مناسک حج در کتاب خداوند (مقاله ترویجی حوزه)

اهمیت مناسک حج
لزوم رعایت تقوای الهی درباره احکام و مناسک حج و پرهیز از هرگونه کوتاهی و اهمال کاری در مورد آن:
وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ وَ لا تَحْلِقُوا رُوءُسَکُمْ حَتّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَرِیضاً أَوْ بِهِ أَذیً مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْیَةٌ مِنْ صِیامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُکٍ فَإِذا أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ ثَلاثَةِ أَیّامٍ فِی الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ إِذا رَجَعْتُمْ تِلْکَ عَشَرَةٌ کامِلَةٌ ذلِکَ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ اتَّقُوا اللّه َ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّه َ شَدِیدُ الْعِقابِ .(بقره196)
مناسک حج از شعائر الهی و شایسته تعظیم و بزرگداشت:
ذلِکَ وَ مَنْ یُعَظِّمْ شَعائِرَ اللّه ِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَی الْقُلُوبِ * لَکُمْ فِیها مَنافِعُ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی ثُمَّ مَحِلُّها إِلَی الْبَیْتِ الْعَتِیقِ .(حج : 33 ـ 32)
در اینکه مقصود از «شعائراللّه » در آیه بالا چیست، مفسّران سه احتمال ذکر کرده اند:
«تمام معالم دین»، «خصوص مناسک حج» یا «خصوص دام های قربانی».
(نک : مجمع البیان؛ المیزان، ذیل آیه)
نکته بالا، بر اساس احتمال دوم است.
گفتنی است در این صورت، معنای لَکُمْ فِیها مَنافِعُ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی... این است که مناسک حج وسیله کسب در آمد و تجارت برای شما مسلمانان است. (نک : همان)
1 . احرام
احرام از مناسک و واجبات حج و عمره:
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ أُحِلَّتْ لَکُمْ بَهِیمَةُ اْلأَنْعامِ إِلاّ ما یُتْلی عَلَیْکُمْ غَیْرَ مُحِلِّی الصَّیْدِ وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ... .(مائده: 1)
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَقْتُلُوا الصَّیْدَ وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ...وَ حُرِّمَ عَلَیْکُمْ صَیْدُ الْبَرِّ ما دُمْتُمْ حُرُماً... .(مائده : 96 ـ 95)
در این آیات، اصلِ وجوبِ احرام مسلّم فرض شده است.
محرمات احرام
الف ـ آمیزش جنسی
حرمت آمیزش جنسی با همسر در حال احرام:
الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِی الْحَجِّ...(بقره : 197)
«رفث» در لغت به معنای سخن از امور زشت و در روایات و فقه، کنایه از آمیزش جنسی است.
ب ـ جدال
سوگند خوردن به مثل «آری واللّه » و «نه واللّه » در مقام اثبات یا نفی چیزی:
الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِی الْحَجِّ...(بقره : 197)
«جدال» در لغت به معنای مطلق نزاع است؛ اما در روایات و به تبع آن، در فقه به معنایی که ذکر گردیده، تفسیر شده است.
پ ـ سر تراشیدن پیش از قربانی:
جایز نبودن تراشیدن سر پیش از ذبح یا نحر قربانی:
وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ وَ لا تَحْلِقُوا رُوءُسَکُمْ حَتّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ... .(بقره : 196)
سر تراشیدن قبل از قربانی سبب وجوب کفاره، حتی در صورت مریض و معذور بودن:
وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ وَ لا تَحْلِقُوا رُوءُسَکُمْ حَتّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَرِیضاً أَوْ بِهِ أَذیً مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْیَةٌ... .(بقره : 96)
روزه (سه روز)، یا صدقه (ده مد طعام به شش مسکین)، یا قربانی (یک گوسفند)، کفاره سر تراشیدن قبل از قربانی:
وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ وَ لا تَحْلِقُوا رُوءُسَکُمْ حَتّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَرِیضاً أَوْ بِهِ أَذیً مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْیَةٌ مِنْ صِیامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُکٍ... .(بقره : 196)
ت ـ شکار حیوانات وحشی:
حرام بودن شکار هر نوع حیوان وحشی، در حال احرام:
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ أُحِلَّتْ لَکُمْ بَهِیمَةُ اْلأَنْعامِ إِلاّ ما یُتْلی عَلَیْکُمْ غَیْرَ مُحِلِّی الصَّیْدِ وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ... .(مائده: 1)
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَقْتُلُوا الصَّیْدَ وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ...وَ حُرِّمَ عَلَیْکُمْ صَیْدُ الْبَرِّ ما دُمْتُمْ حُرُماً... .(مائده : 96 ـ 95)
شکار حیوانات وحشی در حال احرام، حرامی مؤکّد و در پی دارنده عذاب سخت خداوند:
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَیَبْلُوَنَّکُمُ اللّه ُ بِشَیْءٍ مِنَ الصَّیْدِ تَنالُهُ أَیْدِیکُمْ وَ رِماحُکُمْ لِیَعْلَمَ اللّه ُ مَنْ یَخافُهُ بِالْغَیْبِ فَمَنِ اعْتَدی بَعْدَ ذلِکَ فَلَهُ عَذابٌ أَلِیمٌ * یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَقْتُلُوا الصَّیْدَ وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ وَ مَنْ قَتَلَهُ مِنْکُمْ مُتَعَمِّداً فَجَزاءٌ مِثْلُ ما قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ... وَ مَنْ عادَ فَیَنْتَقِمُ اللّه ُ مِنْهُ وَ اللّه ُ عَزِیزٌ ذُو انْتِقامٍ .(مائده : 95 ـ 94)
شکار حیوانات وحشی در حال احرام، سبب وجوب کفاره:
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَقْتُلُوا الصَّیْدَ وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ وَ مَنْ قَتَلَهُ مِنْکُمْ مُتَعَمِّداً فَجَزاءٌ مِثْلُ ما قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ یَحْکُمُ بِهِ ذَوا عَدْلٍ مِنْکُمْ هَدْیاً بالِغَ الْکَعْبَةِ أَوْ کَفّارَةٌ طَعامُ مَساکِینَ أَوْ عَدْلُ ذلِکَ صِیاماً لِیَذُوقَ وَبالَ أَمْرِهِ... .(مائده : 95)
جایگزین شدن انتقام و عذاب خدا به جای کفاره، در صورت تکرار شکار حیوانات وحشی از سوی شخص مُحرِم:
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَقْتُلُوا الصَّیْدَ وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ وَ مَنْ قَتَلَهُ مِنْکُمْ مُتَعَمِّداً فَجَزاءٌ مِثْلُ ما قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ... وَ مَنْ عادَ فَیَنْتَقِمُ اللّه ُ مِنْهُ وَ اللّه ُ عَزِیزٌ ذُو انْتِقامٍ .(مائده : 95)
حلبی از امام صادق علیه السلام در باره شخصی که در حال احرام شکار نماید پرسید، حضرت فرمود: بر او کفاره واجب می شود. گفت اگر دوباره شکار کند (حکمش چیست)؟ فرمود: بر او کفاره ای نیست و این همان کسی است که خدای تعالی فرمود:
وَ مَنْ عادَ فَیَنْتَقِمُ اللّه ُ مِنْهُ(نورالثقلین، ج3، ص678، ح388)
حرام بودنِ خوردن از گوشت حیوان شکار شده بر مُحرم:
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ أُحِلَّتْ لَکُمْ بَهِیمَةُ اْلأَنْعامِ إِلاّ ما یُتْلی عَلَیْکُمْ غَیْرَ مُحِلِّی الصَّیْدِ وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ... وَ حُرِّمَ عَلَیْکُمْ صَیْدُ الْبَرِّ ما دُمْتُمْ حُرُماً... . .(مائده: 1 و 96)
این برداشت بنا بر این احتمال است که «صید» به معنای اسم مفعول (حیوان شکار شده) باشد.
جایز بودن شکار حیوانات دریایی و خوردن از آنها برای مُحرم:
أُحِلَّ لَکُمْ صَیْدُ الْبَحْرِ وَ طَعامُهُ مَتاعاً لَکُمْ وَ لِلسَّیّارَةِ وَ حُرِّمَ عَلَیْکُمْ صَیْدُ الْبَرِّ ما دُمْتُمْ حُرُماً...(مائده : 96)
حلال شدن شکار برای مُحرم پس از خروج از احرام:
...وَ إِذا حَلَلْتُمْ فَاصْطادُوا... .(مائده : 2)
فلسفه تحریم صید
آزمایش مؤمنان از سوی خداوند، فلسفه حرام شدن صید بر محرم، علی رغم قرار گرفتن حیوانات شکاری در دسترس آنان:
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَیَبْلُوَنَّکُمُ اللّه ُ بِشَیْءٍ مِنَ الصَّیْدِ تَنالُهُ أَیْدِیکُمْ وَ رِماحُکُمْ لِیَعْلَمَ اللّه ُ مَنْ یَخافُهُ بِالْغَیْبِ... .(مائده : 94)
کفاره صید
قربانی حیوان (شتر، گاو یا گوسفند) معادل حیوان شکار شده یا اطعام به مسکینان معادل قیمت حیوان شکار شده یا روزه گرفتن (در برابر هر یک یا دو مد طعام یک روز) کفاره صید عمدی در حال احرام:
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَقْتُلُوا الصَّیْدَ وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ وَ مَنْ قَتَلَهُ مِنْکُمْ مُتَعَمِّداً فَجَزاءٌ مِثْلُ ما قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ یَحْکُمُ بِهِ ذَوا عَدْلٍ مِنْکُمْ هَدْیاً بالِغَ الْکَعْبَةِ أَوْ کَفّارَةٌ طَعامُ مَساکِینَ أَوْ عَدْلُ ذلِکَ صِیاماً... .(مائده : 95)
کفارات صید، کیفری بر ضد نادیده گیرندگان حکم حرمت صید در حال احرام:
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَقْتُلُوا الصَّیْدَ وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ وَ مَنْ قَتَلَهُ مِنْکُمْ مُتَعَمِّداً فَجَزاءٌ مِثْلُ ما قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ یَحْکُمُ بِهِ ذَوا عَدْلٍ مِنْکُمْ هَدْیاً بالِغَ الْکَعْبَةِ أَوْ کَفّارَةٌ طَعامُ مَساکِینَ أَوْ عَدْلُ ذلِکَ صِیاماً لِیَذُوقَ وَبالَ أَمْرِهِ... .(مائده : 95)
ث ـ فسوق (دروغ گفتن، فحش دادن و
فخر به دیگران):
الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِی الْحَجِّ...(بقره : 197)
2 . وقوف به عرفات
وقوف به عرفات از مناسک و واجبات حج:
فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْکُرُوا اللّه َ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ... ثُمَّ أَفِیضُوا مِنْ حَیْثُ أَفاضَ النّاسُ... .(بقره : 199 ـ 198)
کوچ از عرفات که در آیه آمده، فرع بر وقوف به آن است.
شایسته بودن استغفار و طلب آمرزش از خداوند هنگام کوچ از عرفات:
ثُمَّ أَفِیضُوا مِنْ حَیْثُ أَفاضَ النّاسُ وَ اسْتَغْفِرُوا اللّه َ... .(بقره : 199)
وقوف به عرفات در روزگار جاهلیت
ترک وقوف به عرفات از سوی قرشیان در حج روزگار جاهلیت:
ثُمَّ أَفِیضُوا مِنْ حَیْثُ أَفاضَ النّاسُ... .(بقره : 199)
3 . وقوف به مشعرالحرام
وقوف به مشعرالحرام از مناسک و واجبات حج:
فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْکُرُوا اللّه َ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ... .(بقره : 198)
لزوم یاد و ذکر خدا در وقوف به مشعرالحرام:
فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْکُرُوا اللّه َ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ... .(بقره : 198)
قداست مشعر
مشعر الحرام مکانی مقدس و دارای حرمت ویژه در پیشگاه خداوند:
فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْکُرُوا اللّه َ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ... .(بقره : 198(
4 . قربانی:
قربانی از واجبات حج تمتع:
...فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ... .(بقره : 196)
وَأَذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالاً... لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللّه ِ فِی أَیّامٍ مَعْلُوماتٍ عَلی ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَةِ اْلأَنْعامِ... .(حج : 28 ـ 27)
نیز نک : حج 34 ـ 33 و 36
سهل و میسور بودن، حد وجوب قربانی در حج:
وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ وَ لا تَحْلِقُوا رُوءُسَکُمْ حَتّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ... .(بقره : 196
انجام تکلیف قربانی حج، موقوف به زمانی خاص و معین (دهم تا سیزدهم ذیحجه):
وَ أَذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالاً... لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللّه ِ فِی أَیّامٍ مَعْلُوماتٍ عَلی ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَةِ اْلأَنْعامِ... .(حج : 28 ـ 27)
«أَیّامٍ مَعْلُوماتٍ» در برخی روایات به روز عید و سه روز بعد آن (ایام تشریق) تفسیر شده است.(مجمع البیان، ذیل آیه).
ضرروت ذبح قربانی حج در محل و مکان خاص (منا):
وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ وَ لا تَحْلِقُوا رُوءُسَکُمْ حَتّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ... .(بقره : 196)
لزوم ذکر نام خدا به هنگام ذبح و نحر قربانی در حج:
وَ أَذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالاً... لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللّه ِ فِی أَیّامٍ مَعْلُوماتٍ عَلی ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَةِ اْلأَنْعامِ... .(حج : 28 ـ 27)
وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَکُمْ مِنْ شَعائِرِ اللّه ِ لَکُمْ فِیها خَیْرٌ فَاذْکُرُوا اسْمَ اللّه ِ عَلَیْها صَوافَّ...(حج : 31)
جواز قربانی کردن هر یک از شتر، گاو و گوسفند در حج:
وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللّه ِ فِی أَیّامٍ مَعْلُوماتٍ عَلی ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَةِ اْلأَنْعامِ... .(حج : 28)
«انعام» در اصل به معنای شتر است و به گاو و گوسفندی که در ضمنشان شتر باشد نیز انعام گفته می شود.
یک گوسفند اقلّ قربانی در حج:
...فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ... .(بقره : 196)
امام رضا علیه السلام فرمود: «فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ» یعنی یک گوسفند»
(عیون اخبار الرضا ، ج2، ص120، ح1)
مطلوب تر بودن گزینش شتران درشت و چاق برای قربانی در حج:
وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَکُمْ مِنْ شَعائِرِ اللّه ِ...(حج : 31)
«البدن» در اینجا به معنای شتر درشت و چاق است (نک : مجمع البیان، ذیل آیه).
جواز استفاده از قسمتی از گوشت قربانی برای حج گزاران:
...وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللّه ِ فِی أَیّامٍ مَعْلُوماتٍ عَلی ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَةِ اْلأَنْعامِ... .(حج : 28)
وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَکُمْ مِنْ شَعائِرِ اللّه ِ لَکُمْ فِیها خَیْرٌ فَاذْکُرُوا اسْمَ اللّه ِ عَلَیْها صَوافَّ فَإِذا وَجَبَتْ جُنُوبُها فَکُلُوا مِنْها... .(حج : 31)
«مِنْها» بیانگر این است که فقط بخشی از گوشت قربانی سهم حج گزار قربانی کننده است. شایان ذکر است که «فَکُلُوا» فرمان وجوبی نیست.
لزوم اطعام مستمندان از گوشت قربانی حج:
...وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللّه ِ فِی أَیّامٍ مَعْلُوماتٍ عَلی ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَةِ اْلأَنْعامِ فَکُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْبائِسَ الْفَقِیرَ... .(حج : 28)
وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَکُمْ مِنْ شَعائِرِ اللّه ِ لَکُمْ فِیها خَیْرٌ فَاذْکُرُوا اسْمَ اللّه ِ عَلَیْها صَوافَّ فَإِذا وَجَبَتْ جُنُوبُها فَکُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْقانِعَ وَ الْمُعْتَرَّ... .(حج : 31)
جواز استفاده از دام های قربانی تا هنگام ذبح و نحر آن:
ذلِکَ وَ مَنْ یُعَظِّمْ شَعائِرَ اللّه ِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَی الْقُلُوبِ * کُمْ فِیها مَنافِعُ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی ثُمَّ مَحِلُّها إِلَی الْبَیْتِ الْعَتِیقِ .(حج : 33 ـ 32)
این برداشت بنابراین احتمال است که مقصود از «شعائر» در آیه پیشین خصوص دام های قربانی باشد.
انواع قربانی های حج
قربانی های حج، دارای دو نوع؛ نشان دار و بی نشان:
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللّه ِ... وَ لاَ الْهَدْیَ وَ لاَ الْقَلائِدَ... .(مائده : 2)
جَعَلَ اللّه ُ الْکَعْبَةَ الْبَیْتَ الْحَرامَ قِیاماً لِلنّاسِ وَالشَّهْرَ الْحَرامَ وَالْهَدْیَ وَالْقَلائِدَ... .(مائده : 97)
«هدی» قربانی عادی و بی نشانه و «قلائد» قربانی نشان دار است.
بدل قربانی حج
ده روز روزه ـ سه روز در موسم حج و هفت روز در وطن پس از باز گشت از حج ـ بدل قربانی، در صورت ناتوانی حج گزار متمتع از تهیه قربانی:
...فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ ثَلاثَةِ أَیّامٍ فِی الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ إِذا رَجَعْتُمْ تِلْکَ عَشَرَةٌ کامِلَةٌ ذلِکَ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرامِ... .(بقره : 196)
فلسفه قربانی در حج
ذکر و یاد نام خدا و شکر و سپاسگزاری در برابر نعمت های او، از فلسفه های وجوب قربانی بر حج گزار:
وَ أَذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالاً... وَیَذْکُرُوا اسْمَ اللّه ِ فِی أَیّامٍ مَعْلُوماتٍ عَلی ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَةِ اْلأَنْعامِ... .(حج : 28 ـ 27)
وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَکُمْ مِنْ شَعائِرِ اللّه ِ لَکُمْ فِیها خَیْرٌ فَاذْکُرُوا اسْمَ اللّه ِ عَلَیْها صَوافَّ فَإِذا وَجَبَتْ جُنُوبُها فَکُلُوا مِنْها... کَذلِکَ سَخَّرَها لَکُمْ لِتُکَبِّرُوا اللّه َ عَلی ما هَداکُمْ .(حج : 37 ـ 36)
رسیدن به روح تقوا از حکمت های واجب شدن ذبح و نحر قربانی در حج:
وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَکُمْ مِنْ شَعائِرِ اللّه ِ... لَنْ یَنالَ اللّه َ لُحُومُها وَ لا دِماوءُها وَ لکِنْ یَنالُهُ التَّقْوی مِنْکُمْ... .(حج : 37 ـ 36)
رفع فقر و کمک به نیازمندان از فلسفه های لزوم قربانی در حج:
وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللّه ِ فِی أَیّامٍ مَعْلُوماتٍ عَلی ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَةِ اْلأَنْعامِ فَکُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْبائِسَ الْفَقِیرَ... .(حج : 28)
وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَکُمْ مِنْ شَعائِرِ اللّه ِ لَکُمْ فِیها خَیْرٌ فَاذْکُرُوا اسْمَ اللّه ِ عَلَیْها صَوافَّ فَإِذا وَجَبَتْ جُنُوبُها فَکُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْقانِعَ وَ الْمُعْتَرَّ... .(حج : 31)
قداست دام های قربانی حج
دام های قربانی (دام هایی که حاجیان برای قربانی کردن در حج به همراه می برند) از شعائر الهی و دارای حرمت و قداست در پیشگاه خداوند:
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللّه ِ وَ لاَ الشَّهْرَ الْحَرامَ وَ لاَ الْهَدْیَ وَ لاَ الْقَلائِدَ... .(مائده : 2)
وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَکُمْ مِنْ شَعائِرِ... .(حج : 31)
بزرگداشت دام های قربانی و حرمت نهادن به آنها، نشانه تقوای دل و خداترسی:
ذلِکَ وَ مَنْ یُعَظِّمْ شَعائِرَ اللّه ِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَی الْقُلُوبِ... .(حج : 32)
مطلوب بودن نشانه گزاری دام های مورد نظر برای قربانی در حج:
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللّه ِ وَ لاَ الشَّهْرَ الْحَرامَ وَ لاَ الْهَدْیَ وَ لاَ الْقَلائِدَ... .(مائده : 2)
قربانی ارزشمند
قربانی برخاسته از روح تقوا ارزشمند و مورد عنایت خداوند:
وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَکُمْ مِنْ شَعائِرِ اللّه ِ... لَنْ یَنالَ اللّه َ لُحُومُها وَ لا دِماوءُها وَ لکِنْ یَنالُهُ التَّقْوی مِنْکُمْ... .(حج : 37 ـ 36)
قربانی درعصرجاهلیت
حرام پنداشتنِ خوردن از گوشت قربانیِ حج توسط حج گزاران عصر جاهلیت:
...وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللّه ِ فِی أَیّامٍ مَعْلُوماتٍ عَلی ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَةِ اْلأَنْعامِ فَکُلُوا مِنْها... .(حج : 28)
وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَکُمْ مِنْ شَعائِرِ اللّه ِ لَکُمْ فِیها خَیْرٌ فَاذْکُرُوا اسْمَ اللّه ِ عَلَیْها صَوافَّ فَإِذا وَجَبَتْ جُنُوبُها فَکُلُوا مِنْها... .(حج : 31)
«فَکُلُوا» فرمان وجوبی نیست بلکه امری است که جایز بودن خوردن از گوشت قربانی حج را اعلان می دارد؛ زیرا مردم روزگار جاهلی خوردن آن را حرام می پنداشتند.
(مجمع البیان، ج7 و 8 ، ص137).
ممنوع بودن استفاده از دام های قربانی قبل از ذبح، در پندار مردم روزگار جاهلیت:
لَکُمْ فِیها مَنافِعُ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی ثُمَّ مَحِلُّها إِلَی الْبَیْتِ الْعَتِیقِ... وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَکُمْ مِنْ شَعائِرِ اللّه ِ لَکُمْ فِیها خَیْرٌ... .(مائده : 36 ـ 33)
قربانی از جنس انسان
فرمان خداوند به ابراهیم علیه السلام در عالم رؤیا مبنی بر ذبح فرزندش اسماعیل علیه السلام :
فَلَمّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْیَ قالَ یا بُنَیَّ إِنِّی أَری فِی الْمَنامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ فَانْظُرْ ما ذا تَری قالَ یا أَبَتِ افْعَلْ ما تُوءْمَرُ سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَ اللّه ُ مِنَ الصّابِرِینَ .(صافات : 102)
اطاعت و شکیبایی ستودنی اسماعیل علیه السلام در برابر فرمان ذبح:
فَلَمّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْیَ قالَ یا بُنَیَّ إِنِّی أَری فِی الْمَنامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ فَانْظُرْ ما ذا تَری قالَ یا أَبَتِ افْعَلْ ما تُوءْمَرُ سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَ اللّه ُ مِنَ الصّابِرِینَ .(صافات : 102)
اخلاص و تسلیم ستایش برانگیز ابراهیم و اسماعیل علیهماالسلام در برابر فرمان ذبح:
فَلَمّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْیَ قالَ یا بُنَیَّ إِنِّی أَری فِی الْمَنامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ فَانْظُرْ ما ذا تَری قالَ یا أَبَتِ افْعَلْ ما تُوءْمَرُ سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَ اللّه ُ مِنَ الصّابِرِینَ * فَلَمّا أَسْلَما وَ تَلَّهُ لِلْجَبِینِ * وَ نادَیْناهُ أَنْ یا إِبْراهِیمُ * قَدْ صَدَّقْتَ الرُّوءْیا إِنّا کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ .(صافات : 105 ـ 102)
قرار دادن جبین اسماعیل علیه السلام بر روی خاک جهت ذبح او در راه خدا توسط ابراهیم علیه السلام و فرا رسیدن ندای الهی به آن حضرت، مبنی بر آزمایشی بودن این فرمان:
فَلَمّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْیَ قالَ یا بُنَیَّ إِنِّی أَری فِی الْمَنامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ فَانْظُرْ ما ذا تَری قالَ یا أَبَتِ افْعَلْ ما تُوءْمَرُ سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَ اللّه ُ مِنَ الصّابِرِینَ * فَلَمّا أَسْلَما وَ تَلَّهُ لِلْجَبِینِ * وَ نادَیْناهُ أَنْ یا إِبْراهِیمُ * قَدْ صَدَّقْتَ الرُّوءْیا إِنّا کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ * إِنَّ هذا لَهُوَ الْبَلاءُ الْمُبِینُ .(صافات :106 ـ 102)
فرمان ذبح اسماعیل علیه السلام فرمانی آزمایشی جهت عینیت بخشیدن به مقام اخلاص و تسلیم ابراهیم و اسماعیل علیهماالسلام در برابر اراده و امر خداوند:
فَلَمّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْیَ قالَ یا بُنَیَّ إِنِّی أَری فِی الْمَنامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ فَانْظُرْ ما ذا تَری قالَ یا أَبَتِ افْعَلْ ما تُوءْمَرُ سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَ اللّه ُ مِنَ الصّابِرِینَ * فَلَمّا أَسْلَما وَ تَلَّهُ لِلْجَبِینِ * وَ نادَیْناهُ أَنْ یا إِبْراهِیمُ * قَدْ صَدَّقْتَ الرُّوءْیا إِنّا کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ * إِنَّ هذا لَهُوَ الْبَلاءُ الْمُبِینُ .(صافات :106 ـ 102)
جایگزین شدن ذبح عظیم (قوچی از عالم غیب) به جای ذبح اسماعیل علیه السلام :
فَلَمّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْیَ قالَ یا بُنَیَّ إِنِّی أَری فِی الْمَنامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ فَانْظُرْ ما ذا تَری قالَ یا أَبَتِ افْعَلْ ما تُوءْمَرُ سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَ اللّه ُ مِنَ الصّابِرِینَ * فَلَمّا أَسْلَما وَ تَلَّهُ لِلْجَبِینِ * وَ نادَیْناهُ أَنْ یا إِبْراهِیمُ * قَدْ صَدَّقْتَ الرُّوءْیا إِنّا کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ * إِنَّ هذا لَهُوَ الْبَلاءُ الْمُبِینُ * وَ فَدَیْناهُ بِذِبْحٍ عَظِیمٍ .(صافات : 107 ـ 102)
ماهیت قربانی حج
دام های قربانی هدیه حج گزار (برای نیازمندان):
وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ وَ لا تَحْلِقُوا رُوءُسَکُمْ حَتّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ... فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ... .(بقره : 196)
از اینکه از دام های اختصاص داده شده برای قربانی در حج تعبیر به «هدی» شده، می توان نکته یاد شده را استفاده کرد.
5 . رمی جمره
وَ أَذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالاً... لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللّه ِ فِی أَیّامٍ مَعْلُوماتٍ عَلی ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَةِ اْلأَنْعامِ... ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ... .(حج : 27، 28 و 29)
از امیر مؤمنان علیه السلام نقل شده است که درباره سخن خدای عزّوجلّ؛ «ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ» فرمود: «تفث» رمی و حلق است...(بحار، ج96، ص312، ح39)
6 . حلق و تقصیر
لزوم حلق یا تقصیر و خروج از احرام پس از انجام مراسم قربانی:
وَ أَذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالاً... لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللّه ِ فِی أَیّامٍ مَعْلُوماتٍ عَلی ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَةِ اْلأَنْعامِ...ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ... .(حج : 27، 28 و 29)
افزون بر روایت یاد شده، شماری از مفسّران «قضاء تفث» (به معنای برطرف کردن آلودگیها) را کنایه از خروج از احرام (با انجام حلق یا تقصیر) دانسته اند.
(نک : مجمع البیان؛ المیزان، ذیل آیه)
جواز تأخیر حلق یا تقصیر پس از قربانی:
...ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ... .(حج : 29)
«ثُمَّ» بیانگر جواز تأخیر است.
7 . طواف
وجوب طواف خانه خدا (طواف زیارت) پس از حلق و تقصیر:
ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ... وَ لْیَطَّوَّفُوا بِالْبَیْتِ الْعَتِیقِ .(حج : 29)
در مجمع البیان، از بعضی مفسران نقل شده که گفته اند مقصود از طواف در آیه فوق، طواف زیارت است؛ (طوافی که پس از باز گشت از منا واجب می باشد).
طواف در عصر جاهلیت
طواف خانه خدا بدون هیچ لباس و پوشش، توسط مردان و زنان مشرک در روزگار جاهلیت:
وَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً قالُوا وَجَدْنا عَلَیْها آباءَنا وَ اللّه ُ أَمَرَنا .(اعراف : 28)
جمعی از مفسران گفته اند: این سخن خدا (وَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً) اشاره است به رسم مردم جاهلیت که با حالت برهنه طواف می کردند و می گفتند: ما همانگونه که از مادرانمان متولّد شدیم، طواف می کنیم و در لباسهایی که در آن مرتکب گناه شده ایم طواف نمی کنیم
(المیزان، ذیل آیه)
8 . نماز طواف
نماز طواف از واجبات و مناسک حج:
...وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِیمَ مُصَلًّی... .(بقره : 125)
طبق روایت نقل شده از امام صادق علیه السلام ، مقصود از «وَ اتَّخِذُوا» نماز طواف است(مجمع البیان، ذیل آیه)
مقام ابراهیم، محل نماز طواف:
...وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِیمَ مُصَلًّی... .(بقره : 125)
9 . سعی میان صفا و مروه
سعی میان صفا و مروه از مناسک حج و عمره:
إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللّه ِ فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَیْهِ أَنْ یَطَّوَّفَ بِهِما... .(بقره : 158)
صفا، مبدأ سعی:
إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللّه ِ فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَیْهِ أَنْ یَطَّوَّفَ بِهِما... .(بقره : 158)
نکته یاد شده، از تقدّم ذکری «الصَّفا» استفاده می شود. از امام صادق علیه السلام نقل شده که رسول اللّه صلی الله علیه و آله فرمود: سعی را از جایی که خدا شروع کرده، آغاز کنید آنگاه (پیامبر) به صفا آمد و سعی را از صفا آغاز کرد.(نورالثقلین، ج1، ص147، ح465)
سعی صفا و مروه از اعمال نیک و مورد پاداش خداوند:
إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللّه ِ فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَیْهِ أَنْ یَطَّوَّفَ بِهِما وَ مَنْ تَطَوَّعَ خَیْراً فَإِنَّ اللّه َ شاکِرٌ عَلِیمٌ .(بقره : 158)
آمیختگی سعی میان صفا و مروه به مظاهر شرک و بت پرستی در روزگار جاهلیت:
إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللّه ِ فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَیْهِ أَنْ یَطَّوَّفَ بِهِما... .(بقره : 158)
ناخشنودی مسلمانان صدر اسلام از سعی میان صفا و مروه به سبب آمیخگی آن به مظاهر شرک و بت پرستی در عصر جاهلیت:
إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللّه ِ فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَیْهِ أَنْ یَطَّوَّفَ بِهِما... .(بقره : 158)
از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمود: مسلمانان (صدر اسلام) فکر می کردند که صفا و مروه از بدعت های مردم عصر جاهلیت است و (در رد این پندارشان) آیه فوق نازل شد.(مجمع البیان، ذیل آیه).
سبب این بر داشتِ آنان این بوده است که مردم عصر جاهلی بتی به نام «اساف» بر روی صفا و بتی دیگر به نام «نائله» بر روی مروه نهاده بودند و در سعی میان صفا و مروه آن دو را مسح می کردند و لذا مسلمانان از سعی میان صفا و مروه کراهت داشتند و «فَلا جُناحَ» به معنای «منعی ندارد» (با اینکه سعی واجب است) در نفی چنین توهّمی می باشد. (نک : همان)
اهمیت صفا و مروه
صفا و مروه (دو کوه کوچک در کنار مسجدالحرام) از علایم و شعائر الهی:
إِنَّ الصَّفا وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ.... (بقره: 158)
10 . ماندن در منا
ماندن در منا در ایام تشریق (یازدهم تا سیزدهم ذیحجه) و ذکر و یاد خدا در این روزها (و بیتوته در آن، در شبهای این روزها) از مناسک حج:
وَ اذْکُرُوا اللّه َ فِی أَیّامٍ مَعْدُوداتٍ فَمَنْ تَعَجَّلَ فِی یَوْمَیْنِ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ وَ مَنْ تَأَخَّرَ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ... .(بقره : 203)
مخیّر بودن حج گزار میان ماندن روز سیزدهم ذی حجه در منا و کوچ کردن از آن در روز دوازدهم در صورت ترک همه محرّمات احرام:
وَ اذْکُرُوا اللّه َ فِی أَیّامٍ مَعْدُوداتٍ فَمَنْ تَعَجَّلَ فِی یَوْمَیْنِ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ وَ مَنْ تَأَخَّرَ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ لِمَنِ اتَّقی... .(بقره : 203)
شعار ایام تشریق
مطلوب بودن یاد خدا با ذکر: «اَللّه ُ اَکْبَرُ، اَللّه ُ اَکْبَرُ، لا اِلهَ اِلاَّ اللّه ُ وَ اللّه ُ اَکْبَرُ، اَللّه ُ اَکْبَرُ وَلِلّهِ الْحَمْدُ، اَللّه ُ اَکْبَرُ عَلی ما هَدانا. اَللّه ُ اَکْبَرُ عَلی ما رَزَقَنا مِنْ بَهِیمَةِ الاْءَنْعامِ...» «در ایام تشریق در منا:
فَإِذا قَضَیْتُمْ مَناسِکَکُمْ فَاذْکُرُوا اللّه َ کَذِکْرِکُمْ آباءَکُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِکْراً...وَ اذْکُرُوا اللّه َ فِی أَیّامٍ مَعْدُوداتٍ... .(بقره : 203 ـ 200)
در روایات، ذکر مورد امر در آیات فوق به اذکار یاد شده، و «فِی أَیّامٍ مَعْدُوداتٍ» به ایام تشریق تفسیر شده است(مجمع البیان، ج1 و 2، ص532)
11 . طواف نسا
وجوب طواف نسا در حج:
ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ... وَ لْیَطَّوَّفُوا بِالْبَیْتِ الْعَتِیقِ .حج : 29
در اینکه «وَ لْیَطَّوَّفُوا بِالْبَیْتِ الْعَتِیقِ» اشاره به کدام طواف است، میان مفسّران اختلاف است، عدّه ای گفته اند اشاره به مطلق طواف است و برخی آن را اشاره به طواف زیارت دانسته اند و شماری هم گفته اند مقصود از آن، طواف نسا است و این قول مطابق روایات نقل شده از اهل بیت علیهم السلام در باره این بخش از این آیه است.(نورالثقلین، ج3، ص493، ح105 ـ 104)
پایان مناسک حج
کعبه، نقطه پایان مناسک حج:
ذلِکَ وَ مَنْ یُعَظِّمْ شَعائِرَ اللّه ِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَی الْقُلُوبِ * لَکُمْ فِیها مَنافِعُ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی ثُمَّ مَحِلُّها إِلَی الْبَیْتِ الْعَتِیقِ .(حج : 33 ـ 32)
در اینکه مقصود از شعائراللّه در آیه فوق چیست مفسّران سه احتمال ذکر کرده اند: «تمام معالم دین»، «خصوص مناسک حج» یا «خصوص دام های قربانی».
(نک : مجمع البیان؛ المیزان، ذیل آیه)
نکته بالا بر اساس احتمال دوم است.
یادگیری مناسک حج
درخواست ابراهیم و اسماعیل علیهماالسلام از خداوند مبنی بر تعلیم مناسک حج به آنان، هنگام بنای کعبه:
وَ إِذْ یَرْفَعُ إِبْراهِیمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَیْتِ وَ إِسْماعِیلُ...رَبَّنا... وَ أَرِنا مَناسِکَنا وَ تُبْ عَلَیْنا إِنَّکَ أَنْتَ التَّوّابُ الرَّحِیمُ... (بقره : 128 ـ 127)
* نذورات در حج
موسم حج، زمان مناسب برای وفا به نذرها و عهدها:
ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَ لْیُوفُوا نُذُورَهُمْ وَلْیَطَّوَّفُوا بِالْبَیْتِ الْعَتِیقِ .(حج : 29)
* نظافت در حج
لزوم تطهیر و برطرف ساختن آلودگی ها(ی ایجاد شده در زمان احرام حج) پس از خروج از احرام:
ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَ لْیُوفُوا نُذُورَهُمْ وَلْیَطَّوَّفُوا بِالْبَیْتِ الْعَتِیقِ .(حج : 29)
«قضاء تفث» به معنای بر طرف کردن آلودگی ها است.(مجمع البیان، ذیل آیه)
* همکاری در حج
لزوم تعاون و همکاری در حج و امور آن بر اساس نیکی و تقوا:
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللّه ِ... وَ لاَ آمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرامَ... وَ لا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوکُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ أَنْ تَعْتَدُوا وَتَعاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوی وَ لا تَعاوَنُوا عَلَی اْلإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ .(مائده : 2)
* وجوب حج
حج، تکلیف الهی بر عهده عموم مردم:
...وَلِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ.... (آل عمران: 97)
وَ أَذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحَجِّ... .(حج : 27)
گروهی از مفسران گفته اند: «وَ أَذِّنْ فِی النّاسِ» خطاب به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله است.
(مجمع البیان، ذیل آیه).
بنابراین، آیه بالا، دالّ بر وجوب حج است، بدون هیچ شرط ، که البته آیه 97 آل عمران آن را تفسیر و تقیید می کند.(زبدة البیان فی احکام القرآن، ص224)
وجوب حج بر ثروتمندان، در هر سال:
وَ لِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً... .آل عمران : 97
امام کاظم علیه السلام فرمود: خداوند حج را بر توانمندان در هر سال واجب کرد.
(تهذیب الأحکام ،ج5، ص16، ح48، باب وجوب الحج)
مرحوم شیخ طوسی در شرح روایت فوق، فرموده است: معنای اینگونه روایات این است که بر توانمندان به نحو علی البدل واجب است که هر سال حج انجام دهند (تاخانه خدا از حج گزار خالی نماند).
واجب بودن حج در آیین ابراهیم خلیل علیه السلام :
وَ أَذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالاً... . (حج : 27)
برداشت بر اساس این احتمال است که مخاطب «وَ أَذِّنْ» ابراهیم خلیل علیه السلام باشد، نه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و همین احتمال صحیح تر و مشهور است.
نیز نک : ترک حج
شرایط وجوب حج
استطاعت و توانایی (جسمی، مالی و...) شرط وجوب حج:
وَ لِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً... .آل عمران : 97
واجب شدن حج بر انسان به واسطه تلبیه، اشعار و تقلید:
الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ...(بقره : 198)
معاویة بن عمار از امام صادق علیه السلام نقل کرده که حضرت در باره ...فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ... فرمود: فرض و وجوب حج به واسطه تلبیه و اشعار و تقلید است و هر یک از اینها (تلبیه، اشعار و تقلید) انجام گیرد، حج به صورت یک فریضه واجب خواهد شد.
(تفسیر عیاشی، ج1، ص113)
نیز نک : زمان حج، ماههای حج، امنیت در حج
* ویژگی های حج
1 . جامعیت
حج، تکلیفی جامعِ سایر تکالیف الهی و خواص آنها:
الف ـ انفاق مال:
وَ لِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً... .(آل عمران : 97)
وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ... فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ... . (بقره : 196)
ب ـ تبری:
وَ أَذانٌ مِنَ اللّه ِ وَ رَسُولِهِ إِلَی النّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ اْلأَکْبَرِ أَنَّ اللّه َ بَرِیءٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ وَ رَسُولُهُ... .(توبه : 3)
پ ـ تولّی:
وَأَذِّنْ فِیالنّاسِ بِالْحَجِ یَأْتُوکَ....(حج: 27)
این برداشت با توجه به خطاب «یَأْتُوکَ» است که این سخن امام باقر علیه السلام : «تمامیت حج، ملاقات کردن با امام است» آن را تأیید می کند.
...ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ... .(حج : 29)
در روایتی از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمود: «ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ» به معنای ملاقات با امام است.(نورالثقلین، ج3، ص492، ح96)
ت ـ روزه:
...فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ ثَلاثَةِ أَیّامٍ فِی الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ إِذا رَجَعْتُمْ تِلْکَ عَشَرَةٌ کامِلَةٌ... .(بقره : 196)
ث ـ نماز:
...وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِیمَ مُصَلًّی... .(بقره : 125)
ج ـ هجرت و دوری از وطن:
وَ أَذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالاً وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ... . (حج : 27)
ح ـ همایش و حضور همگانی:
فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْکُرُوا اللّه َ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ... ثُمَّ أَفِیضُوا مِنْ حَیْثُ أَفاضَ النّاسُ... .(بقره : 199 ـ 198)
وَ أَذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالاً وَعَلی کُلِّ ضامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ... لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ... .(حج : 27 ـ 28)
حج، جامع منافع فردی، اجتماعی، دنیایی و آخرتی:
...فِی النّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالاً وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ... لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ... .(حج : 27 ـ 28)
جمع و مطلق بودن کلمه «مَنافِعَ» مفید نکته فوق است؛ ولذا از امام صادق علیه السلام سؤال شد که مقصود از «منافع» منافع دنیا است یا منافع آخرت؟ حضرت فرمود: همه آن مقصود است.
2 . عمومیت
عموم مردم (ناس) مخاطب تکلیف حج نه خصوص مؤمنان:
...وَ لِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ... .(آل عمران : 97)
وَأَذِّنْ فِیالنّاسِ بِالْحَجِ یَأْتُوکَ....(حج: 27)
ارتباط تنگا تنگ عمومیت حج با جهانی بودن کعبه:
وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَیْتَ مَثابَةً لِلنّاسِ وَ أَمْناً... .(بقره : 125)
إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبارَکاً وَ هُدیً لِلْعالَمِینَ...وَ لِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ... .(آل عمران : 97 ـ 96)
إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبارَکاً وَ هُدیً لِلْعالَمِینَ... وَ لِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ... .(آل عمران : 97 ـ 96)
جَعَلَ اللّه ُ الْکَعْبَةَ الْبَیْتَ الْحَرامَ قِیاماً لِلنّاسِ... .(مائده : 97)
وَ أَذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحَجِّ... .(حج :