. اصل امکان های بدیل. الگوی فرانکفورتی
۴.
کلید واژه ها:
ارسطو مابعدالطبیعه ابن سینا خارجیت وجود تشکیک
ارسطو در بیان موضوع مابعدالطبیعه تعابیر متعددی دارد که موجب ابهام در تعیین مقصود نهایی او و شکل گیری دو فهم الهیاتی و هستی شناختی از سرشت مابعدالطبیعه شده است. همبسته با همین مسأله، در آثار کلاسیک و نیز پژوهش های ثانوی مکرر اشاره شده است که ابن سینا با طرح تفکیک میان موضوع و مسائل مابعدالطبیعه، موجود بما هو موجود را به عنوان موضوع این علم و خدا و مفارقات را از مسائل آن دانسته و در نتیجه این ابهام را مرتفع نموده است. ولی ارسطو در تعیین موضوع مابعدالطبیعه، وجود را نه مشترک معنوی و نه مشترک لفظی، بلکه از سنخ πρὸς ἓν دانسته است و از سوی دیگر وحدت علم را به وحدت موضوع و شرط موضوع قرار گرفتن یک مفهوم را برای علم اشتراک معنوی دانسته است. این مقاله با تمرکز بر مفهوم تشکیک در فلسفه اسلامی نشان می دهد که چگونه ابن سینا و ملاصدرا، با مشترک معنوی دانستن مفهوم وجود و در عین حال قائل شدن به حقیقتی عینی برای آن، موضوع مابعدالطبیعه را به عنوان حقیقتی نفس الامری در جهان خارج احراز کرده و در نتیجه مابعدالطبیعه را اولاً دانشی درجه اول و ثانیاً ناظر به تمام مراتب وجود دانسته اند.
۵.
کلید واژه ها:
مکتب عرفانی بغداد شاگردان جنید بغدادی جعفر خُلدی آثار جعفر خلدی
مکتب بغداد مهم ترین مکتب در میان صوفیه بوده است و هم چنان تا روزگار ما مشایخ بغداد و اقوالی که از آنان باقی مانده است بر تصوف و عرفان اسلامی تأثیرگذارند. دربارة برخی از مشایخ بغداد پژوهش هایی صورت گرفته است (از جمله جنید و حلاج و شِبْلی)، ولی برخی دیگر از مشایخ که اهمیت کم تری نیز نداشته اند کماکان در بوتة فراموشی هستند. یکی از مشایخ بزرگ مکتب بغداد ابومحمد جعفر بن محمد خُلْدی بغدادی معروف به جعفر خُلْدی است که در تصوف از شاگردان اصلیِ جنید بغدادی به شمار می رود و در عین حال محدّثی بزرگ بوده است. از همة این ها مهم تر این است که با وجود اینکه در آن عصر همه یا بیشتر مشایخ صوفیه، دست کم در ظاهر، از اهل سنت بوده اند، جعفر خُلْدی گرایش های خاصی به اهل بیت و پیروان آن ها داشته است. با توجه به اینکه در زبان فارسی حتی یک مقالة مستقل دربارة جعفر خلدی وجود ندارد (به جز دو مدخل «خلدی» در دانشنامة جهان اسلام و دایرةالمعارف بزرگ اسلامی که مشحون از اطلاعات نادرست یا ناکافی دربارة خلدی است)، مقالة حاضر را می توان فعلاً شناخت نامه ای مختصر دربارة این عارف بزرگ دانست که لازم است در مقالاتی دیگر به اندیشه ها و آثار او به تفصیل پرداخته شود.
۶.
کلید واژه ها:
تناسخ تناسخ مصطلح شیخ محمود شبستری مسخ تناسخ عرفانی
نظریه تناسخ در معنای مصطلح و شایع آن به انتقال نفس (ادامه حیات نفس) از بدنی به بدن دیگر (انسان، حیوان، نبات و جماد) پس از مرگ، اطلاق شده است.این نظریه بواسطه ارتباط تنگاتنگ خود با واقعه مرگ ومراحل پس از آن ، از دیربازمحل تامل اندیشمندان ومتفکران سراسر جهان بوده است.این آموزه به جهت محتوای معرفتی مدعای خود،در هریک ازحوزه های تفکر اسلامی، ازجمله حوزه های فقهی،کلامی،فلسفی وعرفانی بازتاب های متعددی داشته است که در غالب آنها ، مورد طرد و ردّ منطقی قرار گرفته است.یکی از عرصه های قابل تامل مورد بررسی قرار گرفته شده این اندیشه،حوزه تفکرعرفانی است که بواسطه انتخاب ابزارکشف و شهود ،سطوح تحلیل عمیقتر و متفاوت تری ازآموزه تناسخ را در اختیار صاحبنظران و اندیشمندان قرار داده است.این مهم،در این مقاله با تعالیم برجای مانده از عارف نامدار ایرانی،شیخ محمود شبستری ( 687 - 740 ه.ق ) مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است.
۷.
کلید واژه ها:
نفس نباتی تجرد ملاصدرا ملارجبعلی تبریزی علامه طباطبایی
عدم تجرد نفس حیوانی و به طریق اولی نفس نباتی در حکمت مشاء مسلم گرفته شد، اما صدرالمتالهین به اثبات تجرد نفس حیوانی موفق شد، ولی برهان روشنی در اثبات تجرد نفس نباتی اقامه نکرده است؛ با این حال می توان از مطاوی کلمات و اصول فلسفه او تجرد نفوس نباتی را دریافت کرد. اوتصریح دارد که نفس نباتی بهره ای از ملکوت دارد. ملارجبعلی تبریزی حکیم مشایی است، و با اقامه برهان حرکت، تجرد نفس نباتی را اثبات میکند. در علامه طباطبایی می توان اشاراتی به مساله تجرد نفس نباتی پیدا کرد. علامه طباطبایی از یک سو با برهان هوای طلق که ملاصدرا در اثبات تجرد نفس حیوانی بدان تمسک کرده است با تردید برخورد کرده است و از سوی دیگر در مساله علم موجود زنده نسبت به خویش، طوری سخن گفته است که مانع از سرایت آن به نفس نباتی نیست، از سوی سوم او نیز تجرد را دارای مراتبی از شدت و ضعف میداند و همین مساله می تواند در اثبات تجرد نفس نباتی جاری و ساری باشد.
۸.
کلید واژه ها:
آغاثودیمون هرمس حکمت صابئین
آغاثاذیمون و هرمس، در متون کهن یونانی و مصری به داشتن علوم رمزی از قبیل کیمیاء و حکمت شناخته می شوند و نیز آن دو را سرچشمه همه دانش ها و حتی صنایع به شمار می آورند که علوم از منبع الهی و قلمرو فوق طبیعت، برای آنها حاصل شده است. نزد صابئین و سپس در جهان شناسی حکمای مسلمان این تفکر نمود بیشتری پیدا کرده و بیشتر رنگ دینی به خود گرفته است. چنانکه هرمس با ادریس (ع) و آغاثاذیمون با شیث (ع) تطبیق داده می شود. در این چارچوب فکری، برای فراگیری علوم و حکمت نیاز به وجود استاد و راهنما است که گاهی این استاد، معنوی است. به این معنا که ورای قلمرو زمان و مکان، به هدایت طالبان و مشتاقان می پردازد. در منظر سهروردی و حکمای پس از او چنین نقشی، با جایگاه رب النوع و نیز طباع تام، قابل تطبیق است. سهروردی و سایر حکمای سلامی معتقدند که فلسفه منشأ الهی داد و بواسطه کسانی مانند هرمس به دست بشر رسیده است. بنابراین هرمس «ابوالحکماء» است.
۹.
کلید واژه ها:
امشاسپندان دین مزدایی اوستا متون پهلوی جهان شناسی زرتشتی
در جهان شناسی مزدایی، امشاسپندان تجلیات اهورامزدا و کارگزاران او در آفرینش، پرورش و نگاهداری جهان اند و در هدایت انسان و راهیابی او به سعادت نیز نقش مهمی دارند. در سرتاسر متون دینی مزدایی به این فروزه های الهی که به دو گروه مونث و مذکر تقسیم می شوند، اشاره شده و آنان در همه جا موجوداتی دارای جنبه الوهی، هوشمند و در خور ستایش و نیایش به شمار آمده اند. افزون بر این، هر یک از این امشاسپندان با یکی از آفرینشهای اهورامزدا (همچون آسمان، زمین، آب، گیاه، جانور، انسان و آتش) پیوندی ویژه دارد و نگاهبان و موکل آن شمرده می شود. هر بخش از آفرینش نیز نماد یک امشاسپند یا صورت گیتایی او به شمار می آید و از همین رو، شایسته مراقبت و احترام است. در این پژوهش کوشش بر آن است که با بررسی اوستا و متون پهلوی نقش این تجلیات اهورامزدا در جهان شناسی زرتشتی، در کنار اهمیت هر یک از آنان در سلوک فردی مورد توجه قرار بگیرد.
۱۰.
کلید واژه ها:
ایمان غزالی ایمان گرایی ابتناء ایمان بر دلیل استدلال عقلی
نحوه رابطه ایمان با دلیل عقلی از مسائل مهم فلسفه دین است. غزالی به منزله منتقد جدی فلسفه و کلام، از سویی علم کلام را حرام و عموم مردم را از ورود به این علم نهی می کند و از سوی دیگر انتقادات جدی بر کسانی دارد که سعی دارند ایمان دینی را بر پایه های دلایل کلامی و عقلی استوار کنند. وی ایمان مبتنی بر دلیل عقلی را در معرض شبهات و به همین دلیل زوال پذیر و ایمان عوام را راسخ تر از ایمان مبتنی بر دلایل عقلی می داند. غزالی معتقد است ایمان عموم مسلمین صدر اسلام نیز ایمان تقلیدی بوده است که با عبادت و قرائت قرآن تقویت شده است. مخالفت غزالی با کاربست روش عقلی در ایمان، تا حدی است که بسیاری وی را ایمان گرای مسلمان دانسته اند. در این مقاله ابتدا دیدگاه غزالی شرح و سپس به مهمترین کاستی های نظریه وی در باب ایمان اشاره شده است. تفسیر غزالی از ایمان، زمینه ساز نسبیت گرایی و کثرت گرایی در دین است. وی به رابطه ایمان و تصدیق نظری بی توجه بوده و گزارشی ناقص از سیره پیامبر(ص) را ملاک قرار داده است.
۱۱.
کلید واژه ها:
فلسفة اخلاق سعادت ارسطو خود خدا
سعادت در فلسفة اخلاق ارسطو محوریت دارد. اما بین مفسران ارسطو دربارة چیستی سعادت، راه شناخت آن و برخی امور مرتبط دیگر، اختلاف نظر وجود دارد. جان مکدَوْل تفاسیری جدید از این مباحث به دست می دهد. به نظر او افعال درست، مقوّم سعادت هستند. تنها فضیلت مند می تواند چنین افعالی را بشناسد. ارزش این افعال واقعی است. دلیل اخلاقی از درون منظر فضیلت مند است. ارسطو هم با استناد به کارکرد انسان، از نظرش در باب سعادت دفاع بیرونی نمی کند. ما استدلال می کنیم که ارسطو به «مراتب سعادت» قائل است: «سعادت حیوانی»، «سعادت انسانی» و «سعادت الهی». مکدَوْل «سعادت حیوانی» و «سعادت الهی» را لحاظ نمی کند. ارسطو در مقام فیلسوف، بر اساس کارکرد زیستی انسان، درباره این سه نوع سعادت و مراتب آنها استدلال می کند. و فضایل (رذایل) هستند که ارزش ذاتی دارند و ارزش افعال فرع بر ارزش آنهاست.
۱۲.
کلید واژه ها:
علامه سید محمد حسین طباطبایی هانری کربن دایرة تهران گفتگوی شرق و غرب
نام هانری کربن با دو دایره گره خورده است: دایرة ارانوس و دایرة تهران؛ دایره هایی که مطابق منظر کربن، می توان آنها را به درستی رمزی و مثالی خواند. این مقاله به دایرة تهران اختصاص دارد، دایره ای تحقیقی که با حضور اندیشمندانی چند، و با محوریت دو شخصیت از شرق و غرب، علامه سید محمد حسین طباطبایی و هانری کربن، شکل می گرفت. برغم همه مشکلات فنی و فیزیکی ارتباط کلامی، این دو مرد، به خوبی با یکدیگر «مقابله»، مبادله و مفاهمه می نمودند، چرا که قلوب آن دو به روی یکدیگر گشوده بود. و این چنین، آن دو تأثیراتی ماندگار بر یکدیگر و اطرافیان خویش بر جای گذاشتند. در این مقاله، گشایش و آغاز دایره، ویژگی های مبادله و مفاهمة مزبور، و سرانجام، پایان و فرجام آن دایره بررسی شده است.
