حج چیست؟ حاجى کیست؟ مبانى روان شناختى و تربیتى (مقاله ترویجی حوزه)

مبانی روان شناختی و تربیتی
«حج»، در مقایسه با برنامه های تربیتیِ دیگر؛ چون «نماز» و «روزه»، دو قید زمان و مکان به همراه دارد؛ به بیان دیگر، در هر روز و هر ماه و در هر مکان و سرزمینی نمی توان اعمال حج را به جای آورد و حاجی شد.
در برنامه تربیتی و تهذیبی «حج»، پیوند تاریخ و جغرافیایِ هستی را شاهدیم. به همین دلیل، «حج»، همانند روزه، به جای یک ماه، باید در چند روز خاص و زمان های تعیین شده انجام پذیرد.(1)
«حج»، متفاوت از نماز و روزه، فقط در مناطقی مشخص، در سرزمینی مقدس، در میعادگاه توحید، در حریم امن و آرامشگه تاریخ انجام می گیرد.
«حج»، تطهیر وجود در اقیانوس هستی است، شرک ستیزی و وحدت جویی است، پالایش وجود و شست و شوی جان و روان در باران رحمت خداوندی است.
«حج»، گسستن همه زنجیرهای وابستگی، رها شدن از انانیت ها و تشخیص ها و تمرین و تجربه زندگی توحیدی است.
«نماز» و «روزه» برای همه ایمان آورندگان خداجو و رهروان طریق حق،
امری است لازم، اما انجام «حج»، بیش از همه بر افراد متمکّن واجب است. در نظام الهی، هرکس که امکان حضور در همایش عظیم حج را داشته باشد و بتواند از عهده انجام برنامه ها و هزینه های آن در نهایت سادگی برآید، مکلف به عزیمت به خانه امن و هجرت از خویشتن خویش به سوی خالق منّان است.
واقع امر این است که همواره کسانی که از تموّل و تمکّن بیشتری در زندگی شخصی و اجتماعی برخوردارند، بیش از دیگران در معرض آسیب پذیری های رفتاری و کژ روی های اجتماعی قرار می گیرند.
به کلامی دیگر، اگر تموّل و تمکّن با تزکیه و تهذیب همراه نباشد، می تواند زمینه ای برای تمرّد و طغیان شود. انسان متمکّن بیش از دیگران تکلیف دارد.(2) آن کس که از نعمت های الهی نصیب بیشتری دارد، از قدرت بدنی، ظرفیت فکری و امکانات اقتصادی فوق العاده ای برخوردار است، بدون تردید می بایست احساس مسؤولیت بیشتری کند و همواره با تهذیب نفس و صفای درون، در ایفای رسالت های فردی و اجتماعی توفیقات افزون تری کسب نماید.
از این رو «حج» امری واجب بر انسان های متمکن است تا مبادا این تمکّن و برخورداری، در زندگی اجتماعی برای آنان مایه تشخّص و تفاخر، خودنمایی و برتری طلبی، تمرّد و طغیان گری باشد. و «حج» برنامه جامعی است برای زدودن همه آفات شخصیتی و ایمن شدن در برابر محرک های شیطانی. اگر به دیده تأمل بر سیر مناسک و اعمال «حج» و احکام آن، از آغاز تا پایان بنگریم، به نیکی در می یابیم که «حج»، پالایش نفس از همه آسیب های روانی و کژ روی های اجتماعی و پردازش و پدیدآوریِ شخصیتی است قابل اعتماد، مصون از هر فساد، متواضع و آرام، غالب و حاکم بر کشش های نفسانی و محرّک های اجتماعی، بی نیاز از آزمندی ها، فزون خواهی ها و به دور از نشانه های خودنمایی و برتری جویی و عبدی است صالح و آزاده، حلیم و امین در خانه و اجتماع، و «حاجی» چنین است.
ازاین رو، کسی که به سفر عرشیِ «حج» می اندیشد، احساس می کند که به دنیای دیگری عزیمت می کند و می باید از وابستگی های دنیوی رها شود، از دغدغه های خاطر، نگرانی ها و اضطرابات حاصل از پیوندهای اجتماعی و تعامل و دادوستدهای بین فردی آزاد گردد تا با دلی آرام و قلبی مطمئن راحلِ دیار توحید شود. لذا نزد این و آن می رود و از خویشان و یاران، همسایگان و همشهریان و همکاران و همقطاران، حلالیت می طلبد و از رفتار ناخوشایندی که احتمالاً با برخی از آنان در شرایط و موقعیت خاصی داشته و از غیبتی که نموده است، عذرخواهی می کند و با این کار، کدورت ها و غبارها را می شوید.
اگر تموّل و تمکّن با تزکیه و تهذیب همراه نباشد، می تواند زمینه ای برای تمرّد و طغیان شود.
همچنین تلاش می کند قبل از سفر، همه دیون شرعی و قانونی خود را بپردازد و تصویر روشنی از وضع مالی و تسویه حساب ها و تعهّدات اخلاقی و اجتماعی خود ترسیم نماید و به خانواده و وصیّ خود ارائه کند؛ چراکه «حج» سفری نیست که بی توجه به وضعیت گذشته و حال و غافل از حلال ها و حرام ها، رضامندی ها و نارضایتی های این و آن بتواند عبادتی مقبول باشد و «حاجی» صفتی نیست که به آسانی زینت بخش شخصیت هر مسافر سرزمین وحی گردد. «حاجی» شدن؛ یعنی متّصف شدن به همه فضیلت های اخلاقی و ارزش های انسانی و مصون بودن از همه رذیلت های اخلاقی و رها شدن از اسارت های نفسانی.
برای اتصاف به صفت «حاجی» و دست یابی به چنین مقام والایی، باید زحمت ها کشید و رنج ها متحمّل شد. از خود به درآمد و با خدا یکی شد. ناخالصی های وجود را در آتش عشق سوزاند و مصفّا شد. دل را از هرآنچه غیر حق است، خالی کرد و بذرهای محبت محبوب را در آن نشاند. جسم و جان را در دریای رحمت پروردگار، تغسیل و تطهیر کرد. لباس نشان را از تن به در آورد و با تن پوشی از «سفیدی» بی نشان شد.(3) در برابر همه وسوسه ها و تمایلات درونی و کشش های نفسانی، عافیت جویی ها و راحت طلبی ها ایستادگی کرد و با ایمان استوار و توکّل راسخ، نیتی خالص و انگیزه ای مقدس، لحظه ای از تلاش(4) در عرصه های صدق و صفا و مروّت و ایثار غافل نماند.(5)
اگر به حقیقت به «حج» آمده ای و می خواهی به منزلت و مقام «حاجی» مفتخر شوی و نشان عزّت ارزشی را درون سینه ات جای دهی، می باید تمرین و تجربه دیگری را آغاز کنی.
تو خود نیک می دانی که بَلِ الاْءِنسَانُ عَلَی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ(6) و دیگران نیز می دانند و همه روان شناسان و روان درمانگران نیز بیان می دارند که اساسی ترین آسیب های شخصی و مهم ترین آفات اخلاقی و مستعدترین زمینه های کژ روی و انحرافات رفتاری انسان در همه زمان ها و مکان ها، ریشه در برخی ویژگی ها و عقده های روانی و عدم مهار بعضی از تمایلات نفسانی دارد.
و خداوند منّان، صورت گر شاکله آدمی و علیم بر همه قوانین حاکم بر نفسانیات و ویژگی ها و نیازهای فطریِ انسان، می خواهد که انسان متمکّن در فرایند «حاجی شدن» در یک ابتلا و امتحان عظیم، خانه دل را زیر و بم کند و بر همه کشش های درون و محرک های بیرون و آسیب های رشد و تعالی شخصیت چیره و حاکم شود.
از همین روست که در طریق «حاجی شدن» ومصونیت یافتن از آسیب پذیری های روانی و اجتماعی، انسان باید آنگاه که لباس بی نشان احرام بر تن می کند و تیرگی ها را زدوده، با سپیدی همراه می شود، مقابله و مبارزه با آفت های شخصیت متعادل و متعالی را تمرین و تجربه کند، آنکه می خواهد «حاجی» شود، باید:
ـ از خودبینی و خودآرایی پرهیز کند.(7)
ـ از راحت طلبی و عافیت جویی به دور باشد.(8)
ـ از خود آزاری و دیگرآزاری اجتناب ورزد.(9)
ـ از اندیشه تخریب و تهاجم و پرخاشگری آزاد باشد.(10)
ـ از خود ارضایی و غلیان هوس ها و کشش های جنسی رها باشد.(11)
ـ از تفاخر و برتری طلبی و خودبزرگ بینی مبرّا باشد.(12)
ـ از زبان و رفتار تظاهر و تزویر و تحقیر و توهین جدا باشد.(13)
چرا که غالب بودن این ویژگی ها در زندگی فردی و اجتماعی، اصلی ترین آفات رشد و اساسی ترین آسیب های شخصیت انسان است.
و «حاجی» کسی است که با تمرین وافی در وادی زدودن آفات رشد و استیلا بر کشش های نفسانی و محرک های اجتماعی و تجربه برادری و برابری، صفا و پاکی، مروت و ایثار، زندگی هدفمند و خدا محور، ستیز با شیاطین سرکش نفس و دشمن معنویت، انزجار و تبرّی جستن از مشرکان و ظالمان و طاغیان عصر، آماده قربانی کردن عزیزترین هستی خویش می گردد.
«قربانی کردن»، مرحله ای با شکوه از فرایند پرعظمت «حج» است.
اکنون که می خواهی «حاجی» شوی و به مقام والای ابراهیمی نایل گردی، در صف منادیان راستین لا إِلهَ إلاَّ اللّه قرار گیری و از سویدای دل لبّیک حق گویی، تو نیز باید به نشانه توفیق در پالایش وجود و غلبه بر همه کشش های نفسانی و محرک های روانی و اجتماعی، صیقل دادن جسم و جان و اخلاص و یکتاپرستی، «اسماعیلت» را قربانی کن؛ که ابراهیم چنین کرد.
عزیزترین هستی ابراهیم علیه السلام ، در پایان یک عمر انتظار و یک قرن تلاش و رنج و محنت، فرزندی دلبند و پسری زیباروی و نیکوسیرت بود که او در صحنه امتحان، به رغم همه دلبستگی ها، آماده شد تا ریشه ها و رگه های وابستگی را قطع کند که ندا آمد: ای ابراهیم، تو پیروزی، به جای اسماعیلت، گوسفندی قربانی کن.
طَبق اخلاص بگذار، هرچه و هرکه باشد: سرمایه ات، فرزندانت، همسرت، مقامت، آبرویت، شغلت، شهرتت، فزون خواهی ات، خودکامگی ات و... .
حال تو که می خواهی «حاجی» شوی و به برترین منزلت و مقام در جامعه مسلمانان نایل شوی(14) و عزّت اسلامی نصیبت گردد، به اسماعیلت بیندیش، خالصانه و مخلصانه تأمل کن.
آری، اسماعیل خود را، هرآنچه هست، در هیئت گوسفندی و شتری، در مسلخ عشق و ایثار قربانی کن.
اکنون با توفیق در این آزمون سترگ، به سان بندگان ناب خدا، آرام دل و سبک بال(15) چون پروانه، برای ایفای نقشی تازه و رسالتی نو، گام در سرزمین خود نِه و به میان جمع مردمان خویش بازگرد.
اکنون رفتار و منش تو، به گونه ای است که گویا تولّدی دوباره یافته ای و قلبت برای خدا می تپد و بس. جز حق نمی گویی، جز حق نمی جویی و جز به صراط حق گام نمی گذاری و همه مردم از کوچک و بزرگ و زن و مرد انتظار دارند و دوست می دارند که همه ارزش های والای قرآنی و الگوی متعالی شخصیت اسلامی را در منش و رفتارهای فردی و اجتماعی تو مشاهده و تجربه نمایند.
و «حاجی»؛ یعنی مظهر مقاومت در برابر طوفان سرکش نفس، تفسیر درستی و صداقت، تجسم گذشت و ایثار، تبلور محبت و منطق و تجلّی صفا و مروت.

________________________________________
1 . روزه در یک ماه تمام (ماه رمضان) مقرر گردید و حج سه روز در ماه ذیحجه و فقط در منطقه مکه.
2 . بقره : 285 ، لاَ یُکَلِّفُ اللّه ُ نَفْسا إِلاَّ وُسْعَهَا... ؛ «خداوند بر کسی، بدون توجه به توانایی ها و وسعت وجودش تکلیف نمی کند.»
3 . بخشی از هویت فردی انسان با «لباس» مشخص می شود. وقتی گروهی از انسان ها لباس یک شکل به تن می کنند، مثل بیماران بیمارستان ها، سربازان پادگان ها و یا آنگاه که همه انسان هایی که به حج آمده اند کفن پوش می شوند، تمامی فردیّت ها، هویت ها و تشخص ها از میان می رود. به همین دلیل است که بعضی از بیمارانِ متمکّن دوست دارند در بیمارستان نیز لباس شخصی به تن داشته باشند!
4 . النجم : 39 ، وَ أَنْ لَیْسَ لِلاْءِنْسَانِ إِلاَّ مَا سَعَی .
5 . سعی میان صفا و مروه.
6 . قیامت : 14 ، «همانا انسان بر کشش های نفسانی خود آگاه است.»
7 . در حال احرام، نگاه کردن در آیینه، عطر زدن و استفاده از انگشتری زینتی و... ممنوع است.
8 . در حال احرام، پوشاندن سر و سایبان بر سر قرار دادن ممنوع است.
9 . در حال احرام خون انداختن بدن، کشتن حشراتی که در بدن سکنی گزیده اند و... ممنوع است.
10 . در حال احرام، کندن درخت و هر روییدنی، کشتن حیوانات و جدال و مسلح شدن به سلاح های گرم و سرد ممنوع است.
11 . در حال احرام، خود ارضایی، معاشقه و ارتباط با همسر ممنوع است.
12 . در حال احرام، تفاخر و مباهات و... حرام است.
13 . در حال احرام، دروغ گفتن، تهمت زدن و فحاشی حرام است.
14 . در بعضی از کشورهای اسلامی، آن کس که از سفر حج به موطن خود بازمی گردد؛ یعنی «حاجی»، از منزلت والایی در میان مردمان خود برخوردار است. مردم او را امین می دانند و مصون از آسیب ها و کژاندیشی ها. به همین دلیل است که وقتی یک پزشک متخصص از کشوری مثل مالزی «حاجی» می شود، ابتدا کارت ویزیت و تابلوی مطب خود را عوض می کند و نام خود را با کلمه مقدس «الحاج دکتر...» مزیّن می نماید. اما جای بسی تأسف و تأثر است، هنگامی که از منزلت «حاجی» در ایران اسلامی سخن می گوییم!
15 . فرقان : 63 ، وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَی الاْءَرْضِ هَوْنا وَإِذَا خَاطَبَهُمْ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلاَما .