آخرین توسعه و مرمت کعبه (مقاله ترویجی حوزه)
درجه علمی: علمی-ترویجی (حوزوی)
آرشیو
چکیده
متن
مرمت سطح خارجی کعبه
همه می دانند کعبه بنایی است در میان مسجد الحرام که هیچ بنای دیگری از آن حفاظت نمی کند و گرچه جامه ای به منظور زیبایی و نیز محفوظ مانـدن، بر آن پوشانده شده، اما این خانه همچنان در معرض عوامل طبیعی و فرساینده مختلفی به ویژه عوامل جوّی است که در شکل فرایندهای شیمیایی یا مکانیکی بر آن اثر می گذارند.
از آخرین مرمت کلّی کعبه در سال 1040ه . ق. نزدیک به چهار سده بر آن گذشته و از این روی، در اثر عوامل فرساینده طبیعی، بر روی سنگ های دیوار، پوسته ها و شکاف های ریزی پدید آمده و در بند کشی میان سنگ ها نیز، خواه در قسمت های بالا و خواه در قسمت های پایین دیوارها، درزها و شکستگی هایی پدیدار شده بود.
از این روی، در اوایل ذی حجه سال 1414ه . ق. طی دستوری مرمّت شکاف ها و بر طرف کردن پوسته ها و اقدام های لازم دیگری که در نوسازی دیوار کعبه نیاز است آغاز شد.
مراحل کار بدین شرح انجام پذیرفت:
1 ـ بندکشی میان سنگ ها، تا جایی که لازم بود و به اصل بنا نیز آسیب نمی رساند برچیده شد و آن گاه شکاف میان سنگ ها کاملاً پاکسازی و تمیز گردید.
در جریان کار در لابه لای سنگ ها مقداری رطوبت به چشم آمد که احتمالاً از عوامل طبیعی و آب و هوایی سرچشمه می گرفت. این رطوبت نیز برطرف گردید.
همچنین در قسمت هایی از درز سنگ ها آثار موریانه وجود داشت که آنها نیز از میان رفت.
2 ـ پس از تمیز کردن درزهای میان ردیف های سنگ به تنظیف رویه سنگ ها و زدودن پوسته ها و خالی کردن اطراف شکاف ها و رخنه ها اقدام شد. پس از آن، سنگ ها را شستند و به وسیله ماشین های مخصوص خشک کردند.
3 ـ سپس مطالعاتی در مورد مشخصات و ترکیب سنگ های دیوارهای کعبه و تطابق این مشخصات با کوه های معروف مکه انجام گرفت تا سازگارترین سنگ ها برای ترمیم انتخاب شود. پس از آن، از سازگارترین سنگ ها خمیری تهیه و ضمن آمیختن آن به مواد شیمیایی ویژه، به داخل قالب هایی هم شکل با پوسته طبیعی سنگ که بر روی سنگ های نیازمند مرمت قرار داده شده بود، تزریق شد و بدین وسیله قسمت های کنده شده از سنگ های کعبه و نیز درزها و شکاف های آن مرمت شد؛ به گونه ای که رویه جدید، درست همانند ظاهر طبیعی سنگ به چشم می آید.
4 ـ سپس به درون فواصل طبیعی میان ردیف های سنگ که بندکشی های قبلی اش برداشته شده بود، ملاط مخصوصی به وسیله دستگاه تزریق شد تا همه درزها را پر کند آنگاه با همین ملاط مخصوص بندکشی های جدید به صورت برجسته انجام پذیرفت. هدف از انتخاب این نوع بندکشی نیز کمک به ماندگاری و مقاومت بیشتر سنگ ها در برابر عوامل طبیعی بود.
همچنین به منظور یکسان سازی شکل مستطیل هایی که پس از بندکشی رخ می نمود، در جاهایی که سنگ های بزرگ و یکپارچه در مسیر وجود داشت، خط بندکشی روی سطح سنگ به صورت برجسته ادامه می یافت تا در نهایت دیوار کعبه شکلی همسان و هماهنگ به خود گیرد.
بدین ترتیب پس از پایان این مرمت، دیواری نو رخ نمود، هر چند آن همان دیوار پیشین بود که دستان هنرمندی بدان چنین چهره ای تازه می بخشید.
مرمّت داخلی کعبه
مقدمات کار: در سال 1415ه . ق. مرمت بیرونی دیوار کعبه به پایان رسید. این کار بدون نصب دیوارهای کارگاهیِ موقت و تنها با داربست های رو باز صورت پذیرفت و مجموعه عملیاتی که انجام می شد در معرض دید زائران و حاجیان بود.
انجام موفقیت آمیز مرمّت بیرونی دیوار، عامل برانگیزاننده ای بود تا دست اندرکاران را به اهتمام هر چه بیشتر به ترمیم وضع داخلی دیوارها و پایه ها و سقف کعبه وادارد تا این خانه در آینده گرفتار خرابی ها یا مشکلاتی که شایسته چنین بنایی تاریخی و دینی نیست نشود، به ویژه آن که در جریان مرمت بیرونی روشن شده بود که موریانه و دیگر حشرات و همچنین عوامل آب و هوایی و رطوبت، خرابی هایی به بار آورده بود که هیچ دور نمی نمود توانسته باشد به درون دیوار و پی و پایه آن نیز نفوذ کرده باشد.
بنابراین، در چهار چوب سیاستِ «علاج واقعه قبل از وقوع باید کرد»، مطالعات و پژوهش های علمی، فنی و مهندسی دقیقی در داخل کعبه آغاز شد تا وضعیت آن به درستی روشن شود و نسبت به چگونگیِ اقدام هایی که باید انجام گیرد، اطمینان به دست آید؛ چه، وضع ظاهری دیوار و خانه نمی توانست در این زمینه اطمینانی به دست دهد و چه بسا بناهایی که در ظاهر نشانی از خرابی ندارد اما در درون آن خوردگی و دیگر عوامل طبیعی، بنا را در آستانه نابودی قرار داده است. این مطلب هنگامی حساس تر می شود که عامل فرساینده، حشرات و عواملِ طبیعی باشد. افزون بر این که می دانیم بخش هایی از دیوارِ کعبه از داخل با لوح های سنگی یادمان پوشیده شده و در پشت این سنگ ها موریانه و رطوبت و دیگر عوامل به خوبی می تواند تخریبی جبران ناپذیر به وجود آورد.
از دیگر سوی، سیاستِ مسؤولان بر تغییرات، بی مطالعه و بی پایه نبوده و همواره در صدد در پیش گرفتن روند و اجرای برنامه ای است که مصلحت عمومی اقتضا می کند، و البته در کنار آن بدین ضرورت توجه دارد که نمی توان در برابر حوادث و آنچه ممکن است پیش بیاید با دستان بسته ایستاد.
به هر روی، با توجه به این جوانب و ملاحظات، بررسی ها و مطالعات شناسایی در مورد دیوار کعبه، با استفاده از شیوه های مشاهده مستقیم و نیز حفر آزمایشی و نمونه برداری تصادفی از عمق دیوارها و کف و سقف صورت پذیرفت. این مطالعات نشان داد که در میان فواصل سنگ ها و لوح ها، موریانه و قارچ وجود دارند و همچنین عوامل خوردگی به کنش شیمیایی خود ادامه می دهند و در مورد سقف نیز حشرات و فرساینده های طبیعی در لابه لای ستون های چوبی و پوشش های گِل و شن و ماسه و گچ جای گرفته و در این میان وجود رطوبت به آنها امکان تکثیر و رشد داده است و توانسته اند بخش های عمده ای از این سقف را، که همچنان در زیر لایه سطحی خود سالم به نظر می رسد، از میان ببرند.
این مطالعات ثابت کرد مرمت همه جانبه دیوارها و سقف کعبه، کاری لازم است و می بایست قسمت های تخریب شده را ترمیم و یا با مواد و مصالح نو و مقاوم تر جایگزین کرد و البته در این کار تدابیر پیش گیرانه لازم را نیز فراهم دید تا از وقوع چنین خوردگی ها و خرابی هایی در آینده جلوگیری شود.
خوردگی در چوبهای قرار گرفته در لابه لای دیوار
آغاز کار: انجام کار مرمّت و نوسازی به مجموعه بن لادن تعلق گرفت. این شرکت در ماه شعبان 1416ه . ق. آمادگی خود را اعلام کرد اما این موقعیتِ زمانی، برای انجام کار مناسب نبود؛ چه، ماه رمضان و ماه های پس از آن تا ذی حجه در پیش بود و این دوره زمانی اوج مراسم حج و عمره بود و از این روی انجام عملیات در این مقطع زمانی موجب محروم شدن حاجیان و زائران از مشاهده خانه خدا می شد. این در حالی است که بنابر سیاست اتخاذ شده، طرح های این گونه اماکن می بایست به موازات هم و به گونه ای پیش رود که کمترین خلل را در بهره بردن زائران و حاجیان از این مکان های مقدس به وجود آورد.
بدین ترتیب، به رغم همه علاقه ای که به انجام کار در کوتاه ترین زمانِ ممکن وجود داشت، طرح مرمّت درون کعبه در دهم محرم سال 1417ه . ق. عملی گردید.
مراحل عملیِ کار: در آغاز عملیات مرمت کعبه، حصاری چوبی با ارتفاع اندکی بیشتر از ارتفاع کعبه و با فاصله مناسب از دیوار ایجاد شد. این حصار به گونه ای بود که ارکان و نقاطی از کعبه که حاجیان استلام می کنند، در معرض رؤیت بماند. برای این حصار دو در؛ یکی در سمت شمال غرب برای ورود به محوطه حصار و دیگری در سمت جنوب غرب برای خروج از آن قرار داده شد.
یکی از ابتکارهایی که در این مرحله انجام گرفت آن بود که در سه هفته اول به حاجیان اجازه دادند به حصار پیرامونی وارد و از آن جا به داخل کعبه مشرف شوند. مردم پس از هر نماز برای ورود به داخل کعبه به صف می ایستادند و به صورت منظم و به اندازه گنجایش داخل کعبه، تشرف می یافتند تا لحظه هایی را در مقدس ترین مکان دینی، در خلوت انس سپری کنند و هم از نزدیک ببینند که چگونه در سنگ ها و بندکشی های میان سنگ ها درزها و ترک هایی پدید آمده و نیازمند نوسازی است و آنچه انجام می گیرد برخاسته از یک ضرورت است.(1)
همه هدیه ها و لوح های یادمان که در داخل کعبه وجود داشت یا به دیوارها الصاق شده بود، برچیده و پس از تمیز شدن در جایی محفوظ نگهداری شد.
از آنجا که بیشترین آسیب ها و فرسودگی ها در سقف و ستون های چوبیِ نگهدارنده آن پیش بینی می شد سقف و ستون ها به طور کامل برداشته شد.
در سطح داخلی دیوار کعبه، همه بندکشی های درز سنگ ها و همچنین ملاط میان سنگ های درون دیوار برداشته شد. در آغاز پیش بینی می شد ضرورتی به برداشتن سنگ های تشکیل دهنده لایه میانی دیوار نباشد، اما با برداشتن مقداری از ملاط مشخص شد که این ملاط کیفیت و چسبندگی خود را از دست داده است. از همین روی سنگ های لایه داخلی دیوار شماره گذاری و سپس بر داشته شد و از نو با استفاده از ملاط تازه و سازگار با فنون و شیوه های جدید ساخت و ساز در جای خود قرار گرفت.
مشاهده شد که سطح خارجی دیوار هیچ گونه عیب ساختاری ندارد و سنگ های لایه داخلی از پشت تهیگاه های میان سنگ های سطح خارجی، دیوار را پر کرده و برآمدگی های قبه شکل سنگ ها در فرورفتگی های سنگ های دیگر جای گرفته و آنها را محکم نگه داشته است. در این میان تنها در ملاط پرکننده فضاهای خالی میان سنگ ها اشکال وجود داشت که آن نیز ـ همان گونه که گذشت ـ با ملاط نو جایگزین گردید.
در دیوارها به صورت کلّی عیبی اساسی؛ همانند نشست در پی و پایه، یا انحراف و کج شدن، مشاهده نشد.
در تخته ها و چوب های حمایتیِ به کار رفته در داخل دیوارها، تخریب طبیعی فراوانی به چشم آمد. دلیل این امر نیز روشن بود؛ چرا که چوب بیش از سنگ در گذر زمان از عوامل طبیعی و آب و هوایی و موریانه و همانند آن آسیب می بیند.
برای آن که انجام کار در هیچ بخش از دیوار بر بخش های دیگر اثر نگذارد و به ویژه کار در ردیف های پایینی سنگ های دیوار، در ردیف های بالاتر مشکلی به وجود نیاورد، انجام کار به ترتیب در طی سه مرحله جدا از هم صورت پذیرفت.
مرحله اول: تنها به سنگ های چهار ردیف یا رج بالاتر دیوار محدود شد.
مرحله دوم: سنگ های ردیف های پایین تر تا ردیف موازی با کف کعبه مرمّت شد.
مرحله سوم: به ردیف های پایین تر از کف کعبه تا ردیف موازی با کف مسجدالحرام پرداخته شد و مرمت تا عمق میان 40 تا 70 سانتیمتر ادامه یافت.
در همین مرحله پی و پایه دیوارها مورد معاینه قرار گرفت و معلوم شد که کاملاً فاقد عیب و در وضعیت بسیار خوبی است.
اینک به شرح هر یک از این سه مرحله می پردازیم:
مرحله اول: همان گونه که یادآوری شد، در این مرحله تنها چهار رج بالایی دیوارهای کعبه از داخل هدف مرمت قرار گرفت. در این مرحله، ملاط لای سنگ های بزرگ تراشیده، سنگ های کوچکتری که در فاصله میان آنها و یا در لایه داخلی دیوار وجود داشت برداشته و شماره گذاری، تمیز و شسته شد تا پس از انجام مراحل کاری لازم، به جای خود برگردانده شود. پس از آن فاصله های خالی به وجود آمده؛ با ملاطی کاملاً قوی و دارای قابلیت های بالا در نگهداری سنگ، پر شد و سپس سنگ های لایه میانی و همچنین سطح نمای درونی کعبه با توجه به شماره گذاری صورت پذیرفته، در جای قبلی خود قرار گرفت و فواصل میان این سنگ ها نیز با ملاط سیمان با مشخصات فنی مناسب پر شد. در این مرحله در لا به لای سیمان قطعات فلزی مخصوصی قرار گرفت تا نگهدارندگی سیمان را دو چندان کند و سنگ های نمای درونی را با سنگ های لایه دیوار به خوبی به هم کلاف کند.
بدین ترتیب کار مرمت چهار رج بالایی دیوار انجام پذیرفت و سنگ های این رج کاملاً به همدیگر محکم شدند تا در هنگام انجام عملیات ترمیم، در رج های پایین تر مشکلی در این قسمت به وجود نیاید.
همچنین برای احتیاط هر چه بیشتر، کار در مراحل بعدی و در رج های پایین تر در مقطع های عمودی از بالا به پایین صورت گرفت و از کار کردن در محدوده های افقی خودداری شد.
مرحله دوم: این مرحله دربردارنده عمده بخش های دیوار، به استثنای چهار رج بالایی و قسمت های کرسی چینی پایین است. در این مرحله، دیوار به بخش هایی مستطیل شکل ـ و مستطیل های عمودی ـ قسمت شد و مرحله به مرحله کار در هر یک از این نوارها یا باریکه های فرضی پیش رفت. عرض هر یک از این نوارهای عمودی بسته به ابعاد سنگ های موضوع مرمت میان یک و نیم متر تا 70/1 سانتیمتر بود، و در هر یک از این نوارها سنگ های لایه داخلی دیوار و همچنین سنگ های نمای درونی، پس از شماره گذاری برچیده و تنها سنگ های نمای بیرونی کعبه باقی گذاشته شد.
به منظور جلوگیری از هر گونه لغزش و از جا در رفتن سنگ های دیوار، در دو طرفِ باریکه هایی که موضوع مرمت قرار می گرفت، تیرک های حایلی به صورت افقی و در فاصله های مناسب نصب می شد.
در جریان مرمت دیوار، در هر یک از نوارها یا باریکه هایی که مرمت در آنها صورت می پذیرفت، کار به صورت بخش بخش و هر بخش شامل چهار رج از بالا به پایین ادامه یافت و در هر رج درزهای میان سنگ ها خالی و سنگ ها تمیز و سپس با دستگاه های مخصوص خشک شد آنگاه ملاطی مناسب با درجه چسبندگی و استقامت بالا به این درزها تزریق گردید و پس از اطمینان نسبت به خشک شدن و استحکام یافتن آنها، بندکشی مناسبی با مواد دارای کیفیت بی نظیر صورت پذیرفت.
به هدف بالا بردن میزان استحکام دیوارها و کلاف شدن کامل سنگ های نمای بیرونی دیوارها با سنگ های درون دیوار و نیز سنگ های نمای درونی کعبه بتون و ملاط به کار رفته در فواصل آنها با میله هایی از فلزهای آزمایش شده مسلح شد.
پس از مرمّتِ لایه درونی دیوار، در هر یک از نوارهای عمودی ای که موضوع مرمت قرار گرفتند، بدین ترتیب در مورد سنگ های نمای درونی عمل شد:
* در پایین ترین رج؛ یعنی رجی که موازی با کف کعبه قرار می گیرد، حشره کش هایی با اثر دراز مدت استفاده شد تا از لانه کردن حشرات جلوگیری کند.
* سنگ ها، بر حسب شماره گذاری قبلی و پس از شست و شوی کامل و خشک کردن، از پایین به بالا در جای خود قرار داده شدند و پس از آن درزهای میان سنگ ها با ملاط و بتون مسلّحی با شبکه های عمودی ـ افقی پر شد.
* پس از پایان کار در هر باریکه عمودی، کار نوسازی باریکه بعدی آغاز و به همین ترتیب در مورد آن عمل شد.
تصویری از نمای درونی دیوار کعبه در مراحل مرمّت
سرانجام با پر کردن همه فاصله ها، درزها و شکاف های موجود با ملاطی قوی پایان پذیرفت.
مرحله سوم: این مرحله شامل کندن کف کعبه و رساندن کف آن به سطحی موازی با مسجدالحرام؛ یعنی عمق دو متر و بیست سانتیمتر و انجام تعمیرات در دیوارها شده است.
در اصل کندن کف خانه کعبه کاری نبود که بتوان در آن شتابزده عمل کرد، همچنین مصلحت نبود مرمت کامل دیوار کعبه در این قسمت بدون بررسی همه جانبه ای از پی دیوار انجام پذیرد. به همین دلیل نخستین گام انجام آزمایش هایی در این خصوص بود. بدین منظور در نزدیک رکن شامی، قسمتی با عرض و طول کافی، تا سطح موازی مطاف حفر شد تا از وضعیت دیوار و بخشی از پی، اطلاعات دقیقی به دست آید.
پس از انجام این حفرِ آزمایشی، مشاهده شد وضعیت دیوارها در این بخش بسیار مطلوب تر و سالم تر از بخش های فوقانی است و تنها نشانه هایی از احتمال تأثیرهای تخریبی عوامل محیطی در آینده، البته در صورت واگذاشتن وضع، وجود دارد.
بدین ترتیب تصمیم نهایی بر کندنِ کفِ کعبه و انجام تعمیرات در این بخش از کرسی چینی دیوار قرار گرفت. در مرحله بعد داخل کعبه تا سطح موازی مطاف خالی شد و سپس مرمت دیوار به همان ترتیبی که در مرحله پیشین و در مورد دیوارهای فوقانی صورت پذیرفته بود انجام گرفت. همچنین برای احتیاط هر چه بیشتر کار ترمیم تا عمقی میان نیم متر تا سه چهارم متر پایین تر از سطح موازی مطاف نیز ادامه یافت. در پایین این عمق سنگ های بزرگ و محکم شده ای وجود دارد که هیچ نیازی به مرمت آنها نیست.
چرا مرمت تنها تا سطح پی دیوار ادامه یافت؟ در مرمت هر بنای تاریخی و اصولاً در هرگونه عملیات معماری فراگیر می بایست وضع پی و پایه بنا، به خوبی روشن و ارزیابی شود. این اصل کلی را در مورد هیچ بنایی نمی توان نادیده گرفت و تنها شیوه های بررسی و ارزیابی از بنایی تا بنای دیگر تفاوت دارد.
از دیگر سوی، می دانیم کعبه بنایی مقدس است و بر پی و پایه ای که خداوند بدان راه نموده، استوار شده و از این روی بررسی و وارسی این پی و پایه لزوما می بایست شیوه ای ویژه داشته باشد؛ به گونه ای که به هیچ وجه در قداست آن مکانِ با عظمت، خللی وارد نیاورد.
وضعیت پایین ترین رج های دیوار کعبه و وضعیت پی دیوار: برای روشن شدن وضعیت بخش هایی از دیوار که پایین تر از سطحِ کفِ مسجد الحرام قرار گرفته است، دو حفر شناسایی صورت گرفت؛ یکی در فاصله دو متری رکن شامی و میان این رکن و رکن یمانی و دیگری در فاصله 10/2 سانتیمتر از رکن حجرالأسود و میان این رکن و رکن یمانی.
پس از نمونه بردای ها و مشاهدات انجام گرفته، نتایجی بدین شرح به دست آمد:
الف) حفره اول:
ابعاد: 10/1 سانتیمتر به موازات دیوار کعبه، در یک متر عمود بر دیوار با عمق متوسط 40/1 سانتیمتر از سطح کف فعلی کعبه؛ یعنی 20 سانتیمتر پایین تر از سطح کنونی مطاف.
نتایج مشاهدات: روشن شد عملیات ترمیمی که در مورد دیوارها انجام گرفته تا عمق 70 سانتیمتر پایین تر از سطحی که حفاری در آن انجام شده پیش رفته و پایین تر از آن تا سه یا چهار رج سنگ هایی همانند سنگ های بخش های فوقانی دیوار وجود دارد و این سنگ ها به شیوه خشکه چین (شیوه ای که در قدیم در بنای چهار دیواری ها مرسوم بوده) روی هم قرار گرفته و از نظر عرض نیز در مقایسه با قسمت های بالاتر دیوار عرض بیشتری دارند.
ب) حفره دوم:
ابعاد: 10/1 سانتیمتر موازی با دیوار کعبه، در 05/1 سانتیمتر عمود بر دیوار، با عمق متوسط 25/1 سانتیمتر از سطحی که حفاری در آن آغاز شده است؛ یعنی عمق 10 سانتیمتر پایین تر از سطح فعلی مطاف.
نتیجه مشاهدات: روشن شد عملیات ترمیمی که در مورد دیوارها انجام گرفته تا عمق 45 سانتیمتر پایین تر از سطحی که حفر در آن آغاز شده، ادامه یافته و پایین تر از آن چهار یا پنج ردیف سنگ همانند سنگ های قسمت های فوقانی دیوار وجود دارد و این سنگ ها به شیوه خشکه چین روی هم قرار گرفته اند و عرض آنها از عرض دیوار بیشتر است.
ارزیابی وضع کنونی پی دیوارها: آن جا که هر گونه عملیات شناسایی در مورد پی دیوارهای کعبه با محدودیت نسبی مواجه است و به دلایل پیش گفته، پایین رفتن به بیش از عمقی که انجام گرفته امکان پذیر نیست، ارزیابی وضعیت پی دیوارها افزون بر مشاهدات فعلی، تا حدی نیز به مشاهدات گذشته و برخی از شرایط و اوضاع تاریخی این خانه بستگی دارد.
روایت های تاریخی موجود گویای این امر است که پی و پایه کعبه از روزگار ابراهیم، از سنگ هایی متداخل که به خوبی در هم فرو رفته اند تشکیل شده و با آن که کعبه در گذر تاریخ بارها نوسازی و مرمت شده، اما در هیچ یک از این نوسازی ها و مرمت ها تغییری در این پی و پایه صورت نپذیرفته است.
درباره نوسازی دوران عبداللّه زبیر روایت کرده اند که چون دیوارها را تا سطح پی تخریب کرد، سنگ های متداخلی که از دوران ابراهیم به صورت خشکه چین نهاده شده بود و شترانی را می مانست که گردن در همدیگر فرو برده باشند، پدیدار شد. این نحوه از سنگ چینی به گونه ای است که فرو نشستن یا جا به جایی آنها در اثر سنگینی دیوارهای کعبه؛ یعنی همان وزنی که در سده های طولانی آن را تحمل کرده است، امکان پذیر نیست؛ چه، وضعیت مکانیکی چنین پشته ای سنگی، باعث می شود هر گونه فرو نشستنِ ناشی از تحمل وزن به صورتی فوری انجام گیرد و با گذشت زمانی اندک با رسیدن پشته سنگی به حالت توازن، در حالی که کمترین فضای خالی میان سنگ ها وجود دارد، این فرو نشستن متوقف می شود و امکان هر گونه جا به جایی سنگ ها در آینده و در اثر تحمل وزن پیشین از میان می رود.
رج های پایین و پی دیوارهای کعبه از چنین وضعیتی برخوردار است و مشاهدات گذشته و حال هیچ گونه نشانی از فرو نشستن یا جابه جایی خاک و سنگ ردیف های پایین یا پی و پایه دیوارها در دوره حدودا چهار صد ساله میان مرمت های دوران حاضر و آخرین مرمت دوران عثمانی و همچنین دوره افزون بر نهصد سال میان مرمت عبداللّه بن زبیر تا آخرین مرمت دوران عثمانی به دست نمی دهد.
گفتنی است در بناهای سنگی از این نوع، هر گونه نشست یا جا به جایی در ردیف های پایین و یا پی دیوار، فروپاشی ها و مشکلات سریعی را در دیوارها موجب می شود، چنان که مشکلاتی از این دست در مورد برج پیزای ایتالیا به وجود آمده است. اما در مورد کعبه تا کنون مشکلی از این قبیل دیده نشده و این خود دلیلی دیگر است که از وضعیت مناسب پی و پایه کعبه خبر می دهد.
* * *
به هر حال، به ترتیبی که ذکر شد، در بخش هایی از دیوار کعبه که بالاتر از سطح مطاف است و دیده می شود سنگ ها از نو با همدیگر ترکیب شده و با توجه به بتون های مسلحی که در لابه لای آنها به کار رفته است، دیوار حالتی یکپارچه یافته و از قدرت و استحکام فراوانی برخوردار شده است و در این میان تسلیح عمودی بتون مقصود عمود بر سطح نمای دیوار است ـ یکپارچگی و ارتباط سنگ های نمای بیرونی و نمای درونی را حفظ کرده و تسلیح افقی و موازی بتون بخش های مختلف دیوار را به همدیگر کلاف کرده است.
همچنین تجانس کامل دیوار با ارتفاع افزون بر 13 متر منظم بودن و توازن توزیع سنگینی دیوارها را بر ردیف ها و رج های پایینی و نیز پی و پایه تضمین می کند و این توازن، استحکام وقدرتی را به بنا می بخشد که حتی در صورت وجود گسستگی ها یا نقاط ضعیف اندکی درپایین دیوار، همچنان سر پا بماند و وزن خود را بر پیِ بنا توزیع کند.
با عنایت به همه آنچه یاد شد، می توان با اطمینان گفت: پی دیوارهای کعبه در حالت بسیار مناسبی است و به هیچ گونه مرمت و نوسازیی نیاز ندارد، تا آن روز که خداوند مستضعفان را وارث زمین سازد.
سقف کعبه
چوب، اساسی ترین عنصر تشکیل دهنده سقف کعبه است. مناسب ترین چوبی که می تواند در این سقف به کار رود، چوبی است که دارای ویژگی های فنی متعددی؛ از جمله ویژگی های زیر باشد:
1 ـ مقاومت در برابر وزن برای طولانی ترین عمر فرضی.
2 ـ پایین بودن میزان انقباض تا حد نزدیک به صفر.
3 ـ مقاومت در برابر تغییرات آب و هوایی مناطق گرم و خشک.
4 ـ مقاومت در برابر موریانه و قارچ ها و دیگر حشرات ریز و همچنین رطوبت هوا.
5 ـ برخوردار بودن از طول، افزون بر 10 متر و داشتن قطری که پس از آماده سازی نهایی، کمتر از یک متر نباشد.
روشن است دست یافتن به چوب هایی با این مشخصات و آن هم برخوردار از بالاترین کیفیت، بدون رایزنی با مراکز جهانی پژوهشی درصنعت چوب امکان پذیر نبود.
به همین دلیل با مراکزی در اروپا، استرالیا و نیوزیلند تماس برقرار شد و در نتیجه مطالعات و رایزنی های صورت پذیرفته و از میان انواع درخت های مورد بررسی، چوب درخت تیک، که پیشتر نیز در برخی از طرح های توسعه در عربستان از آنها استفاده شده بود و ویژگی های مورد نظر؛ از جمله طول کافی و قطر افزون بر 5/1 متر را داشت و دفع کننده موریانه بود وامکان خشک کردن آن درکوتاهترین زمان ممکن نیز وجود داشت و علاوه بر این، پس از روغن خوردن درخشش خیره کننده ای می یافت انتخاب شد.
انتخاب درختان مناسب: درختان تیک در جنگل های هند و برمه می رویند.
از این روی دیدارهایی از جنگل های نیلمپور در هند و رانگون در بِرمه انجام گرفت تا درخت های موجود در آنها بررسی شود. در نتیجه بررسی ها مشخص شد چوب مورد نظر در جنگل های برمه راحت تر در دسترس قرار می گیرد. به همین دلیل دو نماینده از شرکت بن لادن مأمور شدند از طریق وزارت جنگل در برمه با شرکت های فراوری چوب هماهنگی های لازم را انجام دهند تا درختان مناسب انتخاب و قطع شود و چوب آنها به کارگاه های آماده سازی اولیه و از آنجا پس از گزینش تنه های مرغوب تر به عربستان سعودی انتقال یابد.
جست و جوی درختان مناسب در مساحتی حدود 13000 هکتار در جنگل های بایو، کانا و مدییک که با پایتخت برمه 1000 کیلومتر فاصله دارند انجام پذیرفت و سرانجام درختان مورد نیاز در جنگل هایی با فاصله 250 کیلومتر از رانگون که درختانی با کیفیت برتر داشت انتخاب شد.
در این عملیات مجموعا 137 اصله درخت قطع شد و پس از انتقال آنها به کارگاه فراوری 49 تنه مرغوب تر برای استفاده در سقف و ستون های کعبه به عربستان انتقال یافت.
انتقال و آماده سازی: چوب های انتخاب شده به بندر جده منتقل شد و در آن جا به منظور خشک شدن نسبی، به مدت شش ماه در هوای آزاد گذاشته شد و پس از این مدت به کوره های ویژه خشک کردن انتقال داده شد و نسبت رطوبت آنها تا 15% کاهش یافت. پس از این مرحله نوعی ماده نگهدارنده غیر سمی و فاقد رنگ و بو به نام baracolبرای محافظت، بر این چوب ها پاشیده شد.
سپس در پی برش چوب ها به اندازه های مناسب سر تیرک ها و نقاطی از آنها که سنگینی را مستقیما تحمل می کرد با ورقه های فلزی مقاوم در برابر زنگ زدگی پوشش شد.
طراحی سقف: قطعه های چوب به کیفیتی انتخاب شد که اندازه های ستون ها و تیرک ها با آنچه از پیش وجود داشته است برابری کند. سپس ستون و تیرک ها در فاصله های مناسب و مساوی نصب گردید، به گونه ای که وزن سقف به صورت مساوی و متوازن بر آنها و سپس بر دیوارها توزیع شود.
عایق بندی: پس از نصب سقف چوبی کعبه، لایه ای از عایق رطوبتی روی آن قرار گرفت و روی این لایه نیز با لایه ای از بتون سبک تقویت و برای جریان آب بام، شیب بندی شد. در مرحله بعد سر تا سر روی بام با سنگ مرمر سنگفرش گردید.
ناودان: پس از پایان کار سقف و بام کعبه ناودان قدیم با ناودانی نو با همان اندازه ها و ابعاد و نیز نقش ها و کتابت های ناودان قدیم جایگزین گردید، با این تفاوت که ناودان جدید در مقایسه با قدیم محکم تر، زیباتر و بادوام تر ساخته شد.
پایه های ستون ها: در این مرمت به جای پایه های سنگیِ ستون های داخلی کعبه، پایه هایی از بتون مسلح ساخته و اطراف آنها کاملاً عایق بندی شد. همچنین برای آن که فشار خاک ها و مصالحی که درون کعبه را از سطح موازیِ در تا سطح موازی مطاف پر کرده است، مستقیما به دیوار اصلیِ کعبه وارد نیاید، در کنار دیوارهای اصلی، در چهار سمت، دیوارهای حمایتی با بتون مسلح و با عایق بندی کامل تا ارتفاع موازی در کعبه بنا گردید.
شاذروان: همچنین در این مرمت، سنگ های کهنه شاذروان با سنگ های جدید، البته با همان رنگ و کیفیتِ سنگ های قدیم، جایگزین شد.
گفتنی است در جریان کار، بخشی از شاذروان قدیم که در ناحیه پایین در کعبه قرار گرفته است، به دلیل مرغوبیت و استحکام و همچنین زیبایی سنگ ها، واگذاشته و از تعویض سنگ های آن خودداری شد.
برشی از سقف و ستونهای کعبه
حِجر اسماعیل و نوسازی آن
در این مرمت سنگ های نمای دیوار حجر و نیز سنگ های کف آن برچیده و سنگ های جدیدی جایگزین آنها شد. همچنین چلچراغ های نصب شده بر روی دیوار تنظیف گردید و پس از آن به جای قبلی خود برگردانده شد. افزون بر این، برای درگاه های حجر از دو سوی، نرده ای مناسب از طناب های محکم و زیبا و سازگار با جایگاه و عظمت حجر اسماعیل فراهم گشت تا بتوان در مواقع ضرورت برای بستن حجر از آنها استفاده کرد.
دکه نگهبانی
در آخرین مرمت کعبه، در کنار رکن حجرالأسود برای نگهبانی و ساماندهی استلام حجرالأسود از سوی حاجیان، دکه ای بنا شد. این دکه از سنگ مرمر ساخته شده و با عبور آب سرد از کف آن، سرد نگه داشته می شود.
پی نوشتها:
________________________________________
1 . گواه گرفتن مردم بر آنچه درباره کعبه انجام می پذیرد یا بایستی انجام پذیرد، سنتی است که عبداللّه بن زبیر گذارد. او هنگامی که تصمیم به نوسازی کعبه داشت مردم را به دیدن خانه فرا خواند تا خود تأیید کنند و ببینند که خانه نیازمند مرمّت کلی است.
همه می دانند کعبه بنایی است در میان مسجد الحرام که هیچ بنای دیگری از آن حفاظت نمی کند و گرچه جامه ای به منظور زیبایی و نیز محفوظ مانـدن، بر آن پوشانده شده، اما این خانه همچنان در معرض عوامل طبیعی و فرساینده مختلفی به ویژه عوامل جوّی است که در شکل فرایندهای شیمیایی یا مکانیکی بر آن اثر می گذارند.
از آخرین مرمت کلّی کعبه در سال 1040ه . ق. نزدیک به چهار سده بر آن گذشته و از این روی، در اثر عوامل فرساینده طبیعی، بر روی سنگ های دیوار، پوسته ها و شکاف های ریزی پدید آمده و در بند کشی میان سنگ ها نیز، خواه در قسمت های بالا و خواه در قسمت های پایین دیوارها، درزها و شکستگی هایی پدیدار شده بود.
از این روی، در اوایل ذی حجه سال 1414ه . ق. طی دستوری مرمّت شکاف ها و بر طرف کردن پوسته ها و اقدام های لازم دیگری که در نوسازی دیوار کعبه نیاز است آغاز شد.
مراحل کار بدین شرح انجام پذیرفت:
1 ـ بندکشی میان سنگ ها، تا جایی که لازم بود و به اصل بنا نیز آسیب نمی رساند برچیده شد و آن گاه شکاف میان سنگ ها کاملاً پاکسازی و تمیز گردید.
در جریان کار در لابه لای سنگ ها مقداری رطوبت به چشم آمد که احتمالاً از عوامل طبیعی و آب و هوایی سرچشمه می گرفت. این رطوبت نیز برطرف گردید.
همچنین در قسمت هایی از درز سنگ ها آثار موریانه وجود داشت که آنها نیز از میان رفت.
2 ـ پس از تمیز کردن درزهای میان ردیف های سنگ به تنظیف رویه سنگ ها و زدودن پوسته ها و خالی کردن اطراف شکاف ها و رخنه ها اقدام شد. پس از آن، سنگ ها را شستند و به وسیله ماشین های مخصوص خشک کردند.
3 ـ سپس مطالعاتی در مورد مشخصات و ترکیب سنگ های دیوارهای کعبه و تطابق این مشخصات با کوه های معروف مکه انجام گرفت تا سازگارترین سنگ ها برای ترمیم انتخاب شود. پس از آن، از سازگارترین سنگ ها خمیری تهیه و ضمن آمیختن آن به مواد شیمیایی ویژه، به داخل قالب هایی هم شکل با پوسته طبیعی سنگ که بر روی سنگ های نیازمند مرمت قرار داده شده بود، تزریق شد و بدین وسیله قسمت های کنده شده از سنگ های کعبه و نیز درزها و شکاف های آن مرمت شد؛ به گونه ای که رویه جدید، درست همانند ظاهر طبیعی سنگ به چشم می آید.
4 ـ سپس به درون فواصل طبیعی میان ردیف های سنگ که بندکشی های قبلی اش برداشته شده بود، ملاط مخصوصی به وسیله دستگاه تزریق شد تا همه درزها را پر کند آنگاه با همین ملاط مخصوص بندکشی های جدید به صورت برجسته انجام پذیرفت. هدف از انتخاب این نوع بندکشی نیز کمک به ماندگاری و مقاومت بیشتر سنگ ها در برابر عوامل طبیعی بود.
همچنین به منظور یکسان سازی شکل مستطیل هایی که پس از بندکشی رخ می نمود، در جاهایی که سنگ های بزرگ و یکپارچه در مسیر وجود داشت، خط بندکشی روی سطح سنگ به صورت برجسته ادامه می یافت تا در نهایت دیوار کعبه شکلی همسان و هماهنگ به خود گیرد.
بدین ترتیب پس از پایان این مرمت، دیواری نو رخ نمود، هر چند آن همان دیوار پیشین بود که دستان هنرمندی بدان چنین چهره ای تازه می بخشید.
مرمّت داخلی کعبه
مقدمات کار: در سال 1415ه . ق. مرمت بیرونی دیوار کعبه به پایان رسید. این کار بدون نصب دیوارهای کارگاهیِ موقت و تنها با داربست های رو باز صورت پذیرفت و مجموعه عملیاتی که انجام می شد در معرض دید زائران و حاجیان بود.
انجام موفقیت آمیز مرمّت بیرونی دیوار، عامل برانگیزاننده ای بود تا دست اندرکاران را به اهتمام هر چه بیشتر به ترمیم وضع داخلی دیوارها و پایه ها و سقف کعبه وادارد تا این خانه در آینده گرفتار خرابی ها یا مشکلاتی که شایسته چنین بنایی تاریخی و دینی نیست نشود، به ویژه آن که در جریان مرمت بیرونی روشن شده بود که موریانه و دیگر حشرات و همچنین عوامل آب و هوایی و رطوبت، خرابی هایی به بار آورده بود که هیچ دور نمی نمود توانسته باشد به درون دیوار و پی و پایه آن نیز نفوذ کرده باشد.
بنابراین، در چهار چوب سیاستِ «علاج واقعه قبل از وقوع باید کرد»، مطالعات و پژوهش های علمی، فنی و مهندسی دقیقی در داخل کعبه آغاز شد تا وضعیت آن به درستی روشن شود و نسبت به چگونگیِ اقدام هایی که باید انجام گیرد، اطمینان به دست آید؛ چه، وضع ظاهری دیوار و خانه نمی توانست در این زمینه اطمینانی به دست دهد و چه بسا بناهایی که در ظاهر نشانی از خرابی ندارد اما در درون آن خوردگی و دیگر عوامل طبیعی، بنا را در آستانه نابودی قرار داده است. این مطلب هنگامی حساس تر می شود که عامل فرساینده، حشرات و عواملِ طبیعی باشد. افزون بر این که می دانیم بخش هایی از دیوارِ کعبه از داخل با لوح های سنگی یادمان پوشیده شده و در پشت این سنگ ها موریانه و رطوبت و دیگر عوامل به خوبی می تواند تخریبی جبران ناپذیر به وجود آورد.
از دیگر سوی، سیاستِ مسؤولان بر تغییرات، بی مطالعه و بی پایه نبوده و همواره در صدد در پیش گرفتن روند و اجرای برنامه ای است که مصلحت عمومی اقتضا می کند، و البته در کنار آن بدین ضرورت توجه دارد که نمی توان در برابر حوادث و آنچه ممکن است پیش بیاید با دستان بسته ایستاد.
به هر روی، با توجه به این جوانب و ملاحظات، بررسی ها و مطالعات شناسایی در مورد دیوار کعبه، با استفاده از شیوه های مشاهده مستقیم و نیز حفر آزمایشی و نمونه برداری تصادفی از عمق دیوارها و کف و سقف صورت پذیرفت. این مطالعات نشان داد که در میان فواصل سنگ ها و لوح ها، موریانه و قارچ وجود دارند و همچنین عوامل خوردگی به کنش شیمیایی خود ادامه می دهند و در مورد سقف نیز حشرات و فرساینده های طبیعی در لابه لای ستون های چوبی و پوشش های گِل و شن و ماسه و گچ جای گرفته و در این میان وجود رطوبت به آنها امکان تکثیر و رشد داده است و توانسته اند بخش های عمده ای از این سقف را، که همچنان در زیر لایه سطحی خود سالم به نظر می رسد، از میان ببرند.
این مطالعات ثابت کرد مرمت همه جانبه دیوارها و سقف کعبه، کاری لازم است و می بایست قسمت های تخریب شده را ترمیم و یا با مواد و مصالح نو و مقاوم تر جایگزین کرد و البته در این کار تدابیر پیش گیرانه لازم را نیز فراهم دید تا از وقوع چنین خوردگی ها و خرابی هایی در آینده جلوگیری شود.
خوردگی در چوبهای قرار گرفته در لابه لای دیوار
آغاز کار: انجام کار مرمّت و نوسازی به مجموعه بن لادن تعلق گرفت. این شرکت در ماه شعبان 1416ه . ق. آمادگی خود را اعلام کرد اما این موقعیتِ زمانی، برای انجام کار مناسب نبود؛ چه، ماه رمضان و ماه های پس از آن تا ذی حجه در پیش بود و این دوره زمانی اوج مراسم حج و عمره بود و از این روی انجام عملیات در این مقطع زمانی موجب محروم شدن حاجیان و زائران از مشاهده خانه خدا می شد. این در حالی است که بنابر سیاست اتخاذ شده، طرح های این گونه اماکن می بایست به موازات هم و به گونه ای پیش رود که کمترین خلل را در بهره بردن زائران و حاجیان از این مکان های مقدس به وجود آورد.
بدین ترتیب، به رغم همه علاقه ای که به انجام کار در کوتاه ترین زمانِ ممکن وجود داشت، طرح مرمّت درون کعبه در دهم محرم سال 1417ه . ق. عملی گردید.
مراحل عملیِ کار: در آغاز عملیات مرمت کعبه، حصاری چوبی با ارتفاع اندکی بیشتر از ارتفاع کعبه و با فاصله مناسب از دیوار ایجاد شد. این حصار به گونه ای بود که ارکان و نقاطی از کعبه که حاجیان استلام می کنند، در معرض رؤیت بماند. برای این حصار دو در؛ یکی در سمت شمال غرب برای ورود به محوطه حصار و دیگری در سمت جنوب غرب برای خروج از آن قرار داده شد.
یکی از ابتکارهایی که در این مرحله انجام گرفت آن بود که در سه هفته اول به حاجیان اجازه دادند به حصار پیرامونی وارد و از آن جا به داخل کعبه مشرف شوند. مردم پس از هر نماز برای ورود به داخل کعبه به صف می ایستادند و به صورت منظم و به اندازه گنجایش داخل کعبه، تشرف می یافتند تا لحظه هایی را در مقدس ترین مکان دینی، در خلوت انس سپری کنند و هم از نزدیک ببینند که چگونه در سنگ ها و بندکشی های میان سنگ ها درزها و ترک هایی پدید آمده و نیازمند نوسازی است و آنچه انجام می گیرد برخاسته از یک ضرورت است.(1)
همه هدیه ها و لوح های یادمان که در داخل کعبه وجود داشت یا به دیوارها الصاق شده بود، برچیده و پس از تمیز شدن در جایی محفوظ نگهداری شد.
از آنجا که بیشترین آسیب ها و فرسودگی ها در سقف و ستون های چوبیِ نگهدارنده آن پیش بینی می شد سقف و ستون ها به طور کامل برداشته شد.
در سطح داخلی دیوار کعبه، همه بندکشی های درز سنگ ها و همچنین ملاط میان سنگ های درون دیوار برداشته شد. در آغاز پیش بینی می شد ضرورتی به برداشتن سنگ های تشکیل دهنده لایه میانی دیوار نباشد، اما با برداشتن مقداری از ملاط مشخص شد که این ملاط کیفیت و چسبندگی خود را از دست داده است. از همین روی سنگ های لایه داخلی دیوار شماره گذاری و سپس بر داشته شد و از نو با استفاده از ملاط تازه و سازگار با فنون و شیوه های جدید ساخت و ساز در جای خود قرار گرفت.
مشاهده شد که سطح خارجی دیوار هیچ گونه عیب ساختاری ندارد و سنگ های لایه داخلی از پشت تهیگاه های میان سنگ های سطح خارجی، دیوار را پر کرده و برآمدگی های قبه شکل سنگ ها در فرورفتگی های سنگ های دیگر جای گرفته و آنها را محکم نگه داشته است. در این میان تنها در ملاط پرکننده فضاهای خالی میان سنگ ها اشکال وجود داشت که آن نیز ـ همان گونه که گذشت ـ با ملاط نو جایگزین گردید.
در دیوارها به صورت کلّی عیبی اساسی؛ همانند نشست در پی و پایه، یا انحراف و کج شدن، مشاهده نشد.
در تخته ها و چوب های حمایتیِ به کار رفته در داخل دیوارها، تخریب طبیعی فراوانی به چشم آمد. دلیل این امر نیز روشن بود؛ چرا که چوب بیش از سنگ در گذر زمان از عوامل طبیعی و آب و هوایی و موریانه و همانند آن آسیب می بیند.
برای آن که انجام کار در هیچ بخش از دیوار بر بخش های دیگر اثر نگذارد و به ویژه کار در ردیف های پایینی سنگ های دیوار، در ردیف های بالاتر مشکلی به وجود نیاورد، انجام کار به ترتیب در طی سه مرحله جدا از هم صورت پذیرفت.
مرحله اول: تنها به سنگ های چهار ردیف یا رج بالاتر دیوار محدود شد.
مرحله دوم: سنگ های ردیف های پایین تر تا ردیف موازی با کف کعبه مرمّت شد.
مرحله سوم: به ردیف های پایین تر از کف کعبه تا ردیف موازی با کف مسجدالحرام پرداخته شد و مرمت تا عمق میان 40 تا 70 سانتیمتر ادامه یافت.
در همین مرحله پی و پایه دیوارها مورد معاینه قرار گرفت و معلوم شد که کاملاً فاقد عیب و در وضعیت بسیار خوبی است.
اینک به شرح هر یک از این سه مرحله می پردازیم:
مرحله اول: همان گونه که یادآوری شد، در این مرحله تنها چهار رج بالایی دیوارهای کعبه از داخل هدف مرمت قرار گرفت. در این مرحله، ملاط لای سنگ های بزرگ تراشیده، سنگ های کوچکتری که در فاصله میان آنها و یا در لایه داخلی دیوار وجود داشت برداشته و شماره گذاری، تمیز و شسته شد تا پس از انجام مراحل کاری لازم، به جای خود برگردانده شود. پس از آن فاصله های خالی به وجود آمده؛ با ملاطی کاملاً قوی و دارای قابلیت های بالا در نگهداری سنگ، پر شد و سپس سنگ های لایه میانی و همچنین سطح نمای درونی کعبه با توجه به شماره گذاری صورت پذیرفته، در جای قبلی خود قرار گرفت و فواصل میان این سنگ ها نیز با ملاط سیمان با مشخصات فنی مناسب پر شد. در این مرحله در لا به لای سیمان قطعات فلزی مخصوصی قرار گرفت تا نگهدارندگی سیمان را دو چندان کند و سنگ های نمای درونی را با سنگ های لایه دیوار به خوبی به هم کلاف کند.
بدین ترتیب کار مرمت چهار رج بالایی دیوار انجام پذیرفت و سنگ های این رج کاملاً به همدیگر محکم شدند تا در هنگام انجام عملیات ترمیم، در رج های پایین تر مشکلی در این قسمت به وجود نیاید.
همچنین برای احتیاط هر چه بیشتر، کار در مراحل بعدی و در رج های پایین تر در مقطع های عمودی از بالا به پایین صورت گرفت و از کار کردن در محدوده های افقی خودداری شد.
مرحله دوم: این مرحله دربردارنده عمده بخش های دیوار، به استثنای چهار رج بالایی و قسمت های کرسی چینی پایین است. در این مرحله، دیوار به بخش هایی مستطیل شکل ـ و مستطیل های عمودی ـ قسمت شد و مرحله به مرحله کار در هر یک از این نوارها یا باریکه های فرضی پیش رفت. عرض هر یک از این نوارهای عمودی بسته به ابعاد سنگ های موضوع مرمت میان یک و نیم متر تا 70/1 سانتیمتر بود، و در هر یک از این نوارها سنگ های لایه داخلی دیوار و همچنین سنگ های نمای درونی، پس از شماره گذاری برچیده و تنها سنگ های نمای بیرونی کعبه باقی گذاشته شد.
به منظور جلوگیری از هر گونه لغزش و از جا در رفتن سنگ های دیوار، در دو طرفِ باریکه هایی که موضوع مرمت قرار می گرفت، تیرک های حایلی به صورت افقی و در فاصله های مناسب نصب می شد.
در جریان مرمت دیوار، در هر یک از نوارها یا باریکه هایی که مرمت در آنها صورت می پذیرفت، کار به صورت بخش بخش و هر بخش شامل چهار رج از بالا به پایین ادامه یافت و در هر رج درزهای میان سنگ ها خالی و سنگ ها تمیز و سپس با دستگاه های مخصوص خشک شد آنگاه ملاطی مناسب با درجه چسبندگی و استقامت بالا به این درزها تزریق گردید و پس از اطمینان نسبت به خشک شدن و استحکام یافتن آنها، بندکشی مناسبی با مواد دارای کیفیت بی نظیر صورت پذیرفت.
به هدف بالا بردن میزان استحکام دیوارها و کلاف شدن کامل سنگ های نمای بیرونی دیوارها با سنگ های درون دیوار و نیز سنگ های نمای درونی کعبه بتون و ملاط به کار رفته در فواصل آنها با میله هایی از فلزهای آزمایش شده مسلح شد.
پس از مرمّتِ لایه درونی دیوار، در هر یک از نوارهای عمودی ای که موضوع مرمت قرار گرفتند، بدین ترتیب در مورد سنگ های نمای درونی عمل شد:
* در پایین ترین رج؛ یعنی رجی که موازی با کف کعبه قرار می گیرد، حشره کش هایی با اثر دراز مدت استفاده شد تا از لانه کردن حشرات جلوگیری کند.
* سنگ ها، بر حسب شماره گذاری قبلی و پس از شست و شوی کامل و خشک کردن، از پایین به بالا در جای خود قرار داده شدند و پس از آن درزهای میان سنگ ها با ملاط و بتون مسلّحی با شبکه های عمودی ـ افقی پر شد.
* پس از پایان کار در هر باریکه عمودی، کار نوسازی باریکه بعدی آغاز و به همین ترتیب در مورد آن عمل شد.
تصویری از نمای درونی دیوار کعبه در مراحل مرمّت
سرانجام با پر کردن همه فاصله ها، درزها و شکاف های موجود با ملاطی قوی پایان پذیرفت.
مرحله سوم: این مرحله شامل کندن کف کعبه و رساندن کف آن به سطحی موازی با مسجدالحرام؛ یعنی عمق دو متر و بیست سانتیمتر و انجام تعمیرات در دیوارها شده است.
در اصل کندن کف خانه کعبه کاری نبود که بتوان در آن شتابزده عمل کرد، همچنین مصلحت نبود مرمت کامل دیوار کعبه در این قسمت بدون بررسی همه جانبه ای از پی دیوار انجام پذیرد. به همین دلیل نخستین گام انجام آزمایش هایی در این خصوص بود. بدین منظور در نزدیک رکن شامی، قسمتی با عرض و طول کافی، تا سطح موازی مطاف حفر شد تا از وضعیت دیوار و بخشی از پی، اطلاعات دقیقی به دست آید.
پس از انجام این حفرِ آزمایشی، مشاهده شد وضعیت دیوارها در این بخش بسیار مطلوب تر و سالم تر از بخش های فوقانی است و تنها نشانه هایی از احتمال تأثیرهای تخریبی عوامل محیطی در آینده، البته در صورت واگذاشتن وضع، وجود دارد.
بدین ترتیب تصمیم نهایی بر کندنِ کفِ کعبه و انجام تعمیرات در این بخش از کرسی چینی دیوار قرار گرفت. در مرحله بعد داخل کعبه تا سطح موازی مطاف خالی شد و سپس مرمت دیوار به همان ترتیبی که در مرحله پیشین و در مورد دیوارهای فوقانی صورت پذیرفته بود انجام گرفت. همچنین برای احتیاط هر چه بیشتر کار ترمیم تا عمقی میان نیم متر تا سه چهارم متر پایین تر از سطح موازی مطاف نیز ادامه یافت. در پایین این عمق سنگ های بزرگ و محکم شده ای وجود دارد که هیچ نیازی به مرمت آنها نیست.
چرا مرمت تنها تا سطح پی دیوار ادامه یافت؟ در مرمت هر بنای تاریخی و اصولاً در هرگونه عملیات معماری فراگیر می بایست وضع پی و پایه بنا، به خوبی روشن و ارزیابی شود. این اصل کلی را در مورد هیچ بنایی نمی توان نادیده گرفت و تنها شیوه های بررسی و ارزیابی از بنایی تا بنای دیگر تفاوت دارد.
از دیگر سوی، می دانیم کعبه بنایی مقدس است و بر پی و پایه ای که خداوند بدان راه نموده، استوار شده و از این روی بررسی و وارسی این پی و پایه لزوما می بایست شیوه ای ویژه داشته باشد؛ به گونه ای که به هیچ وجه در قداست آن مکانِ با عظمت، خللی وارد نیاورد.
وضعیت پایین ترین رج های دیوار کعبه و وضعیت پی دیوار: برای روشن شدن وضعیت بخش هایی از دیوار که پایین تر از سطحِ کفِ مسجد الحرام قرار گرفته است، دو حفر شناسایی صورت گرفت؛ یکی در فاصله دو متری رکن شامی و میان این رکن و رکن یمانی و دیگری در فاصله 10/2 سانتیمتر از رکن حجرالأسود و میان این رکن و رکن یمانی.
پس از نمونه بردای ها و مشاهدات انجام گرفته، نتایجی بدین شرح به دست آمد:
الف) حفره اول:
ابعاد: 10/1 سانتیمتر به موازات دیوار کعبه، در یک متر عمود بر دیوار با عمق متوسط 40/1 سانتیمتر از سطح کف فعلی کعبه؛ یعنی 20 سانتیمتر پایین تر از سطح کنونی مطاف.
نتایج مشاهدات: روشن شد عملیات ترمیمی که در مورد دیوارها انجام گرفته تا عمق 70 سانتیمتر پایین تر از سطحی که حفاری در آن انجام شده پیش رفته و پایین تر از آن تا سه یا چهار رج سنگ هایی همانند سنگ های بخش های فوقانی دیوار وجود دارد و این سنگ ها به شیوه خشکه چین (شیوه ای که در قدیم در بنای چهار دیواری ها مرسوم بوده) روی هم قرار گرفته و از نظر عرض نیز در مقایسه با قسمت های بالاتر دیوار عرض بیشتری دارند.
ب) حفره دوم:
ابعاد: 10/1 سانتیمتر موازی با دیوار کعبه، در 05/1 سانتیمتر عمود بر دیوار، با عمق متوسط 25/1 سانتیمتر از سطحی که حفاری در آن آغاز شده است؛ یعنی عمق 10 سانتیمتر پایین تر از سطح فعلی مطاف.
نتیجه مشاهدات: روشن شد عملیات ترمیمی که در مورد دیوارها انجام گرفته تا عمق 45 سانتیمتر پایین تر از سطحی که حفر در آن آغاز شده، ادامه یافته و پایین تر از آن چهار یا پنج ردیف سنگ همانند سنگ های قسمت های فوقانی دیوار وجود دارد و این سنگ ها به شیوه خشکه چین روی هم قرار گرفته اند و عرض آنها از عرض دیوار بیشتر است.
ارزیابی وضع کنونی پی دیوارها: آن جا که هر گونه عملیات شناسایی در مورد پی دیوارهای کعبه با محدودیت نسبی مواجه است و به دلایل پیش گفته، پایین رفتن به بیش از عمقی که انجام گرفته امکان پذیر نیست، ارزیابی وضعیت پی دیوارها افزون بر مشاهدات فعلی، تا حدی نیز به مشاهدات گذشته و برخی از شرایط و اوضاع تاریخی این خانه بستگی دارد.
روایت های تاریخی موجود گویای این امر است که پی و پایه کعبه از روزگار ابراهیم، از سنگ هایی متداخل که به خوبی در هم فرو رفته اند تشکیل شده و با آن که کعبه در گذر تاریخ بارها نوسازی و مرمت شده، اما در هیچ یک از این نوسازی ها و مرمت ها تغییری در این پی و پایه صورت نپذیرفته است.
درباره نوسازی دوران عبداللّه زبیر روایت کرده اند که چون دیوارها را تا سطح پی تخریب کرد، سنگ های متداخلی که از دوران ابراهیم به صورت خشکه چین نهاده شده بود و شترانی را می مانست که گردن در همدیگر فرو برده باشند، پدیدار شد. این نحوه از سنگ چینی به گونه ای است که فرو نشستن یا جا به جایی آنها در اثر سنگینی دیوارهای کعبه؛ یعنی همان وزنی که در سده های طولانی آن را تحمل کرده است، امکان پذیر نیست؛ چه، وضعیت مکانیکی چنین پشته ای سنگی، باعث می شود هر گونه فرو نشستنِ ناشی از تحمل وزن به صورتی فوری انجام گیرد و با گذشت زمانی اندک با رسیدن پشته سنگی به حالت توازن، در حالی که کمترین فضای خالی میان سنگ ها وجود دارد، این فرو نشستن متوقف می شود و امکان هر گونه جا به جایی سنگ ها در آینده و در اثر تحمل وزن پیشین از میان می رود.
رج های پایین و پی دیوارهای کعبه از چنین وضعیتی برخوردار است و مشاهدات گذشته و حال هیچ گونه نشانی از فرو نشستن یا جابه جایی خاک و سنگ ردیف های پایین یا پی و پایه دیوارها در دوره حدودا چهار صد ساله میان مرمت های دوران حاضر و آخرین مرمت دوران عثمانی و همچنین دوره افزون بر نهصد سال میان مرمت عبداللّه بن زبیر تا آخرین مرمت دوران عثمانی به دست نمی دهد.
گفتنی است در بناهای سنگی از این نوع، هر گونه نشست یا جا به جایی در ردیف های پایین و یا پی دیوار، فروپاشی ها و مشکلات سریعی را در دیوارها موجب می شود، چنان که مشکلاتی از این دست در مورد برج پیزای ایتالیا به وجود آمده است. اما در مورد کعبه تا کنون مشکلی از این قبیل دیده نشده و این خود دلیلی دیگر است که از وضعیت مناسب پی و پایه کعبه خبر می دهد.
* * *
به هر حال، به ترتیبی که ذکر شد، در بخش هایی از دیوار کعبه که بالاتر از سطح مطاف است و دیده می شود سنگ ها از نو با همدیگر ترکیب شده و با توجه به بتون های مسلحی که در لابه لای آنها به کار رفته است، دیوار حالتی یکپارچه یافته و از قدرت و استحکام فراوانی برخوردار شده است و در این میان تسلیح عمودی بتون مقصود عمود بر سطح نمای دیوار است ـ یکپارچگی و ارتباط سنگ های نمای بیرونی و نمای درونی را حفظ کرده و تسلیح افقی و موازی بتون بخش های مختلف دیوار را به همدیگر کلاف کرده است.
همچنین تجانس کامل دیوار با ارتفاع افزون بر 13 متر منظم بودن و توازن توزیع سنگینی دیوارها را بر ردیف ها و رج های پایینی و نیز پی و پایه تضمین می کند و این توازن، استحکام وقدرتی را به بنا می بخشد که حتی در صورت وجود گسستگی ها یا نقاط ضعیف اندکی درپایین دیوار، همچنان سر پا بماند و وزن خود را بر پیِ بنا توزیع کند.
با عنایت به همه آنچه یاد شد، می توان با اطمینان گفت: پی دیوارهای کعبه در حالت بسیار مناسبی است و به هیچ گونه مرمت و نوسازیی نیاز ندارد، تا آن روز که خداوند مستضعفان را وارث زمین سازد.
سقف کعبه
چوب، اساسی ترین عنصر تشکیل دهنده سقف کعبه است. مناسب ترین چوبی که می تواند در این سقف به کار رود، چوبی است که دارای ویژگی های فنی متعددی؛ از جمله ویژگی های زیر باشد:
1 ـ مقاومت در برابر وزن برای طولانی ترین عمر فرضی.
2 ـ پایین بودن میزان انقباض تا حد نزدیک به صفر.
3 ـ مقاومت در برابر تغییرات آب و هوایی مناطق گرم و خشک.
4 ـ مقاومت در برابر موریانه و قارچ ها و دیگر حشرات ریز و همچنین رطوبت هوا.
5 ـ برخوردار بودن از طول، افزون بر 10 متر و داشتن قطری که پس از آماده سازی نهایی، کمتر از یک متر نباشد.
روشن است دست یافتن به چوب هایی با این مشخصات و آن هم برخوردار از بالاترین کیفیت، بدون رایزنی با مراکز جهانی پژوهشی درصنعت چوب امکان پذیر نبود.
به همین دلیل با مراکزی در اروپا، استرالیا و نیوزیلند تماس برقرار شد و در نتیجه مطالعات و رایزنی های صورت پذیرفته و از میان انواع درخت های مورد بررسی، چوب درخت تیک، که پیشتر نیز در برخی از طرح های توسعه در عربستان از آنها استفاده شده بود و ویژگی های مورد نظر؛ از جمله طول کافی و قطر افزون بر 5/1 متر را داشت و دفع کننده موریانه بود وامکان خشک کردن آن درکوتاهترین زمان ممکن نیز وجود داشت و علاوه بر این، پس از روغن خوردن درخشش خیره کننده ای می یافت انتخاب شد.
انتخاب درختان مناسب: درختان تیک در جنگل های هند و برمه می رویند.
از این روی دیدارهایی از جنگل های نیلمپور در هند و رانگون در بِرمه انجام گرفت تا درخت های موجود در آنها بررسی شود. در نتیجه بررسی ها مشخص شد چوب مورد نظر در جنگل های برمه راحت تر در دسترس قرار می گیرد. به همین دلیل دو نماینده از شرکت بن لادن مأمور شدند از طریق وزارت جنگل در برمه با شرکت های فراوری چوب هماهنگی های لازم را انجام دهند تا درختان مناسب انتخاب و قطع شود و چوب آنها به کارگاه های آماده سازی اولیه و از آنجا پس از گزینش تنه های مرغوب تر به عربستان سعودی انتقال یابد.
جست و جوی درختان مناسب در مساحتی حدود 13000 هکتار در جنگل های بایو، کانا و مدییک که با پایتخت برمه 1000 کیلومتر فاصله دارند انجام پذیرفت و سرانجام درختان مورد نیاز در جنگل هایی با فاصله 250 کیلومتر از رانگون که درختانی با کیفیت برتر داشت انتخاب شد.
در این عملیات مجموعا 137 اصله درخت قطع شد و پس از انتقال آنها به کارگاه فراوری 49 تنه مرغوب تر برای استفاده در سقف و ستون های کعبه به عربستان انتقال یافت.
انتقال و آماده سازی: چوب های انتخاب شده به بندر جده منتقل شد و در آن جا به منظور خشک شدن نسبی، به مدت شش ماه در هوای آزاد گذاشته شد و پس از این مدت به کوره های ویژه خشک کردن انتقال داده شد و نسبت رطوبت آنها تا 15% کاهش یافت. پس از این مرحله نوعی ماده نگهدارنده غیر سمی و فاقد رنگ و بو به نام baracolبرای محافظت، بر این چوب ها پاشیده شد.
سپس در پی برش چوب ها به اندازه های مناسب سر تیرک ها و نقاطی از آنها که سنگینی را مستقیما تحمل می کرد با ورقه های فلزی مقاوم در برابر زنگ زدگی پوشش شد.
طراحی سقف: قطعه های چوب به کیفیتی انتخاب شد که اندازه های ستون ها و تیرک ها با آنچه از پیش وجود داشته است برابری کند. سپس ستون و تیرک ها در فاصله های مناسب و مساوی نصب گردید، به گونه ای که وزن سقف به صورت مساوی و متوازن بر آنها و سپس بر دیوارها توزیع شود.
عایق بندی: پس از نصب سقف چوبی کعبه، لایه ای از عایق رطوبتی روی آن قرار گرفت و روی این لایه نیز با لایه ای از بتون سبک تقویت و برای جریان آب بام، شیب بندی شد. در مرحله بعد سر تا سر روی بام با سنگ مرمر سنگفرش گردید.
ناودان: پس از پایان کار سقف و بام کعبه ناودان قدیم با ناودانی نو با همان اندازه ها و ابعاد و نیز نقش ها و کتابت های ناودان قدیم جایگزین گردید، با این تفاوت که ناودان جدید در مقایسه با قدیم محکم تر، زیباتر و بادوام تر ساخته شد.
پایه های ستون ها: در این مرمت به جای پایه های سنگیِ ستون های داخلی کعبه، پایه هایی از بتون مسلح ساخته و اطراف آنها کاملاً عایق بندی شد. همچنین برای آن که فشار خاک ها و مصالحی که درون کعبه را از سطح موازیِ در تا سطح موازی مطاف پر کرده است، مستقیما به دیوار اصلیِ کعبه وارد نیاید، در کنار دیوارهای اصلی، در چهار سمت، دیوارهای حمایتی با بتون مسلح و با عایق بندی کامل تا ارتفاع موازی در کعبه بنا گردید.
شاذروان: همچنین در این مرمت، سنگ های کهنه شاذروان با سنگ های جدید، البته با همان رنگ و کیفیتِ سنگ های قدیم، جایگزین شد.
گفتنی است در جریان کار، بخشی از شاذروان قدیم که در ناحیه پایین در کعبه قرار گرفته است، به دلیل مرغوبیت و استحکام و همچنین زیبایی سنگ ها، واگذاشته و از تعویض سنگ های آن خودداری شد.
برشی از سقف و ستونهای کعبه
حِجر اسماعیل و نوسازی آن
در این مرمت سنگ های نمای دیوار حجر و نیز سنگ های کف آن برچیده و سنگ های جدیدی جایگزین آنها شد. همچنین چلچراغ های نصب شده بر روی دیوار تنظیف گردید و پس از آن به جای قبلی خود برگردانده شد. افزون بر این، برای درگاه های حجر از دو سوی، نرده ای مناسب از طناب های محکم و زیبا و سازگار با جایگاه و عظمت حجر اسماعیل فراهم گشت تا بتوان در مواقع ضرورت برای بستن حجر از آنها استفاده کرد.
دکه نگهبانی
در آخرین مرمت کعبه، در کنار رکن حجرالأسود برای نگهبانی و ساماندهی استلام حجرالأسود از سوی حاجیان، دکه ای بنا شد. این دکه از سنگ مرمر ساخته شده و با عبور آب سرد از کف آن، سرد نگه داشته می شود.
پی نوشتها:
________________________________________
1 . گواه گرفتن مردم بر آنچه درباره کعبه انجام می پذیرد یا بایستی انجام پذیرد، سنتی است که عبداللّه بن زبیر گذارد. او هنگامی که تصمیم به نوسازی کعبه داشت مردم را به دیدن خانه فرا خواند تا خود تأیید کنند و ببینند که خانه نیازمند مرمّت کلی است.
تبلیغات
