محمدعلی رنجبر

با اکتشافات جغرافیایی اواخر قرن 15م/9ق ، شرایط حاکم بر خلیج فارس دگرگون شد و ساختارهای پیشین که رونق تجارت و دریانوردی آزاد همراه با تسلط و حاکمیت سیاسی و اقتصادی ایران بر خلیج فارس بود، از میان رفت. کمپانی هند شرقی انگلیس برای نظم دادن به مبادلات بازرگانی اتباع انگلیسی در شرق، با کسب مجوز تجاری از ملکه الیزابت در سال 1600م/1010ق ایجاد شد و پانزده سال پس از آن در بمبئی و کلکته نمایندگی تأسیس کرد. این کمپانی نزدیک به دو دهه پس از تاسیس، خلیج فارس را از جمله مناطق نفوذ خود در کار تجارت برشمرد و برای آن جایگاه ویژه ای در نظر گرفت . با شکست و اخراج پرتغال از هرمز (1622م/1032ق)، موقعیت کمپانی هند شرقی انگلیس در منطقه تثبیت شد. در دوره ی حکومت افغان ها و عصر نادرشاه (1148-1160ق) با وجود مشکلات و نابسامانی ها، تکاپوی تجاری عناصر انگلیسی در سرحدات جنوبی ایران ادامه یافت. با آغاز فعالیت های سیاسی کمپانی در خلیج فارس از سال 1763م/1177ق، تلاش های استعمار بریتانیا برای حاکمیت بر خلیج فارس و تقابل و نقض حاکمیت و منافع ملی ایران نمود بیشتری یافت و در دوره ی حکومت زندیه (1175-1207ق) و به ویژه اوایل قاجاریه (1820م/1235ق)، این تلاش ها بیشتر شد. یافته های پژوهش حاکی از این است که تلاش برای انزوا، ناتوان سازی و محدودکردن نقش آفرینی ایران در حوزه ی استراتژیک خلیج فارس، در این مقطع سیاست کمپانی هند شرقی انگلیس محسوب می شد .

تحولات اقتصادی در قرن نوزدهم، معادلات اقتصادی را در کل دنیا تغییر داد. اقتصاد ایران نیز از این تحولات مصون نماند و در مواجهه با اقتصاد سرمایه داری،از یک اقتصاد معیشتی و سنتی به یک اقتصاد نیمه معیشتی و شبه سرمایه داری تغییر یافت. اقتصاد ایران در شکل جدید متحول شده خود، به الگوی اقتصادهای کشورهای پیرامونی نزدیک، و به یکی از تولیدکنندگان مواد خام برای بازارهای جهانی تبدیل شد. تا پیش از این تحولات؛ تریاک در اقتصاد سنتی ایران به عنوان یک کالای غیر تجاری شناخته می شد. از نیمه دوم قرن نوزدهم م. تریاک به یک کالای تجاری در اقتصاد ایران تبدیل شد. شاخص های وابستگی، مانند رونق تولید مواد خام، افزایش حجم تجارت، زوال صنایع دستی و نقش انگلستان به عنوان مرکز اقتصاد سرمایه داری، از علل اصلی تجاری شدن تریاک در اقتصاد ایران هستند. در کنار این علل بیرونی برخی عوامل داخلی مانند بیماری کرم ابریشم، تراز منفی تجاری، نقش فعالانه حکومت قاجاری و برخی دولتمردان مانند میرزا حسین خان سپهسالار در رابطه با تریاک و ویژگی های منحصر به فرد این ماده خام، موجب تشدید تولید تریاک شدند. در نتیجه چنین عواملی بود که این ماده خام در فاصله کمی بعد از تجاری شدن در اقتصاد ایران به مهم ترین کالای صادراتی تبدیل شد و نقش مهمی در روند اقتصادی ایران ایفا کرد. این پژوهش بر آن است با تکیه بر مبانی نظری و بر اساس منابع تاریخی علل تبدیل تریاک در اقتصاد ایران به یک کالای تجاری را بررسی کند.

حکومت زندیه (1209-1163 ق) به ویژه در دوره کریم خان زند(1193-1163 ق.)، آرامش و استقرار کوتاهی در ایام فترت پس از صفویه محسوب می شود که توانست شیوه ای از کشورداری را به اقتضای شرایط موجود به اجرا بگذارد.مهمترین ویژگی این شیوه، تمایز در چگونگی رابطه ی دو نهاد سیاسی و مذهبی نسبت به دوران صفویه و افشار بود که موضوع این بررسی است.در علل شکل گیری رابطه و تعامل محدود دو نهاد در این دوره، به نظر می رسد ضعف ساختاری آن دو نهاد مؤثر باشد؛ موردی که موجب شد شیوه ی سنتی فرمانروایی ایرانی با نظریه ی حق الهی حکومت برخلاف روال معمول امکان اجرای کامل نداشته باشد، بنابراین هر چند مبانی نظری حکومت تغییر نمی یابد، اما زمینه تعامل حداکثری دو نهاد نیز فراهم نمی شود.با این فرض، در پرتو بررسی مبانی نظری حکومت زندیه، نهاد سیاسی و نهاد مذهبی، رابطه ی محدود این دو نهاد در دوره ی زندیه، به ویژه ایام کریم خان زند، تبیین شده است.

استقرار و بقای هر جامعه ای مستلزم آن است، که مجموعه باورها، ارزش ها، رفتارها، گرایش ها، دانش ها و مهارت های آن به نسلهای جدید منتقل شود. سازوکار یا وسیله این انتقال، تعلیم و تربیت است. تعلیم و تربیت به معنی اعم، مترادف با جامعه پذیری است، یعنی فرایندی که افراد از طریق آن به یادگیری نقش ها، قواعد، روابط و به طور کلی، فرهنگ جامعه خود می پردازند، تعلیم و تربیت به معنی اخص فرایندی است که افراد به واسطه آن در وضعیتهای اجتماعی سازمان یافته، در معرض آموزش منظم دانش ها، مهارت ها، رفتارها و گرایش های معین قرار می گیرند. در مورد نقش تاریخ در یکی از کارکردهای بسیار مهم جامعه، یعنی تعلیم و تربیت و در باب این که چرا تاریخ باید در برنامه درسی باشد، دلایل متعددی اشاره شده است. این دلایل از تقاضای ملی گرایانه، که عقیده دارند هر فردی باید کنش های بزرگ، مردان هم وطنش را بداند تا تقاضاهایی که روش شناسی متمایز مورخان را موررد توجه قرارداده و خواستار یادگیری این روشها توسط همه افراد جامعه هستند را در بر می گیرد. تعلیم و تربیت دو جنبه دارد: فردی و اجتماعی، مطالعه تاریخ برای خود بخشی از جنبه فردی است. اصرار حکومت بر برنامه درسی خاصی در مدارس بخشی از جنبه عمومی آموزش تاریخ است. در این پژوهش سعی شده به رویکردهای تربیتی تاریخ در حوزه های فردی و اجتماعی و تعاملات آن با نظام تربیتی پرداخته شود.

با بررسی زندگی نادر در می یابیم که وی همیشه در حال جنگ بوده یا در حال آماده سازی لشکر جهت حمله به نقطه ای به سر می برده؛ از این رو، توّجه به نحوه ی لشکرکشی های نادر و به خصوص مباحث مربوط به پشتیبانی و تدارکات نظامی و غیرنظامی نادر در طی لشکرکشی هایش، بسیار حائز اهمیت است که در این مقاله به عنوان یک موضوع کلی مورد بررسی قرار گرفته است. یکی از مشخصات بارز و قابل توّجه جنگ های نادر، سرعت عمل درجابجایی و انتقال لشکر از نقطه ای به یک منطقه دور دست در مدت زمان کم می باشد؛ که این موضوع مستلزم داشتن تدارکات کافی و پشتیبانی کامل می باشد. نادر شاه در نقاط مختلف ایران، ازجمله بندرعباس، بوشهر، مازندران و ... کارگاه هایی برای ساختن توپ، باروت و گلوله دایر کرده بود و دراغلب لشکرکشی های خود غله مورد نیاز و نیز خوراک سربازان خود را از طریق رکن اصلی ارتش خود که آماد و پشتیبانی را بر عهده داشتند، تأمین می نمود. وی هم چنین تلاش نمود تا اقتدار ایران در خلیج فارس و حفاظت از مرزهای دریایی جنوبی را با ایجاد یک نیروی دریایی قوی بازیابد. وی برای این کار اولاً لطیف خان حاکم فارس را مأمور به تهیه و خرید کشتی های جنگی نمود و از سوی دیگر، به راه اندازی یک کارگاه کشتی سازی در بندر نادریه -بوشهر- و تهیه و ارسال چوب های لازم برای این کارگاه از مازندران و نیز ساختن یک کارگاه توپ سازی و ریخته گری برای مجهز کردن کشتی ها به توپ-های جنگی در بندرعباس اقدام نمود.

سید محمد بن فلاح بن هبه الله ( د 870 ق) از شاگردان شیخ احمد بن فهد حلی (د 841 ق) بود که نهضتی را در مناطق جنوب شرقی عراق و خوزستان رهبری کرد، و حکومت مستقل شیعه مذهب مشعشعیان را تشکیل داد. در حوزة مطالعاتی که درباره مشعشعیان صورت گرفته، دیدگاهها و اندیشه های سید محمد بن فلاح از اهمیت بسیاری برخوردار است. هدف این نوشتار بررسی آموزة مهدویت در اندیشه های رهبر مشعشعیان است، موردی که چون و چراهای بسیاری را در میان نویسندگان منابع و پژوهشهای نوین موجب شده است. برای رسیدن به این مهم، سرچشمة آگاهیها به دو حوزه تقسیم شده اند: نخست، روایت منابع اصیلی غیر مشعشعی در خصوص دعوی مهدویت سید محمد بن فلاح مطرح شده، سپس تنها اثر به جا مانده از او، یعنی کلام المهدی بررسی شده است. فرض بنیادی این نوشتار، نشان دادن اختلاف روایت منابع غیر مشعشعی با کلام المهدی است، که در آن، سید محمد بن فلاح از خود به عنوان نایب و حجاب امام غایب (ع) نام می برد.

تحولات سال 2011 در جهان اسلام، که چندین کشور را دربر گرفت، بار دیگر تحلیلگران و اندیشمندان را واداشت تا به بررسی و تحلیل ماهیت این تحولات بپردازند. پیرامون این تحولات، طیف وسیعی از نظریات ارائه شده است. در یک سو، تجددخواهی است که در قالب بهار عربی و لیبرال دموکراسی مطرح شده اند. از سوی دیگر، افراط گرایی است که در قالب سلفی گرایی مطرح شده است. در این میان، مقام معظم رهبری این تحولات را در قالب «بیداری اسلامی» و بازگشت به هویت اسلامی که متأثر از انقلاب اسلامی است، تحلیل می کنند. تحقیق حاضر، به دنبال این است تا با استفاده از روش توصیفی تحلیلی، به ارزیابی نظریات مطرح پیرامون این تحولات بپردازد. یافته های علمی این تحقیق، حکایت از این دارد که نظریة بیداری اسلامی تنها نظریه ای است که می تواند واقعیت این تحولات از حیث اعتقادی، رفتاری و ساختاری تبیین نماید و اهداف واقعی این جنبش ها را تحلیل کند.

عصر صفوی (907-1135ق.) به دلیل احیای اقتدار سیاسی دولت و استحکام پایه های حکومت ایرانی، از ماندگارترین و برجسته ترین ادوار تاریخ ایران در دوره ی اسلامی است. در این دوره به دلیل جریانات و تحولات بین المللی و نیز اکتشافات جغرافیایی که توسط غربیان صورت گرفته بود، سرآغاز دوره ی جدیدی در روابط و مناسبات تجاری و رفت و آمد سفیران به ایران شد، بنابراین روند تحولات و روابط تجاری ایران و دول غرب، بسترهای رفت و آمد سیاحان متعددی از جمله شاردن (1664م.) را به ایران فراهم آورد. در میان سیاحانی که در دوره ی صفوی به ایران سفر کردند، آثار شاردن از اهمیت خاصی برخوردار است، از این رو با توجه به اهمیت این اثر و نیز اهمیت آداب و رسوم ایرانیان عصر صفوی به عنوان یکی از عناصر مهم فرهنگ ایرانیان، این پژوهش ضمن بررسی مصادیق مهم آداب و رسوم ایرانیان عصر صفوی در سفرنامه ی شاردن، به دنبال پاسخگویی به این پرسش است که مهم ترین شاخصه های نگرش شاردن در بررسی پیدایش و تکوین آداب و رسوم ایرانیان عصر صفوی چه مواردی هستند؟ پژوهش حاضر با بهره گیری از سفرنامه ی شاردن به طبقه بندی و تحلیل آداب و رسوم ایرانیان عصر صفوی در دو حوزه ی ملی و مذهبی و بررسی مشخصه های دیدگاه شاردن در این زمینه پرداخته است. یافته های پژوهش حاضرحاکی از این است که شاخصه های نگرش شاردن نسبت به آداب و رسوم ایرانیان عصر صفوی بر محور تحلیل و مقایسه ی موارد فوق با  مولفه های عناصر فرهنگی و مشخصا آداب و رسوم جامعه اروپایی معاصر با عصر صفوی( قرن یازدهم هجری/ هفدهم میلادی) قرار دارد. علاوه بر آن مشخص شده، در بررسی ها و نگرش شاردن در مورد آداب و رسوم ملی و مذهبی ایرانیان، عواملی همچون فرهنگ و تمدن ایران باستان، آموزه های اسلام و شرایط آب و هوایی و اقلیمی ایران، در تکوین و تداوم آداب و رسوم ایران در دوره ی اسلامی منشا اثر بوده اند.

یکی از مواردی که عقل حکم به ضرورت آن میکند تشکیل حکومت به منظور حفظ نظم و امنیت است. اما هر حکومتی بر اساس مبانی فکری و نظری خاص به خود دارای اهدافی است و بر اساس همین اهداف، برای حاکمان خود شرایط و ویژگیهایی قایل میشود. حکومت اسلامی هم دارای شرایطی است که از جمله آن عصمت و تقواست. این مقاله درصدد پاسخ گویی به این سؤال اصلی و اساسی است که عصمت و تقوا به عنوان یکی از شرایط حاکم چه نقشی در تحقق اهداف حکومت اسلامی دارد؟ از این رو، با بهره گیری از آیات و روایات و با روش توصیفی و کتابخانه ای به تبیین نقش عصمت در تحقق اهداف حکومت اسلامی، در زمان حضور معصوم، و نقش تقوا در عصر غیبت میپردازد و از آن رو که مهم ترین هدف حکومت اسلامی، چه در زمان حضور معصوم و چه در عصر غیبت، رشد و تعالی بشر و تأمین سعادت دنیا و آخرت است عصمت و تقوا نقش کلیدی و اساسی در تحقق این اهداف و در نتیجه، کارآمدی نظام اسلامی دارند.

تعطیلی مجلس شورای ملی (1326ق.) به فرمان محمد علی شاه، آغاز دوره استبداد صغیر بود. این وضع، موجب مخالفت های گسترده ای در میان مشروطه خواهان شد. از جمله این حرکتهای اعتراضی، قیام مردم جنوب ایران، بویژه بوشهر بود. نکته مهم در این قیام حضور و نقش دو چهره روحانی؛ یعنی آیت اله آخوند خراسانی و سید مرتضی اهرمی است. در این مقاله، بر اساس اسناد منتشر نشده، رهبری سید مرتضی اهرمی و نقش و حمایت آخوند خراسانی در این برهه از جنبش مشروطه خواهی مردم ایران توصیف و تبیین می شود. این بررسی پرتو بیشتری بر عمل و نظر رهبری مذهبی در جریان مشروطه خواهی ایرانیان می افکند و بویژه آگاهیهای نوی از نگرش آخوند خراسانی به عنوان رهبر روحانی مشروطیت ارایه نموده، بر تمایز منطقه ای حرکتهای مشروطه خواهی تاکید می کند.

در دوره شاه تهماسب اول (930 984 ق)، صفویان چهار جنگ بزرگ با عثمانی را متحمل شدند. از آن جا که مناطق کردنشین، حایل میان ایران و عثمانی بود، کردها نیز ناخواسته در این جنگ ها وارد شده و به ایفای نقش پرداختند. لذا با توجه به نقش تعیین کننده طوایف کرد در این تقابل، پاسخ به این پرسش که کردها چه رویکردی به نبردهای مزبور داشتند؟ هدف بنیادین این تحقیق می باشد. یافته های پژوهش بیانگر آن است که رویکرد کردها، مبتنی بر عوامل سیاسی و اقتصادی تأثیرگذار بود و با سیاست های اعمالی صفویان و عثمانی ها نسبت به طوایف کرد پیوندی تنگاتنگ داشت. از این رو، با توجه به موقعیت جغرافیایی مناطق کردنشین، دو حکومت مذکور در صدد برآمدند، با اعمال سیاست های مصلحت اندیشانه، از توان نظامی کردها و جایگاه راهبردی کردستان برای تغییر سرنوشت جنگ به سود خویش بیش ترین بهره را ببرند. در نهایت دست آورد این دوره از رویارویی ها، برای صفویان حفظ استقلال و قلمرو سیاسی ایران و برای عثمانی ها تسلط بر بین النهرین و رسیدن به سواحل خلیج فارس و برای کردها ابقای امارت های محلی آنان بود. تدوین این پژوهش با بهره گیری از منابع کتابخانه ای و به روش توصیفی تحلیلی صورت پذیرفته است.  

هدف: امریه کشف حجاب مهمترین اقدام پهلوی اول(1320-1304ش.)در روند مدرنیزاسیون بود. بررسیهای تاریخی صورت گرفته تا کنون بخشی از اسناد این واقعه را منتشر ساخته است و اسناد قابل توجهی همچنان در آرشیوها موجود است. در این نوشتار در گستره جغرافیایی فارس – آن زمان استان هفتم – و در محدوده زمانی 1314 تا 1317ش. مهمترین اسناد موجود با محوریت؛ 1) نوع برنامه ها و اقدامات حکومت و 2)چگونگی مقاومتهای مردم بررسی شده است. روش/رویکرد پژوهش: روش پژوهش در این بررسی به شیوه پژوهش های تاریخی است، بدین ترتیب که داده ها از منابع –بطور خاص اسناد- گردآوری و حول محور مساله پژوهش نظام یافته است. در پژوهش های مساله محور، رویکرد تبیینی مبنای بسیاری از بررسی هاست. بر این اساس روند شبه مدرن سازی پهلوی اول مبنای طرح کشف حجاب و همچنین اساس چگونگی پیشبرد آن قلمداد شده است. یافته ها و نتایج پژوهش: هر چند در بررسی اسنادی نگاه پژوهشگر به تعداد اسنادی است که در اختیار دارد و بسته به داده های آن قادر به بازسازی واقعه است اما بطور معمول می توان چشم انداز قابل درکی ارایه کرد. حاصل این بررسی تایید این نکته است که برنامه ها از مرحله تبلیغ و ترویج آغاز، و به تهدید و اجبار منتهی شد. متناسب با این روند، مقاومتها به شیوه های گوناگون سلبی و ایجابی بروز یافت و از نهادینگی آن جلوگیری کرد. در مجموع باورهای دینی و سنتهای پایدار، مهمترین مانع در روند سیاستهای شبه مدرن سازی دوره پهلوی اول – از جمله کشف حجاب-بود.

ملا حسین واعظ کاشفی (910-820ق.) ، یکی از بر جسته ترین نمایندگان جریان های فکری – فرهنگی سده نهم هجری است.او در زمینه های مختلفی همچون تعامل دین و سیاست، آثار با اهمیتی پدید آورده است. آنچه بر اهمیت واکاوی اندیشه سیاسی –مذهبی کاشفی می افزاید آن است که، کاشفی در یکی از مراکز مهم شیعیان خراسان (سبزوار) متولد و در یکی از مراکز مهم اهل سنت شرق ایران (هرات) ، با سیاستمداران و فرهنگ دوستانی همچون سلطان ابو سعید تیموری، سلطان حسین بایقرا، امیر علیشیر نوایی و نورالدین عبدالرحمن جامی که همگی از معتقدان مذهب اهل سنت بودند، آشنایی و ارتباط داشت. در این مقاله با بهره جستن از روش تحقیق تاریخی (the historical research method) تلاش شده است آشکار گردد، کاشفی در چه شرایطی و با چه هدفی به طرح اندیشه سیاسی – مذهبی پرداخته است؟ و مولفه های اندیشه سیاسی-مذهبی او کدامند؟ بررسی مجموعه داده های تاریخی و آگاهی های موجود نشان داد، بر مبنای اندیشه کاشفی؛ سیاست همان مفهوم سنتی خود را دارد و ساختار نوی نیز در عرصه عمل ارایه نمی شود. این مفهوم پیوند دیرینه خود را با حوزه مذهب حفظ کرده است و بدون سیاست و تدبیر امور، نه احکام شرع امکان تحقق پیدا می کند و نه حکومت به دوام و قوام دست پیدا می کند و با سیاست و دیانت، نظام معاش و معادِ مردم در شکل سنتی خود سامان پیدا می کند. اندیشه دینی کاشفی دستاوردی بزرگ از امتزاج نگاه تصوفی-تشیعی است و آخرین مرحله تکاملی گذر به تشیع را طی می کند. امری که در عمل نزدیکی اذهان جامعه سنی-صوفی به مرزهای اعتقادی شیعه را در پی دارد.