سخن تاریخ

فاطمیان، ازدولت های بزرگ شیعی است که در اواخر قرن سوم هجری در شمال آفریقا شکل گرفت، این دولت در گسترش فرهنگ و تمدن اسلامی، تعالیم شیعی، آشکارکردن مظاهر و مؤلفه های هویّت شیعه در مغرب ومصر، نقش غیرقابل انکاری ایفا کرد. یکی از راه های، پی بردن به میزان توجه به مؤلفه های هویّت شیعی این دولت، بررسی محتوایی منابع اصلی تاریخی است که در آن زمان به نگارش درآمده است. درمیان منابع تاریخی اسماعیلی فاطمیان ، سیره ها و رساله ها دارای اهمّیّت زیادی است و از منابع اصلی به شمار می روند.مسئله اصلی پژوهش پاسخ به این سؤال بوده است: در محتوای سیره هاورساله های نگاشته شده در دولت فاطمیان به چه میزان مؤلفه های هویّت شیعه انعکاس داشته است؟پژوهش حاضر با هدف توصیف انعکاس مؤلفه ها و نمادهای مرتبط با هویّت شیعی در محتوای سیره ها و رساله های دوران فاطمیان انجام شده است. بدین منظور با استفاده از روش تحلیل محتوا،(سه سیره و دو رساله)، مورد تجزیه و تحلیل قرارگرفته است. بر اساس یافته پژوهش، مؤلفه های هویّت شیعی فاطمیان در محتوای همه سیره ها و رساله های بررسی شده بطور یکسان و به میزان زیادی مورد توجه و تکرار قرار نگرفته اند و فقط در برخی از این کتب مانند؛ مجموع رسایل کرمانی و سیره ابن جوذر، این مؤلفه ها انعکاس بیشتری داشته اند. بیشترین میزان تکرار و بازتاب، مربوط به مؤلفه های مانند: امام علی(ع)، امام حسن(ع)، امام حسین(ع)، فاطمه الزهرا(س)، اهل بیت(ع) و کمترین میزان تکرار و انعکاس به مؤلفه های مانند: اربعین، نیمه شعبان، مدارس شیعی، مساجد شیعی، شاعران شیعی، رجال شیعی، وکلای شیعی، سکه های شیعی، کتب اربعه، صحیفه سجادیه، مکاتب شیعی و ...، معطوف بوده است.

عصر صفوی (907-1135ق.) به دلیل احیای اقتدار سیاسی دولت و استحکام پایه های حکومت ایرانی، از ماندگارترین و برجسته ترین ادوار تاریخ ایران در دوره ی اسلامی است. در این دوره به دلیل جریانات و تحولات بین المللی و نیز اکتشافات جغرافیایی که توسط غربیان صورت گرفته بود، سرآغاز دوره ی جدیدی در روابط و مناسبات تجاری و رفت و آمد سفیران به ایران شد، بنابراین روند تحولات و روابط تجاری ایران و دول غرب، بسترهای رفت و آمد سیاحان متعددی از جمله شاردن (1664م.) را به ایران فراهم آورد. در میان سیاحانی که در دوره ی صفوی به ایران سفر کردند، آثار شاردن از اهمیت خاصی برخوردار است، از این رو با توجه به اهمیت این اثر و نیز اهمیت آداب و رسوم ایرانیان عصر صفوی به عنوان یکی از عناصر مهم فرهنگ ایرانیان، این پژوهش ضمن بررسی مصادیق مهم آداب و رسوم ایرانیان عصر صفوی در سفرنامه ی شاردن، به دنبال پاسخگویی به این پرسش است که مهم ترین شاخصه های نگرش شاردن در بررسی پیدایش و تکوین آداب و رسوم ایرانیان عصر صفوی چه مواردی هستند؟ پژوهش حاضر با بهره گیری از سفرنامه ی شاردن به طبقه بندی و تحلیل آداب و رسوم ایرانیان عصر صفوی در دو حوزه ی ملی و مذهبی و بررسی مشخصه های دیدگاه شاردن در این زمینه پرداخته است. یافته های پژوهش حاضرحاکی از این است که شاخصه های نگرش شاردن نسبت به آداب و رسوم ایرانیان عصر صفوی بر محور تحلیل و مقایسه ی موارد فوق با  مولفه های عناصر فرهنگی و مشخصا آداب و رسوم جامعه اروپایی معاصر با عصر صفوی( قرن یازدهم هجری/ هفدهم میلادی) قرار دارد. علاوه بر آن مشخص شده، در بررسی ها و نگرش شاردن در مورد آداب و رسوم ملی و مذهبی ایرانیان، عواملی همچون فرهنگ و تمدن ایران باستان، آموزه های اسلام و شرایط آب و هوایی و اقلیمی ایران، در تکوین و تداوم آداب و رسوم ایران در دوره ی اسلامی منشا اثر بوده اند.

نوروز بر نخستین ماه سال خورشیدی اطلاق، و در قالب جشنی باشکوه در ایران پیش از اسلام برگزار می شده است؛ پس از اسلام، در دوران بنی امیه و به خصوص در عهد بنی عباس، نوروز، جانی دوباره یافت تا اینکه در عصر صفوی، به عنوان عصر بازیافت وحدت ملی ایران پس از اسلام، به شکوه سابق خود دست پیدا کرد؛ هدف موردنظر این پژوهش تبیین چیستی و چرایی پیوند میان جشن باستانی نوروز با آموزه های شیعی به خصوص جشن غدیر در عصر صفوی است؛ هدفی که پژوهش حاضر سعی دارد با روش توصیفی - تحلیلی به دو پرسش پیرامون آن پاسخ دهد:  1- شواهد پیوند نوروز با  غدیر در عصر صفوی چیست؟ 2- چرا در عصر صفوی نوروز با آموزه های شیعی مقارن سازی شد ؟     شواهد پیوند میان نوروز و غدیر در عصر صفوی را می توان در برخی مصادر حدیثی، سفرنامه ها و نوروزنامه هایی که در آن دوران تألیف شد ریشه یابی نمود. این مقارن سازی تلاشی بود از سوی حکومت صفویه به منظور گسترش تشیع میان ایرانیان، مقابله با دولت سنی مذهب عثمانی، بهره مندی از هدایای نوروزی و استحکام نوروز.

پس از آنکه سیّدالشهداء(ع) نامه مسلم بن عقیل مبنی بر مناسب بودن شرایط کوفه برای سفر به آن شهر را دریافت کرد، تصمیم گرفت مکه را ترک گفته و به عراق رود. بالا بودن مجموع آمار مخالفان عزیمت امام(ع) به کوفه در منابع شیعی و اهل سنت، قابل تأمل است. درستی یا نادرستی تعداد این مخالفت ها و اینکه نوع مخالفت آنان با اصل قیام بوده یا با شیوه قیام، سوال تحقیق پیش رو با روش توصیفی _ تحلیلی است. پژوهش حاضر ضمن بهره گیری از شواهد و قرائن مختلف تاریخی و نیز شناخت نوع مخالفت ها، به بازخوانی اخبار پرداخته و تحذیرکنندگان را در قالب دو گروه ناصحان و مخالفان سیاسی قابل تقسیم بندی می داند. همچنین، تصحیف و خَلط نام افراد با یکدیگر؛ تکثیر یک سخن و نسبت دادن آن به افراد دیگر؛ جعل خبر برای زیر سؤال بردن قیام امام(ع) و نداشتن خاستگاه معتبر برای بعضی از این مخالفت ها را، از جمله عوامل افزایش شمار ناصحان و مخالفان می داند.

پذیرش نقش مسلمانان و روحیه علم آموزی و نشر دانش، کار و تلاش بی وقفه، خلاقیت و نوآوری، شهرسازی و توجه به نشانه های تمدنی اسلام از سوی اکثر مستشرقین به خصوص مستشرقین اسپانیایی نادیده گرفته شده است. این غفلت مستشرقین آگاهانه یا ناآگاهانه ریشه در کدورتی دیرینه نسبت به اسلام و مسلمانان دارد که در اسپانیا از زمان سقوط آندلس تاکنون مسلط بر افکار عمومی مردم و نخبگان جامعه اسپانیایی بوده است. اما در این میان گروهی از مستشرقین اسپانیایی تبار در دو قرن اخیر ظهور پیدا کردند که به واسطه علاقه ای که به زبان و ادبیات عرب داشتند به تصحیح، شرح، نقد و ترجمه متون عربی دانشمندان آندلس دوره اسلامی پرداختند و با دستاوردهای شگفت انگیز آنان در زمینه های مختلف ادبی، علمی، فلسفی، اجتماعی، سیاسی و ... آشنا شدند و سعی کردند با پاسخ نظرات بدبیانه و کینه توزانه دیگر مستشرقین، جایگاه والای اسلام و نقش مسلمانان در دوره آندلس اسلامی را ثابت کنند. مقاله پیش رو به دنبال اثبات حضور چنین جریان مثبت اندیشی در میان مستشرقان اسپانیا است. این مقاله مبتنی بر روش توصیفی و تاریخی و بر اساس مطالعات کتابخانه ای، به معرفی مکتب کودرا به عنوان مشهورترین جریان شرق شناسی معتدل در اسپانیا پرداخته است و با معرفی مهمترین آثار و تالیفات کودرا و شاگردانش، به برخی شاخص ها و مولفه های فکری این جریان اشاره می کند.

نقش و اثرگذاری بانوان در عرصه های مختلف از موضوعات ثبت نشده در آثار پیشین است که با در کنار هم گذاشتن گزارش های تاریخی پراکنده، می توان به آن دست یافت. پژوهش فرارو با روش توصیفی تحلیلی و مطالعه ی متون تاریخی و رجالی متقدم درصدد پاسخ به این پرسش است که بانوان شیعه در دوران پیشوای ششم (علیه السلام) چه تأثیری داشته و چه اقداماتی در جهت بسط جریان تشیع انجام داده اند؟ لذا با نگاهی گذرا به اوضاع فرهنگی سیاسی عصر امام صادق (علیه السلام) به معرفی برخی زنان برجسته شیعه می پردازد و پاره ای از اقدامات مهم آنان را مورد بررسی قرار می دهد. حضور بانوان شیعه-ی دوره مذکور در زمینه های گوناگون ازجمله نقل روایت، پاسخ به سوالات شرعی، وصایت، وکالت، هجرت و نشر فرهنگ ناب شیعه، گویای این مدعاست که بانوان شیعه در گسترش جریان تشیع مؤثر بوده و تهدید ها را به فرصت تبدیل کرده اند.