نگاهى به اسرار حج (مقاله ترویجی حوزه)

سال ها و قرن هاست که اندیشه ها، زبان ها و قلم های بسیاری، به تلاش برای شناختِ «اسرار حج» و فلسفه احکام و عبادات، پرداخته و از این رهگذر، تألیفات ارزشمند و گرانقدری پدید آمده و فرهنگِ مکتوب دینی را غنی ساخته است.
کتاب «فلسفة الحج فی الاسلام» که به قلم «شیخ حسن طراد» از محققان خوش ذوق و علمای شیعی در لبنان است، یکی از این آثار است. این اثر در سال 1418 ق . در 236 صفحه، از سوی انتشارات «دارالزهرا» در بیروت منتشر شده است.
خوشحالیم که ضمن معرفی این کتاب به خوانندگان گرامیِ «میقات حج»، فشرده ای از مباحث آن و دیدگاه های نویسنده را تقدیم کنیم.
اسرار حج
عبادت، فلسفه آفرینش انسان است و اگر با شرایط و آدابش انجام شود، رابطه ایمانی و عبودیت انسان با خدا را تحکیم می بخشد. نتیجه مثبت عبادت همان «تقوا» است که روح و قلب عبادت است و عبادت بی تقوا، پیکری بی جان است.
همه عبادت ها از جمله حج، از همین رمز و راز برخوردارند و با تأمین روحیه تعبد و تسلیم، سیر انسان را هماهنگ با مجموعه هستی در مسیر هدف خلقت و کمال وجود، تنظیم می کنند.
برای روشن شدن این هدف و بهره نهفته در حج، باید در برابر یکایک برنامه حج درنگ و تأمّل داشت.
اخلاص
پیش از پرداختن به رموز و اسرار و فواید هریک از اعمال این عبادت مقدّس، باید از مهم ترین رکن آن یاد کرد که درستیِ عمل و پذیرش این عبادت و رسیدن به هدف، به آن بسته است، یعنی «اخلاص» که در همه عبادت ها شرط نخستین است.
آن چه زمینه ساز فراهم آوردن این عنصر اساسی است، اهمیت دادن به نقش آن در درستی عبادت و برخورداری انسان از ثواب است. باید کمی به خود نگریست و انگیزه های درونی را ارزیابی کرد و آن را از هر انگیزه غیرالهی پیراسته ساخت و همانگونه که آلودگی جامه، مانع صحّت نماز است، باید آلودگی نیّت را هم مانع صحّت و پذیرش نماز و هر عبادت دیگر دانست و با نیّت پاک، به عبادت پرداخت و به رضای الهی رسید. هم آیات قرآن به این اخلاص در عبادت فرمان داده است، هم توصیه اکید رسول خدا صلی الله علیه و آله و امامان معصوم علیهم السلام است. بالاترین انگیزه عبادت هم «حبّ الهی» است که به فرموده حضرت علی علیه السلام عبادت آزادگان است و برتر از عبادتی است که به قصد رسیدن به بهشت و ثواب یا به انگیزه گریز از عذاب دوزخ انجام می شود. برای رسیدن به اخلاص نیز، از جمله باید با راه ها و روش هایی آشنا شد که ابلیس از آن ها وارد می شود و بهره می گیرد و عبادت را تباه می سازد، مثل ایجاد تردید در اصل خدای متعال، یا ارزش و جایگاه دین و نقش آن در مدیریت جامعه، یا جاودانگی تعالیم اسلام و قدرت داشتن بر پاسخگویی به نیازهای روز. اگر از این راه ها نتوانست، حسنات او را از راه دیگری می سوزاند و خاکستر می سازد، راه آلوده ساختن به گناهان، یا آمیختن نیت به ریا و خودنمایی.
پاکی مال
گام دیگر پس از پاک سازی درون از ریا و عوامل عمل سوز، پاک سازی مال از حقوق شرعی است و بدون آن نماز و عبادات و حج انسان تباه می شود. حاجی که بخواهد با مال و ثروتی که حقوق دیگران به آن تعلّق گرفته، هزینه سفر حج و تهیه جامه احرام و قربانی و... را بپردازد، نماز و طواف و حجّش باطل می شود و از قربانی حرام بهره ای نمی برد و از مسیر طاعت و بندگی که جوهره حج و عبادات دیگر است، دور می شود.
اهتمام به ادای این حقوق لازم است و سهل انگاری در پرداخت خمس و حقوق واجب مالی و امروز و فردا کردن، حاجی را در پرتگاه این تباهی عمل و عبادت قرار می دهد و نوعی بی توجهی به سپاس نعمت های الهی به شمار می رود.
همسفر خوب
حج، علاوه بر آن که عبادت است، یک سفر و کوچ هم محسوب می شود. نقش همسفر و همراه در موفقیت آمیز بودن سفر را نمی توان انکار کرد، به خصوص اگر این همسفر، عهده دار کارهای کاروان و مدیریت حج زائران باشد. همسفر خوب کسی است که این ویژگی ها را داشته باشد: دین شناسی و آگاهی از مسائل شرعی، راستگو و درست کردار و امین بودن، صبوری و داشتن سعه صدر و ظرفیت و تحمّل.
برترین و کارآمدترین همسفر و همراه انسان «خدا» است که می تواند پیوسته تکیه گاه و همدم و مونس انسان قرار گیرد و ضعف انسان را به قدرت خویش جبران کند و در مشکلات، هراس زائر را به ایمنی تبدیل سازد و او را تقویت روحی و ایمانی کند. «دعا» کلید ارتباط با این همدم دایمی است و انس با او، انسان را از احساس تنهایی نجات می دهد.
حج، کوچ فکری و روحی
عبادت، برای رساندن انسان به ارزش های برتر معنوی و گسستن از وابستگی های مادّی است. روح، کششی به سوی بالا و افق های متعالی دارد و عبادت، زمینه ساز این ارتقای روحی است وسبک بالی روح، در سایه پرستش فراهم می آید. نمازهای روزانه، مثل شستشوی پنج نوبت در آب که بدن را پاک می کند، پاک ساز روح از آلایش های گناهان است. حج نیز با آن که در سراسر عمر یک بار واجب است، همین نقش را ایفا می کند و ویژگی ها و کیفیتی که در این عبادت نهفته، آن را امتیاز می بخشد و رنج های سفر و تنگناهای انجام اعمال، پالاینده روح و بیدارگر فکر است. «عامل کیفی» حج، جبرانِ «عامل کمّی» را بر عهده دارد و حج را به مثابه حضور در یک میدان نبرد می سازد. از این رو اثربخش تر و کارسازتر است.
در این فریضه، هم حرکت جسمی است هم فکری، هم تلاش بدنی است هم تکاپوی روحی، و جان آدمی با این دوبال در آسمان فضیلت و معنویت به طیران می آید. در سایه حرکت فکری است که انسان به فلسفه آفرینش و رمز عبودیت و بندگی خویش نزدیک تر می شود و به منافع برتر از سود مادّی می اندیشد و «راه آخرت» را می پیماید و از دوراهیِ تقوا و عصیان، راه تقوا و طاعت را برمی گزیند. این کوچ معنوی برای یک مسلمان بسیار سودمند است. در کنار آن تحرّک جسمی هم وجود دارد و ناگفته پیداست که هر حرکت جسمی، مسبوق به حرکت فکری و رسیدن به مرحله عزم و اقدام است. مجموعه این برنامه ها «ملکه عبودیت» را برای انسان فراهم و روح بندگی را تقویت می کند.
بازگشت آثار و نتایج حج، به خودِ حاجی است و ثمراتش در زندگی خود او متجلّی می شود. قرآن هم فرموده است که از قربانی شما، گوشت و خونی به خدا نمی رسد، بلکه تقوای شما به خدا می رسد(1) و این اشاره به بهره وری خود انسان از عبادات خویش است و آن که سود می برد، خود اوست نه خدا. باز هم قرآن، ثمره حضور در عرصه مهم و گسترده حج را مشاهده منافع خویش معرفی می کند ...یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ * لِیَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ... .(2)
این که اسرار و فواید حج چیست، نیاز به توضیح و تبیین دارد. از احرام گرفته تا طواف و نماز و قربانی و وقوف و... همه حکمت ها و اسراری دارد که باید آن ها را شناخت و شناساند. مؤمنان راستین باور آگاهانه دارند که خداوند، سرچشمه خیر و نیکی است و از رهگذر تشریع این گونه عبادت ها هم قصدی جز خیررساندن به بندگان ندارد. پس باید خیرهای نهفته در این شعائر و عبادات را فهمید. توجّه به این حکمت ها و فلسفه ها ریشه در دین ما دارد. امام صادق علیه السلام در «توحید مفضّل» به تبیین این گونه معارف پرداخته است، کتاب «علل الشرایع» مرحوم صدوق، براساس همین هدف تدوین شده است. علمای بسیاری هم به نگارش کتاب هایی در فلسفه عبادات پرداخته اند.
شناخت این حکمت ها، ایمان را راسخ تر و معرفت را ریشه دارتر می سازد.
حکمت احرام
نخستین گام حج یا عمره، «احرام» است. چرا احرام؟ و چرا از میقاتی معیّن؟
این که کیفیت انجام حج، مقیّد به قیود و آدابی است، درسی تربیتی در مسیر عبادت، خضوع و تسلیم در آستان خداوند است. حتی اگر راز آن را ندانیم، خود این فرمان و لزوم اطاعت آن، سازندگی دارد و گردن نهادن به حکم خدای حکیم، نشانه پذیرش و ایمان عمیق است. در قرآن نیز تن دادن به داوری خدا و چون و چرا کردن در آن چه فرمان اوست، دلیل ایمان راستین است.(3)
به هرحال، حکمت احرام آن است که وقتی زائر به میقات می رسد، در ذهن خویش صورت اقدام برای ورود به حرم الهی و مراعات محرّمات و حرمت نهادن به اوامر خدا را ترسیم کند و همه اعمال را با همین نیت و ذهنیت انجام دهد. برای این که احساس در جان زائر اثر عمیق بگذارد، خواسته شده که وضع ظاهری خویش را که نمودار شؤون دنیوی و حالت اهل دنیاست تغییر دهد و لباس آخرت بپوشد و شبیه آنان گردد که با مرگ، به آخرت قدم می گذارند و از جامه های دنیوی عریان می شوند. این حالت، خشوع او در پیشگاه خدا و قطع وابستگی به جلوه های دنیوی را در پی دارد. بر زبان آوردن ذکر «لبّیک»، بیانگر آمادگی روحی برای پذیرش هر ندا و فرمانی است که تکلیفی شرعی را در بر دارد، چه امر باشد چه نهی.
فریضه هایی چون روزه، نماز، خمس، زکات و جهاد، با همه مفاهیمش، به نحوی در دل حج نهفته است و احرام، آغاز پایبندی به انجام فرمان نسبت به «امساک»هایی است که در طول حج خواهد داشت. مشقّت های حج و نماز طواف و قربانی و... همان رهاوردها را دارد که عبادات یادشده داراست.
احرام، محرِم را با دیگران همسان می سازد و امتیازات و مرزهای تشخّص و نمودهای برتری را از میان برمی دارد و همگان را یکسان در پیشگاه خدا به تکرار شعار واحد می کشاند: «لَبَّیْکَ اللّهُمَّ لَبَّیْک...»
حج و درس تواضع
نقش حج، تربیت بر اساس تواضع و خاکساری و لغو امتیازات اجتماعی است. خدا خواسته از نظر امکانات مادّی ظاهری، همه در پایین ترین سطح باشند تا تنظیم امور جامعه، آسان تر شود. این آموزه، از خلال تجرّد از لباس های دوخته و علائم تشخّص آفرین به دست می آید تا از این رهگذر به امتیاز معنوی «تقوا» نائل آیند و شکل و ظواهر را معیار برتری ندانند.
حج به راحتی این اثر روحی را در انسان پدید می آورد و او را به «مکارم اخلاق» که هدف بعثت پیامبر اسلام است نزدیک تر می سازد.
حج و پارسایی
دلبسته نبودن به دنیا و زهد ورزیدن، از مکارم اخلاق است و یکی از درس های تربیتی حج همین است. از نخستین لحظات تصمیم گرفتن برای حج،مشقّت ها،رنج های جانکاهِ راه و اعمال و ازدحام مطاف و صحنه رمی جمرات و شداید وادی منا به ذهن انسان می آید و شبحی از مرگ ترسیم می شود. این تصوّرات، یادآور آن است که وی در این دنیا نزد خویشان و دوستان مهمان است وجایگاه ابدی جای دیگری است که آن جا دستاورد عمل دنیوی خودرا مشاهده خواهد کرد و یا به بهشت یا دوزخ خواهد رفت. به این سبب، وابستگی به دنیا کمتر و توجه به آخرت بیشتر می شود. احساس می کند که تحت مراقبت الهی و در پیشگاه او قرار دارد و حالتی بین خوف و رجا در وی پدید می آید.
دستورالعمل ها و امر و نهی های حج و محرّمات بسیار که باید مراقب آن ها باشد، حالتی از بیداری و مواظبت و پرواپیشگی در وی ایجاد می کند، تا پس از درآمدن از احرام نیز، این کنترل های دقیق را بر اعمال و حالات خویش داشته باشد.
حج و امنیت
از درس های تربیتی حج، ایجاد فضای امن و آرام و گسترش آن نسبت به همه کس و همه چیز است. حتّی غیرمسلمان از رفتار حاجی در آرامش است. آزار او حتی به حیوانات و مرکب سواری خویش هم نمی رسد. گیاهان و درختان و حشرات هم در مقطعی از اعمال، احساس امنیت می کنند.
حج، صفت بردباری و تحمّل و سلم و پرهیز از آزار و جفا به موجودات دیگر را در انسان به ودیعت می گذارد. اگر به این خصلت، آگاهانه بنگرد، آن را به مثابه صفتی شایسته در طول زندگی تلقّی می کند و در رفتار اجتماعی او جز سلم و صلح نخواهد بود و این گونه به قرب و رضای الهی نزدیک تر می شود و تا حدّی رشد می کند که بدی را با خوبی پاسخ می دهد و خشم خود را فروخورده، از دیگران درمی گذرد و با رشته محبّت و احسان، دل ها را شکار خویش می سازد.(4)
خدای متعال، چهارماه حرام (ذی قعده، ذی حجه، محرم و رجب) را برای همین هدف قرار داده که صلحی فراگیر در همه جا و همیشه پدید آید، نه تنها در حرم و در حال احرام. مراعات این برنامه ها پس از بازگشت هم در رفتار و سلوک حاجی اثر می گذارد و او را به برکات صلح و امنیت واقف می سازد.
حج و پای بندی به آداب
احکام دین و آداب و سنن شرع، وقتی در رفتار یک مسلمان جلوه کند، ارزش آن روشن می شود. در سایه حج، تعهّد به این آداب، در روح و رفتار زائر رسوخ می کند، از دروغ و ناسزا و استهزا و حرام های زبانی پرهیز می کند، از جدال بیهوده چشم می پوشد و زبان را به خیر و ذکر و دعا عادت می دهد. قرار گرفتن در بوته «ادب اسلامی» و گداخته شدن در کوره «اخلاق قرآنی» او را چنان می سازد که پس از خروج از احرام و در خارج حرم و بعد از بازگشت به میهن نیز، مقیّد به این آداب باشد. البته همه این ها وقتی است که آگاهانه اعمال حج را انجام دهد و فلسفه و عمقِ «احرام» را دریابد.
حکمت طواف
انجام این تکلیف با کیفیت خاصّ و تعدادمعین، نشان دهنده مراعات پای بندی به احکام الهی و تعبّد در پیشگاه خداست. وقتی طواف به صورت خاص انجام می گیرد، بی آن که زائر، سرّ آن را بداند و تنها به خاطر اطاعت فرمان خدا و انجام تکلیف الهی و با باورداشت نسبت به حکمت آسمانی آن انجام می دهد، روح تعبّد و جوهره عبودیت تقویت می شود.
هرچه تشریع دینی پیچیده تر و رمز آلوده تر باشد که فلسفه تفصیلی آن را ندانیم، در تربیت بُعد تعبّد و تسلیم مؤثرتر است و اگر در آیات و روایات، برخی حکمت های احکام بیان شده، جهت تأکید بر وجود حکمت در احکام خداست، مثل آیاتی که روزه را برای پیدایش تقوا و نماز را بازدارنده از فحشا و منکر و زکات را برای پاک سازی جان ها و جهاد را برای دفع مفسدین و حج را برای مشاهده منافع و عامل یاد خدا می داند. حضرت زهرا علیهاالسلام نیز در خطبه معروف خویش به فلسفه تشریع و برخی از احکام الهی اشاره کرده است (فَجَعَلَ الاْءیمانَ تَطْهِیراً لَکُمْ مِنَ الشِّرْکِ...) .
در روایتی از حضرت رضا علیه السلام آمده است: فرشتگانی که به خلقت آدم اعتراض داشتند، پشیمان شدند و به عرش الهی پناه بردند و استغفار کردند. خدا دوست داشت بندگان نیز این گونه پرستش کنند. در آسمان چهارم خانه ای مُحاذی عرش قرار دارد به نام «ضراح». کعبه را هم در زمین محاذی بیت المعمور قرار داد و از آدم علیه السلام خواست که آن را طواف کند و توبه نماید. این سنّت در نسل او تا قیامت جاری گشت.(5)
البته هدف از طواف، عمیق تر و وسیع تر از آن است که یاد شد. هدف، الزام کامل و انضباط دقیق و هماهنگی با اراده تشریع خداوند است که در همه زندگی لازم است و «طواف»، ترجمانی از آن تعهّد است.
طواف، علاوه بر چرخش اختیاری بر گرد کعبه، هماهنگی با چرخش تکوینی همه موجودات بر گرد محور و مرکزی است که خداوند قرار داده است و از سه جزء اتم (پروتون، الکترون و نوترون) پروتون محور است و آن دو جزء دیگر بر گرد آن می چرخند. انسان نیز جزئی از این هستی است و جسم او از اجزای مادّی ترکیب شده که حرکتی طواف گونه بر گرد مرکز خویش دارند.
می توان چنین برداشت کرد که هدف از وجوب طواف، هماهنگ ساختن حرکت اختیاری انسان بر گرد کعبه یا حرکت اتم بر گرد محور خویش و حرکت فرشتگان بر گرد بیت المعمور است. همه هستی مثل حرکت تکوینی طواف بر محور مشخّص شده انجام می گیرد و حرکت تشریعی هم طواف تمرینی است ارادی برای هماهنگی با این حرکت کلّی تکوینی و نتیجه اش خضوع و تسلیم و عبودیت مؤمن با همه وجودش در برابر اراده الهی است و به هر اندازه این هماهنگی بین دو حرکت تکوینی و تشریعی بیشتر باشد، آرامش و سعادتِ روحی و مادی برای انسان پدید می آید، چون خداوند، هستی را مسخّر انسان ساخته تا به او خدمت کند. نظام تشریعی هم برای کمال و سعادتمند ساختن انسان است. هرگاه دوّمی با اوّلی در زندگی انسان هماهنگ شود، همه آن سعادت و کمال منظور تحقّق می یابد.
در همه عبادات که بر کیفیتی خاص تشریع شده است، دو اثر وجود دارد: یکی اثر خاصّ همان عبادت، دیگری نقشی که همه این ها در سعادت، رشد مادّی و معنوی و کمال دنیوی و اخروی انسان دارند، مثل اعضای یک پیکر، که علاوه بر نقش و وظیفه خاص هریک، در تأمین هدف کلّی یعنی خدمت به انسان در مسیر خیر و احسان همکار و هماهنگ اند. نقش این تعاون وقتی روشن می شود که یکی از اعضا به عللی نتواند وظیفه اش را انجام دهد. تأثیر اختلال کاریِ آن بر همه اعضای دیگر آشکار می شود، هرکدام به تناسب و اهمیت نقشی که در این مجموعه دارد.
در تشبیه عبادت های مختلف به اعضای بدن، می توان نماز را به «قلب» تشبیه کرد که اثری نیرومند بر حیات انسان دارد وحج رابه «عقل». یکی حافظ حیات است، دیگری جهت دهنده به حرکت.
کمترین اثر شعائر حج و انجام این اعمال، ادای تکلیف و سقوط آن از ذمّه انسان است، ولی اثر مطلوبی که خدا خواسته، قرار دادن پیوسته بنده در چهارچوب شریعت الهی است، یعنی باید با ترک همه حرام های شرعی، پیوسته در احرام بماند و پس از پایان طواف، حرکتی عمومی طواف با طواف معنوی قلب بر گرد مرکز شریعت پروردگار آغاز شود و هرگز از هیچ حدّی از حدود این مطاف تخطّی نکند، چرا که قلمرو طواف معنوی به گستردگی حرکات عبادی مکلّف است و به ماه های خاص یا اماکن معیّنی محدود نمی شود.
محدوده طواف و نقطه آغاز
طواف از حجرالاسود آغاز می شود. به تعبیر روایات، حجرالاسود رمزی از مصافحه وپیمان بستن باخدابرای پای بندی به عبودیت و میثاق فطرت است.
عادت مردم بر این است که با دست راست پیمان می بندند. به بیان مجازی، حجرالاسود هم دست الهی است و رمز قدرت فراگیر الهی. از این رو به این سنگ مقدّس در روایات «یمین اللّه » گفته شده است. خداوند میثاق پیامبران را در این سنگ قرار داده و از مردم خواسته تا امانت تکلیف و مسؤولیت را از طریق این سنگ ادا کنند و به این خاطر در دعای طواف آمده است که هنگام قرار گرفتن در محاذی حجرالاسود، با جمله «اِلهی اَمانَتی اَدَّیتُها...» بر این نکته تأکید کند.
امام سجاد علیه السلام فرمود: هرگاه در مطاف قرار گرفتی، پیش از آن که جسمت طوافِ کعبه کند، دلت صاحب خانه را یاد کند. این، توجه دادن آن حضرت به حقیقت و جوهر عبادات است که باید جسم و جان هماهنگ باشند و «ایمان قلبی» به «عمل اندامی» منتهی شود. بدون این هماهنگی تن و روح، ایمان سودی نخواهد بخشید. رعایت محدوده های طواف و نقطه آغاز و انجام آن و تعداد دورهایش، برای تقویت همین بُعد از وجود انسان است.
حکمت نماز طواف
در این که پس از طواف، باید نماز طواف را در پشت «مقام ابراهیم» خواند، نکته های مهمی است:
نخست آن که نماز به طور کلّی بارزترین نمود عبودیت و خضوع در پیشگاه خداست و پس از طواف، آن عمل عبادی را به کمال می رساند. دیگر آن که پیوند این نماز به مقام ابراهیم (واتّخذوا مِن مَقامِ إبراهیمَ مُصلّی) توجه دادن نسل های آینده ای که به این جایگاه می رسند به نقشی است که حضرت ابراهیم به همراهی پسرش اسماعیل نسبت به حج داشتند که تجدیدکننده بنای کعبه و برافرازنده پایه های آن بودند. چون پس از طوفان نوح و وزش بادهای توفان، پوشیده و پنهان شده بود و با وزش باد به امر خدا، دیگربار پایه های اساسی آن آشکار شد. نیز آگاهی از سیره این پیامبر بزرگ و عبادت خالصانه وی، شخصیت معنوی و برجسته و نمونه او را که به قلّه اخلاص و توحید رسیده بود آشکارمی سازد و این شناخت، الهام بخش روح عبودیت وقلب عبادت حقیقی است.
آن پیامبر بزرگ، با ایمان و اراده ای بزرگ، سخت ترین آزمون ها را پشت سر گذاشت، تا اسوه دیگران گشت. اقتدا به این شخصیت نیز، تنها نسبت به مواردی نیست که قرآن یاد کرده است (مثل ذبح اسماعیل و طرد شیطان و واگذاشتن همسر و فرزند در بیابانی خشک و...) بلکه همه زمینه های تعبّد و عبادت خالص را فرا می گیرد.
ابراهیم، با ایمان خالص خویش، آن امتحانات را با موفقیت پشت سر گذاشت، تا به خواست الهی اسوه مؤمنان قرار گیرد و همسرش هم سرمشق زنان باایمانی شود که در معرض این گونه آزمایش ها قرار می گیرند و باید باتحمّل مشقت های جسمی و روحی، اراده و فرمان حق را اجرا کنند. دشوارترین مرحله آزمونِ هاجر، تشنگی اسماعیل در آن صحرای خشک بود که مادرش در پی آب برای کودک، مسیر بین کوه صفا و مروه را هفت بار پیمود و از رحمت خدا نومید نشد، تا آن که چشمه از زیر پای اسماعیل جوشید و رحمت الهی شامل آن مادر و فرزند شد و جسم و جانشان را سیراب ساخت و آموخت که در نهایت غربت و تنهایی و بی پناهی هم، خدا بهترین پناه و تکیه گاه است. قبیله «جُرهم» نیز که این عنایت خدا را شاهد بودند، محبت آن کودک و مادر را بر دل گرفتند، به خصوص وقتی فهمیدند که او از نسل ابراهیم است و مادرش همسر اوست و این همان دعای حضرت ابراهیم بود که:
رَبَّنَا إِنِّی أَسْکَنتُ مِنْ ذُرِّیَّتِی بِوَادٍ غَیْرِ ذِی زَرْعٍ عِنْدَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِیُقِیمُوا الصَّلاَةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنْ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ وَارْزُقْهُمْ مِنْ الثَّمَرَاتِ .(6)
حکمت الهی جایزه ای دیگر به هاجر بخشید، تا جبران آن صبر و خلوص باشد، یعنی سعی میان صفا و مروه، همسان هاجر بر هر حاجی واجب شد، تا یاد هاجر به عنوان الگویی برای آنان که در راه هدفی بزرگ می کوشند و صبر می کنند تا به رضای الهی برسند، جاودانه بماند.
داستان هجرت ابراهیم با همسر و کودکش به این سرزمین درس های متعدّد داشت، مانند: تسلیم و رضا به قضای الهی، تحمّل سخت ترین آزمون ها در راه اجرای فرمان، توکّل آگاهانه بر خداوند و فضل او، تبدیل شدّت به فرج برای صابران و... که فرمان ذبح فرزند، بزرگ ترین این آزمون ها بود و می بایست این درس ها سرمشق مؤمنان به خدا قرار گیرند.
حکمت رمی و ذبح و حلق
در قربانی به پیشگاه خدا و رمی جمرات درروزعیدقربان، حکمت هاست. رهاورد قربانی، نیکی و احسان به فقیران است. هرچند اگر زمینه بهره وری تهیدستان از گوشت قربانی هم فراهم نباشد، خود این کار، روح عبودیت و فرمانبرداری از خدا را در جان مکلّف افزون تر می سازد. در عین حال، مسؤولان امر باید با برنامه ریزی حساب شده، زمینه استفاده از این ثروت هنگفت ـ که با انگیزه های الهی تقدیم می شود ـ و توزیع آن میان نیازمندان کشورهای اسلامی را فراهم آورند تا مصداق تبذیر نگردد.
«رمی جمره» در صبح روز دهم، یادآور طرد شیطان و نفی وسوسه های او در عمل نکردن به فرمان خداست. چه در داستان حضرت اسماعیل باشد که سه بار شیطان را از خویش راند، چون وسوسه می کرد که خود را برای قربانی شدن آماده نسازد، و چه مربوط به حضرت ابراهیم که شیطان را می راند و هربار با هفت سنگ، تا مانع انجام امر خدا نشود. برخی هم گفته اند علاوه براین پدر و پسر، شیطان هاجر را هم وسوسه می کرد تا برای قربانی شدن فرزندش رضایت ندهد و مانع ذبح گردد.
کار این سه شخصیت بزرگ، الگویی برای همه مؤمنان تاریخ شد، که دستور خدا را هرچه سخت باشد اطاعت کنند و راضی به قضای الهی باشند. پدر، الگوی پدران، مادر، الگوی همه مادران و اسماعیل، الگوی جوانان، تا جوانان با الهام از اسماعیل، وارد میدان های جهاد اکبر و اصغر شوند و از نثار خون و جان در راه خدا و اهداف متعالی سرباز نزنند.
این عمل در حج، احیاگر آن خاطره ها و فداکاری هاست، تا درس آموز ایثار و عبودیت و تسلیم باشد و انسان را در میدان مبارزه با نفس، نیرو بخشد.
حلق و تقصیر پس از رمی و قربانی، رمزی برای زدودن گناهان و زوال آلودگی خطاها از روح و جان است، تا فلسفه تحقق تقوای الهی که در همه عبادات از جمله در حج نهفته است، ظهور یابد.
این گونه است که حج، در قلمرو آثار و نتایجی که دارد، به خودشناسی و مردم شناسی هم کمک می کند، تا هرکس میزان موفقیت خویش را در این عرصه دریابد و بداند که آیا حج، تحوّل و دگرگونی در وضع او پدید آورده است یا نه؟ مثل دانش آموزی که در امتحان مردود می شود و در همان کلاس قبلی می ماند، یابیماری که پس از مداوا باز هم تندرستی خویش را باز نمی یابد، این نشانه بی خاصیتی آن درس و این درمان است.
حج نیز می تواند آزمونی برای موفقیت انسان در امتحان خودسازی به شمار آید، چون در مدرسه دین و مکتب ایمان هم بعضی به موفقیت می رسند و برخی مردود می شوند. میزان پای بندی به احکام الهی، شاخص قبولی در این کلاس و مدرسه است.
ابتلای انسان های خداباور به انواع رنج ها و بلاهای آسمانی، برای تقویت روح و ایمان و صبر و آموزش درس و تسلیم در برابر مشیت و فرمان الهی است و آن چه در زندگی انبیای الهی و اصحاب صبور آنان مثل بلا و... پیش آمده است، صحنه هایی از این آزمون خدایی است. آن چه که در تاریخ اسلام و در حادثه کربلا پیش آمد، نمونه ای دیگر از این گونه آزمایش های سخت الهی برای خاندان پیامبر بود و حسین علیه السلام نیز وارث سلسله پیامبران و وارث آدم، نوح، ابراهیم، موسی، عیسی وحضرت محمد صلی الله علیه و آله گشت و بُعد الگویی حضرتش جاودانه ماند.
براساس این فروغ فراگیر که از عاشورا دریافته ایم، می توانیم خطاب به سیدالشهدا علیه السلام چنین بگوییم:
یادتو، انقلابی پیوسته در میان ماست.
زمان می گذرد، ولی فروغ آن نهضت برافروخته تر می شود.
هرگاه در جامعه ما یزید ستمگری طغیان کند، یک حسین هدایتگر رودرروی او می ایستد، تا دین حق، به عنوان راهی پیش برنده، بماند و ما به برتری و اعتلا برسیم.
ما در سایه روح بزرگ و بلند تو، همیشه عزیز می مانیم و جز در پیشگاه خدایمان سرفرود نمی آوریم.
و... این، بنیان قوانین آسمانی است، که حضرت محمد صلی الله علیه و آله برای تکمیل آن آمده است.
پی نوشتها:
________________________________________
1 . حج : 37
2 . حج : 28
3 . فلا و ربّک لا یؤمنون حتّی یُحکِّموکَ فِیمَا شَجَرَ بَیْنَهُمْ... (نساء: 65).
4 . فصلت، 34: «إدفَعْ بِالَّتی هِیَ أحسن...».
5 . وسائل الشیعه، ج9، ص388
6 . ابراهیم : 37