نقش حج در تقریب مذاهب اسلامى و وحدت مسلمانان از دید امام خمینى(قدس سره) (مقاله ترویجی حوزه)

اهمیّت حج و آثار آن
فریضه حج، یکی از مسایل عبادی ـ سیاسی آیین مقدّس اسلام است که همه ساله، از سوی هزاران انسان مشتاق، از سراسر جهان، با ملیّت ها، نژادها، رنگ ها و زبان های مختلف، در سرزمین وحی انجام می گیرد.
در میان فرایض و دستورهای دین، کم تر فریضه ای مانند حج، مورد توجه و سفارش قرار گرفته است. تأکید قرآن کریم و توصیه های پی درپی و بسیار شدید اولیای دین در این زمینه، وصف ناشدنی است.
عبداللّه بن سنان از امام صادق علیه السلام نقل می کند که آن حضرت فرمود:
لَو عطّل الناسُ الحجَّ لَوَجَبَ عَلَی الإمام أنْ یجبرَهم علی الحجّ، إنْ شاؤوا و إنْ أبوا؛ فإنّ هذا البیت إنّما وضع للحجّ(1)؛
«اگر مردم حج را رها کردند، بر زمامدار مسلمانان است که آنان را بر انجام دادن فریضه حج وادار سازد، چه بخواهند و چه نخواهند؛ چرا که این خانه، برای حج برپا شده است.»
اهمیّت حج تا آن جا است که امام صادق علیه السلام در جایی دیگر می فرماید:
«فإنْ لمْ یکنْ لَهُم أمْوال، أنفقَ علیهم مِنْ بَیت مال المسلمین»؛(2) «اگر مردم، هزینه سفر حج را نداشته باشند، مخارج سفر آنان از بیت المال مسلمانان پرداخت می کند.»
باز از آن حضرت، با سندی معتبر نقل شده که فرمود:
«مَنْ مات وَ لَمْ یَحج حَجّةَ الإسلام، لم یمنعه من ذلک حاجّة تحجف به أمْ مرض لا یطیق فیه الحجّ، أو سُلْطان یمنعه، فلیمت یهودیاً أوْ نصرانیاً»(3)؛
«هرکس از دنیا برود، در حالی که فریضه «حجة الاسلام» را به جا نیاورده باشد، بدون این که حاجتی مانع او شده باشد، یا به جهت بیماری از آن بازمانده باشد، و یا پادشاهی از رفتن او جلوگیری کند، چنین فردی، به کیش یهودیت یا نصرانیّت خواهد مرد.»
مصالح اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی و اسرار دقیق و ارزش های فراوانی در پرتو عمل به مناسک حج نصیب جامعه اسلامی می گردد که وفاق و همدلی و اتّحاد و اخوت پیروان مذاهب اسلامی، از آن جمله است.
وحدت نیّت، وحدت هدف، وحدت اَعمال، وحدت اذکار و آداب، وحدت رنگِ لباس، وحدت مشاهد شریف؛ همانند طواف و سعی و برخی دیگر از مناسک و اَعمال حج، اموری هستند که مسلمانان را به وحدتی همه جانبه و فراگیر دعوت می کنند.
امام خمینی قدس سره در این زمینه می فرماید:
«حج، بهترین میعادگاه مُعارفه ملّت های اسلامی است که مسلمانان، با برادران و خواهران دینی و اسلامی خود از سراسر جهان آشنا می شوند، و در آن، خانه ای که متعلق به تمام جوامع اسلامی و پیروان ابراهیم حنیف است، گردهم می آیند و با کنار گذاردن تشخّص ها و رنگ ها و ملیّت ها و نژادها، به سرزمین و خانه اوّلین خود رجعت می کنند و با مراعات اخلاق کریمه اسلامی و اجتناب از مجادلات و تجملات، صفای اخوّت اسلامی و دور نمای تشکل اُمّت محمدی صلی الله علیه و آله را در سراسر جهان به نمایش می گذارند.»(4)
تاریخ اسلام، همواره، شاهد کوشش ها و تلاش های وحدت آفرین شخصیّت های برجسته و پیشوایان بزرگ و مجامع علمی ـ دینی بسیاری بوده است که برگ زرّینی از این تاریخ پرافتخار، به بزرگ پرچم دار توحید در عصر حاضر و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران اختصاص دارد. خود ایشان می فرماید:
«ما، سالهای طولانی است که دنبال این هستیم که مسلمین را با هم، همقدم و همکلام و مجتمع کنیم، برای این که تمام گرفتاری هایی که مسلمین دارند و به دست قدرت های اجنبی، آن هایی که می خواهند از بلاد مسلمین بهره گیری کنند، آن هایی که می خواهند ذخایر مسلمین را ببرند، آن هایی که می خواهند دولت های اسلامی را در زیر یوغ سلطنت خودشان قرار بدهند، این ها، کوشش کرده اند خودشان و عُمّالشان به اینکه تفرقه بین مسلمین ایجاد کنند... مسلمین باید ید واحده بر ماسوایشان باشند.»(5)
با پیروزی انقلاب اسلامی ایران، بهترین فرصت و امکانات، در اختیار امام خمینی قدس سره قرار گرفت تا با پیام ها و رهنمودهای خود و بسیج امکانات و نیروهای متعهّد، و با بهره گیری از بُعد وحدت آفرین حج، زمینه تحقّق این آرزوی دیرینه را فراهم سازند.
مقصود از وحدت
وقتی بحث از وحدت میان مذاهب مختلف اسلامی می شود، قبل از هر چیز باید مقصود از وحدت روشن شود و معلوم گردد که آیا «وحدت حقیقی» مورد نظر است یا «وحدت صوری و ظاهری؟» و در صورتی که حقیقی بودن آن مورد تأیید قرار گرفت، باید روشن شود که چه اموری می تواند مبنای یک وحدت حقیقی قرار گیرد؟
بی تردید، منظور از وحدت، نوعی هماهنگی و اتحاد حقیقی، برپایه عقاید و رسوم و یا هدف ها و برنامه های مشترک یا مقوله ای اعم از این دو است.
برای روشن شدن موضوع، پیش از پیگیری دیدگاه حضرت امام در این زمینه، از برخی متون قرآنی و روایی استعانت می جوییم:
قرآن کریم در باب دعوت اهل کتاب (یهودیان و مسیحیان) به وحدت، خطاب به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:
«بگو: ای اهل کتاب! بیایید به سوی کلمه واحدی که ما و شما به طور مساوی آن را پذیرفته ایم و آن عبارت است از این که جز خدا را بندگی نکنیم و برایش شریک قرار ندهیم و جز خدای یگانه، بعضی از خودمان را مسلّط و صاحب اختیار بربعض دیگر قرار ندهیم.»(6)
در این آیه شریف هدف هایی مانند «آزادی از سلطه همنوعان و پذیرش سلطنت خداوند و بندگی او»، به عنوان محور وحدت ادیان الهی معرفی شده است.
از طرفی، در روایاتی بسیار، هدف از برادری و اخوّت، وحدت در اهداف و کمک به همنوعان در زندگی روزمرّه معرفی شده است.
امام صادق علیه السلام از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نقل می کند که گفت: «مؤمنان باهم برادرند: عدّه ای از آنان، نیازهای دیگران را برآورده می کنند.»(7)
باز در نقلی دیگر، امام صادق علیه السلام می گوید:
«کسی که برای رفع حاجت برادر مؤمن خود، قدم بر می دارد، مانند کسی است که بین صفا و مروه، سعی می کند و آن کسی که نیاز برادرش را برآورد، مانند شهیدی است که در جنگ بدر و اُحُد، در راه خدا، در خون خود دست و پا زده است.»(8)
از این مجموعه و آیات و روایاتی دیگر، به خوبی روشن می شود که وحدت مورد نظر اسلام و مفسّران واقعی آن، وحدت بر اساس پذیرش توحید و نبوّت و ارزش های انسانی و هدف های مشترکی است که با توجه به فطرت پاک و نیازها و ضرورت های امّت اسلامی، بدون توجه به رنگ و نژاد و زبان و مذهبی خاص، مدّنظر قرار می گیرد.
البته، بدیهی است که مراد از وحدت در اصول اعتقادات، وحدتِ مطلق نیست که همه پیروان مذاهب اسلامی به کنارگذاشتن عقاید و افکار ویژه و هویّت مذهبی خود و برگزیدن یک فکر فراخوانده شوند.
امام خمینی قدس سره در این زمینه می فرماید:
«گمان نکنند برادرهای سنّیِ ما که در اسلام این معنا مطرح باشد که فرقی ما بین شما و ما باشد. همان طور که شما، چهار مذهبی که در اهل تسنن هست، چه طور آن مذهب با آن مذهب دوتا است، لکن برادرند همه، دشمن نیستند این هم یک مذهب خامسی است که دشمنی در کار نیست. همه برادری، همه مسلمان، همه اهل قرآن، همه تابع رسول اکرم.»(9)
«جامعه ای که همه می خواهند به اسلام خدمت کنند و برای اسلام باشند، از این مسائل نباید طرح شود. ما همه برادر هستیم و باهم هستیم. منتها، علمای شما، یک دسته، فتوا به یک چیز دادند و شما، تقلید از علمای خود کردید، شدید حنفی، یک دسته، فتوای شافعی را عمل کردند و یک دسته فتوای حضرت صادق علیه السلام را عمل کردند، این ها شدند شیعه. این ها، دلیل اختلاف نیست.»(10)
در جایی دیگر می فرماید:
«ما، به حسب حکم خدای، تبارک و تعالی، اخوّت خودمان را با همه مسلمین جهان، با دولت های کشورهای اسلامی، با ملّت های مسلم، در هر مذهبی هستند، در هر کشوری هستند، ما برادری خودمان را با آن ها اعلام می کنیم. ما می خواهیم همه مسلمین، ید واحده باشند بر مَنْ سِواهم. هرکس، در محیط خودش، با هر حکومتی که هست و با هر مذهبی که هست، در محیط خودش باشد و مستقل باشد.»(11)
در حقیقت، آنچه امام خمینی قدس سره در طول حیات سیاسی ـ مبارزاتی خود بر آن تأکید داشتند و امت اسلام، مخصوصاً، زائران بیت اللّه الحرام را به آن دعوت می کردند، همبستگی مذاهب اسلامی در چهارچوب اصول بنیادین و هدف ها و منافع مشترک است که در ادامه، به برخی محورهای مهم آن اشاره می کنیم.
مایه های وفاق
امام خمینی قدس سره در مجموع سخنان و بیانات خود به مناسبت های مختلف و به ویژه در زمینه استفاده بهینه از همایش عظیم حج، بیش از هرچیز، بر سه محور اساسی جهت برقراری وحدت میان مسلمانان جهان تأکید می ورزیدند:
1 ـ دین اسلام
امام خمینی قدس سره با اشاره به آیه وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّه ِ جَمِیعا وَلاَ تَفَرَّقُوا...(12) و این که اسلام، بانی عقدِ اخوّتِ میان مسلمانان است می فرماید:
«اسلام، بین همه مسلمان ها، عقد اخوّت بسته است و همه را دعوت به اعتصام به حبل اللّه و پیروی از خط اسلام می فرماید.»(13)
«حبل اللّه ، اسلام است، صراط مستقیم است. ریسمان بین حق و خلق، اسلام است.»(14)
ایشان، ضمن برداشتی این چنین از روح قوانین و شعائر اسلامی و با اشاره به نقش حج در ایجاد وحدت میان فِرَق مختلف اسلامی می فرماید:
«این خانه ناس است، شخصی یا اشخاص یا گروهی یا طوایف خاصی، این طور نیست که اَوْلی باشند به خانه خدا از دیگر ناس. همه مردم، آن هایی که در سراسر دنیا هستند، در مشارق ارض و مغارب ارض، مکلّف هستند که مُسْلِم بشوند و در این خانه که قرار داده شده است از برای ناس، مجتمع بشوند و زیارت کنند آن بیت مقدس را.
عقلا و علمای اسلام، از صدر اسلام تا کنون، کوشش کردند برای این که مسلمین، همه باهم مجتمع باشند و همه ید واحده باشند بر غیر مسلمین. در هرجا که مُسْلِمی پیدا بشود، باید با سایر مسلمین تفاهم کنند و این یک مطلبی است که خدای تبارک و تعالی در قرآن کریم، سفارش کرده است و پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله سفارش فرموده است و ائمّه مسلمین سفارش فرموده اند و علمای بیدار اسلام دنبال این امر را گرفته و کوشش کرده اند به اینکه مسلمین را در تحت لوای اسلام به وحدت و یگانگی دعوت کنند.»(15)
2 ـ منافع و هدف های مشترک
دومین عامل زمینه ساز وحدت میان مسلمانان جهان، منافع و هدف های مشترک است. رسیدن به تفاهم بر اساس منافع مشترک، توقعی نابه جا نیست. این مسیری است که بسیاری از کشورهای متمدن و پیشرفته در زمینه های مختلف، آن را تجربه کرده اند. مثال عینی چنین امری، جامعه اروپا است که می بینیم پس از تشکیل پارلمان و بازار مشترک اروپایی، با تقویت زمینه های مشترک سیاسی و اقتصادی و تضعیف نقاط منفی و اختلاف برانگیز، تا آن جا پیش رفت که حتّی به اتّحاد پولی و حذف مرزها، در جهت تأمین منافع مشترک میان کشورهای عضو رسید.
امروزه، با توجه به توسعه ارتباطات و پیشرفت های علمی و صنعتی و آسان شدن تبادلات فرهنگی و نزدیکی ملّت ها به هم، زمینه های مختلفی برای همکاری و تعاون و اتخاذ تصمیمات مشترک بر اساس منافع و هدف های مشترک مسلمانان فراهم شده است که همایش عظیم حج، بهترین مجمع بین المللی ـ اسلامی است که می توان با بهره گیری از آن، به نقد و بررسی انظار گوناگون در زمینه های مختلف پرداخت و نقاط مشترک را تأیید و تقویت کرد و مسائل اختلاف ساز را از جوامع اسلامی به دور راند.
امام خمینی قدس سره خطاب به نماینده و امیرالحاج ایران، همین نکته را متعرض شده، می گوید:
«با توجه به این که فریضه حج، یکی از بزرگ ترین فریضه های عبادی ـ سیاسی اسلام و کنگره عظیم حج در مواقف معظّمه، از بزرگ ترین کنگره های جهان اسلام است، حجّاج محترم جهان را دورهم گرد آورده و در مصالح اسلام و مشکلات مسلمین تبادل آرا نموده و در حل مشکلات و راه رسیدن به آرمان مقدس اسلام، تصمیمات لازم را اتّخاذ نمایید و راه های اتّحاد بین همه طوایف و مذاهب اسلامی را بررسی کنید و در امور سیاسی مشترک بین همه طوایف، مشکلاتی را که برای مسلمین جهان به دست دشمنان سرسخت اسلام پیش آمده است که اهمّ آن اختلاف انگیزی بین صفوف مسلمانان است را چاره اندیشی بنمایید.»(16)
وی در جایی دیگر خطاب به زائران بیت اللّه الحرام می گوید:
«اگر إن شاءاللّه ، آن وحدت بین مسلمین و دولت های کشورهای اسلامی ـ که خداوند تعالی و رسول عظیم الشأنش خواسته اند و امر به آن و اهتمام در آن فرموده اند ـ حاصل شود، دولت های کشورهای اسلامی با پشتیبانی ملّت ها، می توانند یک ارتش مشترک دفاعی... داشته باشند که بزرگ ترین قدرت را در جهان به دست آورند... و امید است دولت های منطقه با قطع نظر از زبان و نژاد و مذهب، فقط، تحت پرچم اسلام، در این امر فکر کنند و طرح آن را بریزند.»(17)
به طور کلّی، در چنین مکان هایی که به حق، برای مصالح موحّدان و مسلمانان جهان بنا شده است، می توان با تکیه بر منافع و هدف های مشترک، به طرح های مهم و فراگیر در جهت رسیدن به وحدت میان مذاهب اسلامی دست یافت و این امری است شدنی و ممکن، که امام خمینی، در بیانات خود، به آن تصریح کرده و حجاج بیت اللّه الحرام را به آن فرا می خواند:
«بر شما ملّت عزیز اسلام که برای ادای مناسک حج در این سرزمین وحی اجتماع کرده اید، لازم است از فرصت استفاده کرده، به فکر چاره باشید.
برای حل مسائل مشکله مسلمین، تبادل نظر و تفاهم کنید. باید توجه داشته باشید که این اجتماع بزرگ که به امر خداوند تعالی، در هر سال، در این سرزمین مقدّس فراهم می شود، شما ملّت های مسلمان را مکلّف می سازد که در راه اهداف مقدسه اسلام، مقاصد عالیه شریعت مطهره و در راه ترقی و تعالی مسلمین و اتحاد و پیوستگی جامعه اسلامی کوشش کنید. در راه استقلال و ریشه کن کردن سرطان استعمار، همفکر و همپیمان شوید. گرفتاری های ملل مُسْلِم را از زبان اهالی هر مملکت شنیده و در راه حل مشکلات آنان، از هیچ گونه اقدامی فروگذار نکنید. برای فقرا و مستمندان کشورهای اسلامی فکری کنید.»(18)
3 ـ دشمن مشترک
امروزه، کشورهای اسلامی، از سوی سلطه جویان و غارت کنندگان جهانی، مورد شدیدترین و بی رحمانه ترین حمله ها قرار دارند، زیاده طلبان و متجاوزان استثمارگر، چشم طمع به سرزمین های غنی و گران قیمت مسلمانان دوخته و برای چپاول و غارت مخازن عظیم زیرزمینی و رو زمینی این کشورها، از هیچ جنایت و توطئه ای فروگذار نیستند، همواره در تلاشند با انواع حیله ها و با بهره گیری از شیوه ها و ابزارهای مختلف، بر غارت خود تداوم بخشند. این، مصیبتی عظیم است که مسلمانان عالم به حکم قرآن کریم که می فرماید:
وَ اَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّة(19) وظیفه دارند برای آن چاره جویی کرده و با هماهنگی و اتخاذ تصمیمات مشترک از چنگال پلید چنین قدرت های فزون طلب و متجاوز، رها شوند. همایش عظیم حج، بهترین فرصت را در اختیار مسلمانان قرار می دهد تا با تأسّی به سیره بنیانگذاران مکتب توحید و مبارزه با کفر و ظلم و تجاوز، با رایزنی های همه جانبه خود، به اقدامی شایسته و بایسته دست زده و بر دشمنان مشترک خود غالب آیند. این، نکته ای است که امام خمینی قدس سره در پیام های خود به حجاج بیت اللّه الحرام، بارها، آن را گوشزد کرده اند:
«به حجّاج محترم و زائران بیت اللّه الحرام، از هر کشور و هر طایفه و تابع هر مذهب هستند، متواضعانه عرض می کنم، شما، همه، ملّت اسلام و تابع پیامبر و پیروِ دستورات قرآن مجید هستید و همه، دشمنان غدّار مشترک دارید که با ایجاد اختلاف به واسطه عمّال بدبخت خود و رسانه های گروهی و تبلیغات تفرقه افکن، در طول تاریخ، به ویژه در سده های اخیر و بالاخص در عصر حاضر، همه دولت ها و ملّت های اسلامی را در اسارت کشیده اند و ذخایر غنیِ بلاد شما و دسترنج مظلومان کشورهای شما را به غارت برده و می برند و درصدد هستند که حکومت ها را، گوش و چشم بسته و دربست، به خدمت خود گمارند و ملّت ها را به دست آنان، مصرفی، بار بیاورند و از رشد انسانی و ابتکار صنعتی کشورهای مظلوم، با حیله ها و توطئه های شیطانی جلوگیری کنند و وابستگی هرچه بیشتر و اتکا به غرب و شرق را روزافزون کنند و مجال تفکر برای استقلال و ابتکار را به هیچ کس ندهند و نَفَس هایی که برای بیداری ملّت ها آماده اند، در سینه ها خفه کنند. و وضعِ نکبت باری که در کشورهای اسلامی و سایر کشورهای مظلوم مشاهده می کنید، زاییده همین توطئه های دشمنان مشترک مسلمانان و مظلومان است.
پس اکنون که در مرکز اسلام حیات بخش، به امر خداوند و رسولش، گرد آمده اید و از هر ملّت و مذهب، در این مکان عظیم اجتماع کرده اید، برای این درد مهلک و سرطان کشنده، چاره اندیشی کنید و باید بدانید که چاره اساسی در سایه وحدت همه مسلمین و اجتماع همگانی در قطع ید ابرقدرت ها از کشورهای اسلامی است.»(20)
«شرط همه مناسک و مواقف برای رسیدن به آرزوهای فطری و آمال انسانی، اجتماع همه مسلمانان در این مراحل و مواقف و وحدت کلمه تمامی طوایف مسلمین است، بدون اعتنا به زبان و رنگ و قبیله و طایفه و مرز و بوم و عصبیّت های جاهلی و هماهنگ خروشیدن بر دشمن مشترک.»(21)
متفکر و فیلسوف شهید، آیة اللّه مرتضی مطهری رحمه الله در زمینه مبنای وحدت میان مذاهب اسلامی، سخنی جامع دارند که آن را در پایان این بخش یادآور می شویم:
«مسلمین، مایه وفاق های بسیاری دارند که می تواند مبنای یک اتّحاد محکم گردد. مسلمین، همه، خدای یگانه را می پرستند و همه، به نبوت رسول اکرم، ایمان و اذعان دارند. کتاب همه قرآن و قبله همه کعبه است. با هم و مانند هم، حج می کنند و مانند هم نماز می خوانند و مانند هم روزه می گیرند و مانند هم تشکیل خانواده می دهند و داد و ستد می نمایند و کودکان خود را تربیت می کنند و اموات خود را دفن می نمایند و جز در اموری جزئی، در این کارها باهم تفاوتی ندارند. مسلمین همه از یک نوع جهان بینی برخوردارند و یک فرهنگ مشترک دارند و در یک تمدّن عظیم و باشکوه و سابقه دار شرکت دارند. وحدت در جهان بینی، در فرهنگ، در سابقه تمدّن، در بینش و منش، در معتقدات مذهبی، در پرستش ها و نیایش ها، در آداب و سنن اجتماعی خوب، می تواند از آنها ملّت واحد بسازد و قدرتی عظیم و هایل به وجود آورد که قدرت های عظیم جهان، ناچار، در برابر آن ها خضوع نمایند. خصوصاً اینکه در متن اسلام، بر این اصل تأکید شده است. مسلمانان، به نص صریح قرآن، برادر یکدیگرند و حقوق و تکالیف خاصّ آن ها را به یکدیگر مربوط می کند....»(22)
موانع وحدت
زمینه ها و موانع فراوانی در ایجاد تفرقه و جدایی میان مذاهب و فرق مختلف اسلامی تأثیر دارند که در این بخش، به مواردی از آن اشاره می کنیم:
1 ـ قوم گرایی
تکیه بر قومیّت و ملیّت و مرزبندی های نژادی و منطقه ای و تعصّب و افتخار ورزیدن نسبت به اموری از این دست، یکی از موانع وحدت به شمار می رود.
فخر و مباهات نسبت به امور واهی و اعتباری و مقطعی و منطقه ای؛ یعنی برتری جویی ها و افتخارات متداول میان برخی ملل و اقوام و خانواده ها ـ که ملاک حق و باطل را تطابق خواست دیگران با تمایلات و خواسته های خود یا عدم تطابق آن می دانند ـ خروج از اعتقاد به توحید و... است و بی اعتنایی به توحید، یکی از موانع وحدت است.
امام زین العابدین علیه السلام می گوید:
«آن تعصّبی که صاحبش گناهکار شمرده می شود، این است که فردی، انسان های بدکردارِ وابسته خویش را، از افراد نیکوکارِ وابسته به قومی دیگر، بهتر و باارزش تر بشمارد. البته، دوست داشتن بستگان، از تعصّب های باطل نیست، بلکه یاری کردن بستگان، برای ستم به دیگران، از نوع تعصّب باطل است.»(23)
چنین تعصّبی، زمینه ساز جدایی و خروج از محدوده ایمان و مؤمنان شمرده شده است. امام صادق علیه السلام از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نقل می کند که گفت:
«کسی که خودش، تعصّب بورزد یا دیگری برایش تعصّب ورزد، حقیقتاً، گردن بندِ ایمان را از گردن خارج کرده است.»(24)
نقش این عامل، در دوری مسلمانان از هم، نقشی اساسی و غیر قابل انکار است و با توجّه به همین نکته است که امام خمینی قدس سره همه مسلمانان و به ویژه حجاج بیت اللّه الحرام را به مدّنظر قرار دادن مصالح عالی اسلام و پرهیز از فرقه گرایی و تعصّب های جاهلانه فراخوانده، می گوید:
«لازم است حجّاج بیت اللّه الحرام در این مجمع عمومی و سیل خروشان انسانی، فریاد برائت از ظالمان و ستم کاران را هرچه رساتر برآورند و دست برادری را هرچه بیش تر بفشارند و مصالح عالیه اسلام و مسلمین مظلوم را فدای فرقه گرایی و ملّی گرایی نکنند و برادران مُسْلم خود را هرچه بیش تر متوجّه به توحید کلمه و ترک عصبیت های جاهلی که جز به نفع جهان خواران و وابستگان آنان تمام نمی شود، بنمایند که این، خود، نصرت خداوند تعالی است.»(25)
«از مسائلی که طرّاحان برای ایجاد اختلاف بین مسلمانان طرح [کرده اند] و عمّال استعمارگر در تبلیغ آن به پاخاسته اند، قومیّت و ملیّت است و مسلمانان را در مقابل هم قرار داده اند. در حبِّ وطن حرفی نیست، ولی ملّی گرایی که به دشمنی بین مسلمین و شکاف در صفوف مسلمین منجر [می شود] برخلاف اسلام و مصلحت مسلمین است.»(26)
«هان! ای مسلمانان قدرتمند به خود آیید و خود را بشناسید و به عالم بشناسانید و اختلافات فرقه ای و منطقه ای را که به دست قدرت های جهان خوار و عمّال فاسد آن ها برای غارت شما و پایمال کردن شرف انسانی و اسلامی شما بار آمده، به حکم خدای تعالی و قرآن مجید، به دور افکنید.»(27)
2ـ کج فهمی ها و ارائه تفسیرهای متفاوت از اسلام
یکی از اصلی ترین و بزرگ ترین موانع وحدت، کج فهمی ها و تجزیه و تحلیل ها و تفسیرهای غلط و بعضاً متضاد از اسلام، از سوی نااهلان و در نتیجه دورشدن مسلمانان از حقیقت دین و معارف اسلامی است.
متفکر شهید، مرتضی مطهری رحمه الله تحت عنوانِ «انحطاط مسلمین در عصر حاضر» می گوید:
«در میان کشورهای دنیا، به استثنای بعضی کشورها، کشورهای اسلامی عقب مانده ترین و منحط ترین کشورها هستند، نه تنها درصنعت عقب هستند، در علم...، در اخلاق، در انسانیّت و معنویّت [هم] عقب هستند. چرا؟... باید اعتراف کنیم که حقیقت اسلام، به صورت اصلی، در مغز و روح ما موجود نیست، بلکه این فکر، اغلب در مغزهای ما به صورت مسخ شده، موجود است... فکر دینی ما باید اصلاح شود، تفکّر ما درباره دین، غلط است... ما قبل از این که بخواهیم درباره دیگران فکرکنیم که آن ها مسلمان شوند، باید درباره خود فکر کنیم. ما اکنون بیش از هرچیزی نیازمندیم به یک رستاخیز دینی و اسلامی، به یک احیای تفکر دینی، به یک نهضت روشنگر اسلامی.»(28)
امام خمینی، در زمینه کج فهمی ها و تبلیغات سوئی که به اسم اسلام، علیه اسلام و وحدت بین مسلمانان صورت می گیرد، می گوید:
«آن هایی که می خواهند اسلام را بشکنند، با اسم اسلام، این ها را گول می زنند: اوراقی می نویسند، متفرق می کنند در همه جا که چه [وچه] و می خواهند تفرقه بیندازند.»(29)
«اصل این مسأله که شیعه و سنّی، شیعه، یک طرف و سنّی، یک طرف، این از روی جهالت و از روی تبلیغاتی که اجانب کرده اند، پیش آمده است. چنان که بین خود شیعه هم اشخاص مختلفی را با هم به مبارزه وامی دارند و بین خود برادرهای سنّی هم یک طایفه ای را به طایفه دیگر، در مقابل هم قرار می دهند.»(30)
«مع الأسف، ابعاد مختلف این فریضه عظیم سرنوشت ساز [حج] به واسطه انحراف های حکومت های جور، در کشورهای اسلامی و آخوندهای فرومایه درباری و کج فهمی های بعضی از معمّمین و مقدّس نماها در تمام کشورهای اسلامی، در پرده ابهام باقی مانده است. کج فهمانی که حتّی با تشکیل حکومت اسلامی؛ مخالف و آن را از حکومت طاغوت بدتر می دانند! کج فکرانی که فریضه بزرگ حج را محدود به یک ظاهر بی محتوا کرده و ذکر گرفتاری های مسلمانان و کشورهای اسلامی را بر خلاف شرع و تا سرحدِّ کفر می شمارند. وابستگان به حکومت های جابر انحرافی که فریاد مظلومانی را که از گوشه و کنار جهان در این مرکزِ فریاد، جمع گردیده اند، زندقه و برخلاف اسلام وانمود می کنند. بازی گرانی که برای عقب نگاه داشتن مسلمانان و بازکردن راه برای غارت گران و سلطه جویان، اسلام را در کنج مساجد و معابد محصور نموده اند و اهتمام به امر مسلمین را بر خلاف اسلام و وظایف مسلمانان و علمای اسلام معرفی می کنند.
و مع الأسف، دامنه تبلیغات گمراه کننده، به قدری بوده و هست که دخالت در هر امر اجتماعی و سیاسی را در جامعه مسلمین، بر خلاف وظایف روحانیون و علمای دین می دانند و دخالت در سیاست را گناهی نابخشودنی می خوانند و فریضه نمازجمعه را به یک صورت خشک، متصور کرده و تجاوز از این حد را ضد اسلام می دانند.
و باید گفت اسلام غریب و ناشناخته است و ملّت های اسلامی منزوی و ناآشنا به حقایق اسلامند.»(31)
3 ـ توطئه قدرت مندان زیاده طلب
همان طور که پیشتر آوردیم، غارت گران جهانی، همواره، درصددند تا سلطه خود بر کشورهای غنی را توسعه دهند و بر چپاول و غارت سرمایه و استثمار ملّت های محروم، فزونی بخشند.
آنان، چون وحدت و انسجام ملّت ها را مهم ترین مانع و سدّی عظیم در مقابل غارت گری های خود می دانند، بیش ترین فعّالیّت خود را برای ایجاد اختلاف ملّت های موردنظر، متمرکز می سازند. که ایجاد اختلاف میان مذاهب اسلامی، از جمله آن تلاش ها است.
امام خمینی قدس سره در این زمینه می فرماید:
«طرح اختلاف بین مذاهب اسلامی، از جنایاتی است که به دست قدرت مندان ـ که از اختلاف بین مسلمانان سود می برند ـ و عمّال از خدا بی خبر آنان از جمله «وعّاظ السلاطین» ـ که از سلاطین جور، سیاه روی ترند ـ ریخته شده و هر روز بر آن دامن می زنند و گریبان چاک می کنند و در هر مقطع، به امید آنکه اساس وحدت بین مسلمین را از پایه ویران نمایند، طرحی برای ایجاد اختلاف عرضه می دارند.»(32)
«علما و دانشمندان سراسر جهان، به ویژه علما و متفکران اسلامِ بزرگ، یک دل و یک جهت، در راه نجات بشریّت از تحت سلطه ظالمانه این اقلیّت حیله باز و توطئه گر ـ که با دسیسه ها و جنجال ها، سلطه ظالمانه خود را بر جهانیان گسترده اند ـ بپاخیزند و با بیان و قلم و علم خود، خوف و هراس کاذبی را که بر مظلومان سایه افکنده است، بزدایند و این کتاب هایی را که اخیراً با دست استعمار که از آستین کثیف این بردگان شیطان، منتشر شده و دامن به اختلاف بین طوایف مسلمین می زنند، نابود کنید و ریشه خلاف ـ که سرچشمه همه گرفتاری مظلومان و مسلمانان است ـ را برکنید.»(33)
4 ـ هواهای نفسانی
از جمله موانع وحدت میان مسلمانان، حبّ نفس و هواهای نفسانی است. امام خمینی، اختلاف و جدایی مسلمانان از هم را ناشی از جهات نفسانی و اغراض نفسانیه دانسته، می فرماید:
اختلاف، همیشه ناشی از جهات نفسانی است. اگر همه انبیا، الآن، در این جا جمع بشوند، اختلاف ندارند، برای آنکه آن جهات نفسانی را ندارند. آن وقت که یک طرف، جهت نفسانی دارد و یا هردو طرف، جهت نفسانی دارند، آن وقت، اختلاف پیدا می شود. کوشش کنید که آن جهات نفسانی، بازیتان ندهد که منشأ مناقشه و اختلاف شود.»(34)
«شما، باید بدانید که هر اختلاف و نزاعی شروع شود، از باطن خود انسان است و هر اتحاد و انسجامی که حاصل شود، از خدا است.»(35)
راه های ایجاد اتّحاد میان مذاهب اسلامی
در بخش های گذشته یادآور شدیم که هریک از مذاهب اسلامی، با وجود اینکه دارای مشخصاتی ویژه اند که به لحاظ آن، از هم متمایز می گردند، امّا مایه های وفاق و هدف های مشترکی دارند که می تواند آن ها را به تفاهم و وفاق برساند. نیز گفتیم که فریضه حج، بهترین موقعیّت مکانی و زمانی را در اختیار مسلمانان قرار می دهد تا با اقداماتی هماهنگ به سوی وحدت بروند.
در این که چه برنامه ها و طرح های عملی و واقع بینانه، با توجه به هدف های مشترک، می تواند زمینه ساز وحدت مسلمانان گردد، دیدهای مختلفی وجود دارد که ما، در این بخش، با توجه به دیدگاه های حضرت امام قدس سره و با بهره گیری از سخنان ایشان در زمینه فریضه حج، به اموری اشاره می کنیم:
1 ـ جلوگیری از تبلیغات منفی
از جمله مهم ترین عوامل حسن تفاهم و وحدت میان مسلمانان، تکریم و احترام به شخصیّت افراد است. جوّ حاکم بر محیط های اسلامی، باید به گونه ای باشد که هیچ فرد یا گروهی، خویشتن را در معرض اهانت و تحقیر دیگران نبیند و نسبت به عزّت نفس و شخصیّت خود، احساس ناامنی و نگرانی نکند، هرچند ازنظر مذهبی در اقلیّت باشد.
همه انسان ها، از هر ملّت و نژاد، از اهانت دیگران آزرده خاطر می گردند و از خود، عکس العمل نشان می دهند و دوست دارند در نظر دیگران، با ارزش و مورد احترام باشند. احترام به شخصیّت دیگران، مایه مِهر و محبّت و دوستی، و اهانت و تحقیر دیگران، وسیله ایجاد خشم و دشمنی و مایه تفرقه و جدایی است. بی جهت نیست که پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می فرماید:
«لا تحقرنّ أحداً من المسلمین؛ فإنَّ صغیرهم عند اللّه کبیر».(36)
«هیچ یک از مسلمانان را کوچک نشمارید که خردسالانشان هم در پیشگاه خداوند، بزرگند.»
از این رو نخستین گام برای برقراری وحدت میان مسلمانان جهان، جلوگیری از هجو و دشنام گویی و تحقیر و بی حرمتی است. لازم است عالمان و نویسندگان، از هر مذهب و فرقه که باشند، در گفته ها و نوشته های خود از هر سخن و هر حرکتی که سبب بی حرمتی و تحقیر دیگران و تفرقه و جدایی است، پرهیز کنند و پیروان خویش را از بدگویی و تحقیر نسبت به خلفا و یا حسّاسیت نشان دادن و برخورد متعصبانه نسبت به زیارت های معروف و مستند و غیر آن، بازداشته و از فعالیت های تفرقه افکنانه آنان جلوگیری کنند.
قرآن کریم حتّی این عملِ زشت را نسبت به مشرکان، روانمی دارد و می فرماید:
وَلاَ تَسُبُّوا الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّه ِ فَیَسُبُّوا اللّه َ عَدْوا بِغَیْرِ عِلْمٍ...(37)
«و دشنام ندهید آنان که جز خدا را می خوانند، تا دشنام دهند خدای را دشمنانه و از روی نادانی.»
امام خمینی قدس سره می گوید:
«علما و خطبا و ائمه جمعه بلاد و روشنفکران اسلامی، با وحدت و انسجام و احساس مسؤولیّت و عمل به وظیفه سنگین هدایت و رهبری مردم، می توانند دنیا را در قبضه نفوذ و حاکمیت قرآن درآورند و جلوی این همه فساد و استثمار و حقارت مسلمین را بگیرند... و به جای نوشتن و گفتن لاطائلات و کلمات تفرقه انگیز و مدح و ثنای سلاطین جور و بدبین کردن مستضعفان به مسائل اسلام و ایجاد نفاق در صفوف مسلمین، به تحقیق و نشر احکام نورانی اسلام همّت بگمارند و با استفاده از این دریای بی کران ملّت های اسلامی، هم عزّت خود را و هم اعتبار امّت محمّدی صلی الله علیه و آله را پایدار نمایند.»(38)
استاد شهید مطهّری رحمه الله در این زمینه می گوید:
وحدت اسلامی... ایجاب می کند... که مسلمین برای این که احساسات کینه توزی در میانشان پیدا نشود یا شعله ور نگردد، متانت را حفظ کنند، یکدیگر را سبّ و شتم ننمایند، به یکدیگر تهمت نزنند و دروغ نبندند؛ از حدّ منطق و استدلال خارج نشوند و در حقیقت، لااقل، حدودی را که اسلام در دعوت غیر مسلمان به اسلام، لازم دانسته است، درباره خودشان رعایت کنند؛ ادْعُ إِلَی سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ...(39)
2ـ شناخت اسلام اصیل و وجوه اشتراک مذاهب
همان طور که پیش تر یادآور شدیم، آگاه نبودن از اسلام واقعی و یا کج فهمی ها و داوری های جاهلانه تعصب آمیز برخی از پیروان مذاهب اسلامی نسبت به هم، از جمله عوامل به وجود آمدن تفرقه و جدایی میان مسلمانان به شمار می رود. این امر، می طلبد که عالمان دینی و روشنفکران مذهبی تلاش همه جانبه ای را برای شناساندن اسلام اصیل و اصول و ارزش های دینی مشترک میان جمیع مذاهب دست زده و ضمن تعمیق اطلاعات دینی مردم و بالا بردن سطح فرهنگ مسلمانان جهان، بسیاری از بدبینی ها و تعصبات ناروا را برطرف کرده و زمینه وحدت حقیقی را فراهم سازند.
ناآشنایی پیروان هریک از مذاهب اسلامی به اسلام یا مبانی فکری و دیدگاه های اعتقادی هم، زمینه ساز بسیاری از نفی و طردها و طرح مسائل اختلاف انگیز است و این خطر، تنها، با بحث و بررسی پیرامون مبانی اسلام و تعمیق اطلاعات پیروان مذاهب مختلف در این زمینه از بین خواهد رفت.
امام خمینی، در لزوم شناخت اسلام واقعی و نقش آن در برقراری وحدت می فرماید:
«چنان که کراراً اعلام کرده ام، اگر ملّت اسلام بیدار نشوند و به وظایف خود آگاه نگردند، اگر علمای اسلام، احساس مسؤولیت نکنند و به پانخیزند، اگر اسلام واقعی که عامل وحدت و تحریک کلیّه فِرَق مسلمین در مقابل بیگانگان و ضامن سیادت و استقلال ملل مسلمان و کشورهای اسلامی می باشد، به دست عوامل و ایادی اجانب، همین طور در زیر پرده استعمار پوشیده بماند، آتش اختلاف و تشتّت در میان مسلمین افروخته می گردد و روزهای سیاه تر و نکبت بارتری برای جامعه اسلامی در پیش است.»(40)
نکته!
در بسیاری از موارد، داوری های ناروا و کج فهمی ها و بدگویی های فرقه های مختلف به هم، ناشی از برداشت های غلط آنان از منابع و آثار ارائه دهنده عقاید و آداب و رسوم ویژه مذاهب صورت می گیرد، به طوری که در انتساب عقیده یا نکته ای خاص به این یا آن، به روایت یا داستانی از همان منابع معتبر نزد خود آنان استناد می شود. ازاین رو، پالایش منابع تحقیق و کتب روایی از روایات غیر معتبر و ضعیف، و عرضه معارف بی پیرایه و یا حدّ اقل ارائه توضیحی جامع و قابل فهم برای عموم، در ابتدای هر یک از کتب منبع، در زمینه رده بندی اخبار به صحیح و غیرصحیح و ضعیف و جعلی و غیرآن و راه برداشت از روایات، می تواند در جلوگیری از چنین امور ناشایستی تأثیر گذارد.
رعایت حقوق برادری
در دید کلّی اسلام، مسلمان، به عنوان برادر مسلمان، شناخته شده است. به حکم این برادری، حقوقی بر عهده یکایک مسلمانان واجب گردیده است که بدون پای بندی به آن، بنای وحدت و اخوّت اسلامی، متزلزل و ناپایدار است.
پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می گوید:
«مَنْ سَمِعَ رَجُلاً یُنادِی: یا لَلْمُسْلِمین! فَلَم یُجِبْهُ فَلَیسَ بِمُسلمٍ».(41)
«اگرمسلمانی بشنود مردی ـ ازهرمذهب وآیین ـ مسلمانان رابه یاری خودفرا می خواند و از آنان کمک می طلبد، ولی او به ندایش پاسخ ندهد و یاریش نکند، مسلمان نیست.»
و نیز آن حضرت گفت:
«مَنْ أصْبَحَ فَلَمْ یَهْتَمّ بِاُمُورِ الْمُسْلِمین فَلَیسَ بِمُسْلِم».(42)
«کسی که صبح کند و قصد خدمتگزاری در کارهای مسلمانان نداشته باشد، مسلمان نیست.»
امام خمینی قدس سره در پیام های خود به حجاج بیت اللّه الحرام، ضمن اشاره به مسؤولیت خطیر مسلمانان درباره گرفتاری ها و مشکلات برادران خود در کشورهای مختلف، برگزاری فریضه حج را بهترین فرصت برای تبادل نظر درباره این امور و رسیدن به راه حل های آن ها می داند:
اکنون که موسم حج بیت اللّه الحرام است و مسلمین از اطراف جهان به زیارت خانه خدا آمده اند، لازم است در خلال اَعمال شریفه حج به یکی از بزرگ ترین فلسفه این اجتماع عظیم توجه داشته و به وضع اجتماعی و سیاسی کشورهای اسلامی، رسیدگی کرده و از گرفتاری های برادران ایمانی خود مطلع گشته و در رفع آن، در حدّ وظیفه اسلامی و وجدانی کوشش کنند. اهتمام به امر مسلمین، از فرایض مهمّه اسلام است.»(43)
«باید در این اجتماع عظیم الهی ـ که هیچ قدرتی جز قدرت لایزال خداوند نمی تواند آن را فراهم کند ـ مسلمانان به بررسی مشکلات عمومی مسلمین پرداخته و در راه رفع آنها با مشورت همگانی کوشش کنند.»(44)
«برای حلِّ مسائل مشکله مسلمین، تبادل نظر و تفاهم کنید... در راه استقلال و ریشه کن کردن سرطان استعمار، همفکر و همپیمان شوید! گرفتاری های ملل مسلم را از زبان اهالی هر مملکت شنیده و در راه حلِّ مشکلات آنان از هیچ گونه اقدامی فروگذار نکنید! برای فقرا و مستمندان کشورهای اسلامی، فکری کنید! برای آزادی سرزمین اسلامی فلسطین از چنگال صهیونیسم ـ دشمن سرسخت اسلام و انسانیّت ـ چاره اندیشی کنید.»(45)
تصوّر کنید که اگر گروهی، این چنین، خود را نسبت به سرنوشت هم مسؤول دانسته و در رفع گرفتاری ها و رسیدن به اهداف مورد نظر، یار و غمخوار هم باشند و به تعبیر روایات، احترام به هم را تا آن جا رعایت کنند که حتّی در غیاب هم، از هم دفاع کنند و بین خود جدایی و دوگانگی نبینند، چه زندگی شیرین و زیبایی را خواهند داشت!
4ـ صدور فتواهای وحدت ساز
از جمله مسائل مورد بحث بین عالمان دینی، مسأله جواز تقلید و پیروی از فتوای منطبق بر هریک از دیدگاه های مذاهب اسلامی یا عدم جواز آن است.
در حدود چهل سال پیش، در تاریخ 17 ربیع الأوّل 1378 قمری، برابر با 17 مهرماه 1377 خورشیدی، در روز میلاد امام صادق علیه السلام از سوی مفتی وقت مصر و رییس آن روز الأزهر، شیخ محمود شلتوت، فتوایی بدین شرح صادر شد:
«آیین اسلام، هیچ یک از پیروان خود را ملزم به پیروی از مکتب معیّنی ننموده و بلکه هر مسلمانی، می تواند از هر مکتبی که به طور صحیح نقل شده و احکام آن در کتب مخصوص به خود، مدون گشته، پیروی کند. و کسی که مقلِّد یکی از این مکتب های چهارگانه باشد، می تواند به مکتب دیگری، هر مکتبی که باشد، منتقل شود.
مکتب جعفری، معروف به مذهب اثناعشری، مکتبی است که شرعاً پیروی از آن مانند پیروی از مکتب های اهل سنّت، جایز است. بنابراین، سزاوار است که مسلمانان، این حقیقت را دریابند و از تعصّب ناحق و ناروایی که نسبت به مکتب معینی دارند، دوری گزینند؛ زیرا، دین خدا و شریعت او، تابع مکتبی نبوده و در انحصار مکتب معیّنی نخواهد بود، بلکه همه صاحبان مذاهب، مجتهد بوده و اجتهادشان مورد قبول درگاه باری تعالی است و کسانی که اهل نظر و اجتهاد نیستند، می توانند از هر مکتبی که مورد نظرشان است، تقلید و از احکام فقه آن پیروی کنند. در این مورد، فرقی میان عبادات و معاملات نیست.»(46)
این حرکت خداپسندانه و هوش مندانه، در آن زمان، برای تحقّق وحدت میان مذاهب اسلامی و نزدیک کردن مسلمانان به هم صورت گرفت و می طلبید که با پی گیری های سایر علما و مراجع دینیِ سایر مذاهب، به نتیجه نهایی رسیده و زمینه اتحاد و تقریب هرچه بیش تر میان مسلمانان جهان فراهم می شد، امّا چنین نشد و این معضل، باقی ماند.
البته از سوی امام خمینی و برخی مراجع دیگر، تنها در خصوص مناسک حج، فتواهایی از این دست صادر شده است، امّا این قبیل اقدامات در مقابل آن حجم وسیع تبلیغات تفرقه انداز و سیاست های استعمارگران برای ایجاد شکاف میان مسلمانان، بسیار ناچیز است.
برخی از فتواهای وحدت ساز امام خمینی قدس سره
«طواف را به نحو متعارف که همه حجاج به جا می آورند، به جاآورید و از کارهایی که اشخاص جاهل می کنند، احتراز شود و مطلقا از کارهایی که موجب وهن مذهب است، باید احتراز شود. در وقوفین، متابعت از حکم قضات اهل سنّت، لازم و مجزی است، اگر چه قطع به خلاف داشته باشید.»(47)
«لازم است برادران ایرانی و شیعیان سایر کشورها، از اَعمال جاهلانه که موجب تفرق صفوف مسلمین است، احتراز کنند. و لازم است در جماعات اهل سنت، حاضر شوند [و] از انعقاد [و] تشکیل نماز جماعت در منازل و گذاشتن بلندگوهای مخالف رویه، اجتناب نمایند. و از افتادن روی قبور مطهره و کارهایی که گاهی مخالف شرع است، جدّا اجتناب کنند.»(48)
«در وقتی که در مسجدالحرام یا مسجدالنبی، نماز جماعت منعقد شد، مؤمنین، نباید از آن جا خارج شوند و باید از جماعت تخلّف نکنند و با سایر مسلمین، به جماعت، نماز بخوانند.»(49)
البته، امور زیر نیز در زمینه وحدت نقش دارند:
الف: تشکیل جلسات سالانه از سوی سران کشورهای اسلامی و بحث و تبادل نظر درباره امور مشترک.
ب: بستن پیمان های مشترک برای تبادل امور فرهنگی و اقتصادی و نظامی و غیر آن.
ج: تأسیس مراکز بزرگ تبلیغی با بهره گیری از انواعِ ابزارِ اطلاع رسانی و مقابله با اقدامات تفرقه افکنانه دشمنان.
د: تأسیس دانشکده ها و مراکز علمی متعدّد در کشورهای مختلف اسلامی و پذیرش دانشجویانی از جمیع مذاهب اسلامی جهت تحصیل در رشته های علوم انسانی با بهره گیری از منابع مختلف فقه و با توجه به مبانی متداول بین جمیع مذاهب و غیر آن.
پی نوشتها:
1 ـ فروع کافی، ج 4، ص 272 (باب الإجبار علی الحج، روایت 2)
2 ـ فروع کافی، روایت 1
3 ـ فروع کافی، ج 4، ص 268.
4 ـ صحیفه نور، ج 20،ص 13
5 ـ صحیفه نور، ج 13، ص 164
6 ـ آل عمران : 64
7 ـ امالی مفید، ص 150
8 ـ الحیات، ح 1، ص 233
9 ـ صحیفه نور، ج 5، ص 346
10 ـ صحیفه نور، ج 12، ص 259
11 ـ صحیفه نور، ج 9، ص 202
12 ـ سوره آل عمران، آیه 103.
13 ـ صحیفه نور، ج 14، ص 142
14 ـ همان، ج 8، ص 172
15 ـ همان، ج 13، ص 163
16 ـ صحیفه نور، ج 19، ص 191
17 ـ همان، ج 18، ص 92
18 ـ صحیفه نور، ج 1، ص 156
19 ـ سوره انفال (8): آیه 60.
20 ـ صحیفه نور، ج 19، ص 202
21 ـ صحیفه نور، ج 20، ص 19
22 ـ شش مقاله، ص 504
23 ـ اصول کافی، ج 12، ص 308
24 ـ همان.
25 ـ صحیفه نور، ج 20، ص 21
26 ـ پیام به زائران بیت اللّه الحرام در تاریخ 2/6/59
27 ـ صحیفه نور، ج 19، ص 199
28 ـ ده گفتار، انتشارات صدرا، ص 151ـ144
29 ـ صحیفه نور، ج 11،ص 195
30 ـ صحیفه نور، ج 13، ص 45
31 ـ صحیفه نور، ج19، ص 41
32 ـ همان، ج 20، ص 2
33 ـ همان، ج 19، ص 102
34 ـ همان، ج 12، ص 28ـ27
35 ـ همان، ج 16،ص 147
36 ـ مجموعه ورّام، ص 31
37 ـ انعام : 108
38 ـ صحیفه نور، ج 20، ص 126
39 ـ شش مقاله، ص 5
40 ـ صحیفه نور، ج 1، ص 343
41 ـ اصول کافی، ج 3، ص 252
42 ـ اصول کافی، ج3، ص 251
43 ـ صحیفه نور، ج 2، ص 172
44 ـ همان، ج 15، ص 123
45 ـ همان، ج 1، ص 156
46 ـ خاطرات و مبارزات حجة الإسلام فلسفی، ص 310
47 ـ صحیفه نور، ج 9، ص 176
48 ـ صحیفه نور، ج 2، ص 13
49 ـ مناسک حج، ص 257