توسعه جدید مسجدالحرام (مقاله ترویجی حوزه)
درجه علمی: علمی-ترویجی (حوزوی)
آرشیو
چکیده
متن
مجموعه مسجدالحرام فضای شکوهمند و ویژهای را در بر دارد که برخاسته از ارزش والا و جایگاه بلند این مکان گرامی است. فلسفه معماری اسلامی در این بنا، از مرکزیّت کعبه برای همه جهان حکایت دارد. گرچه مسجدالحرام با گذر از دورههای مختلف تاریخ اسلام، گونههای معماری چندی را به خود دیده است امّا بر بنیادهای استوار مسجدسازی، چندان تکیه دارد که برآیند نهایی آن در نوع خود یگانه و بیهمتاست و میتوان گفت: پافشاری این طرح بر بهرهگیری از نمونههای معماری تاریخی، الهامبخش دیگران خواهد بود و با اجرای آن بنای نوینی پدید خواهد آمد که در عین بهرهمندی از ارزشهای تاریخی، پایههای معماری امروزین را نیز در نظر دارد. بنای نوبنیاد مسجدالحرام، نمادی از معماری نوین اسلامی است.
توسعهجدید، از یکسو میبایست، همچون نمونههایسنتیمسجدسازی، از سنجههایی ویژه پیروی میکرد، با محیط پیرامون هماهنگ میبود و بافت شهری گرداگرد خود را نادیده نمیگرفت; زیرا بنای کعبه و مسجدالحرام و در پیِ آن، بناهای شهری و منظره کوههای اطراف و آسمان، نمایی چنان همساز را باز میتاباند که نشانی شگرف بر جان آدمی مینهاد; و از دیگرسو، با درنظرگرفتن فضایی باز در طرح توسعه، میکوشید تا مسجد را از درآمیختن با برجهای برافراشته پیرامون آن دور کند و از تأثیر منفی این ساختمانهای برآمده از فرهنگ مدرن شهری، بر معماری باشکوه و آفرینشهای دقیق، ماهرانه و ظریف هنری بکاهد.
آموزههای طرح
طرح توسعه جدید مسجد بر مبانی و اصول چندی تکیه دارد و نقشههای اجرایی برپایه آنها ترسیم شده است. مهمترین این آموزهها از این قرار است:
* حفظ ساختمان موجود و تأسیسات و نقشههای آن; اعم از ساختمان قدیم و توسعه اول سعودی; زیرا ساختمان موجود، خود تبلوری از یک معماری ویژه و هدفمند و تأثیرگذاراست.
* سازگاری و هماهنگی بایسته میان بنای موجود و طرحی که برای احداث بنایی پیشرفته و به هم پیوسته در دست اجراست.
* تأکید بر اهمیت پیوند استوار میان ساختمان مسجد و بافت شهری پیرامون آن.
* همسانی و همخوانی میان نقشه ساختمان موجود و طرح توسعه جدید که یکی از ضرورتهای اجرایی آن، ایجاد سهولت در انتقال و راهنمایی زائران به بخشهای مسجد است.
* برگزیدن عناصر و اندازههایی که در عین گوناگونی، با بخشهای مختلف ساختمان فعلی هماهنگ باشد.
* روان بودن حرکت در یک سطح و فراهم آوردن زمینه آن در حال ازدحام نمازگزاران و پیشبینی درهای ورودی و خروجی به تعداد موردنیاز.
* روان بودن حرکت در طبقات و فراهم آوردن ابزارهای مطمئن برای تسهیل جابجایی و توجّه به لزوم پیشگیری از رودررو شدن زائران به هنگام ورود و خروج.
* استحکام ساختمان و نمای آن و زیبایی بنای جدید و پیوند مناسب آن با ساختمان فعلی، با تأکید بر حفظ ساختمان فعلی.
* نمایان بودن درهای ورودی و خروجی.
*کافی بودن تأسیسات و خدمات، از جمله روشنایی، تهویه، جریان طبیعی هوا، پخش صدا، آژیر خطر و مبارزه با آتشسوزی، که همه باید به شکلی منطقی و به گونهای فراهم شوند که به زیبایی ساختمان آسیبی وارد نیاورند.
نقاط اصلی طرح
مسجدالحرام، پس از افزودههای سعودی، از چند نقطه اصلیِ زیر تشکیل شده است:
ـ کعبه.
ـ مقام ابراهیم.
ـ مطاف.
ـ چاه زمزم.
ـ محلّ اذان.
ـ سایهبان و منبر
ـ ساختمان فعلی; شامل ساختمان قدیم حرم و توسعه اوّل سعودی.
ـ ساختمان جدید; توسعه جدید سعودی.
و اینک اطلاعاتی فشرده از این چند مکان:
کعبه مشرّفه; کعبه، از زمان حضرت ابراهیم(علیه السلام) در جای خود قرار دارد و قاعده آن به شکل مستطیل است. پارچهای سیاه بر آن کشیدهاند که «پوشش کعبه» نامیده میشود. درِ کعبه در ضلع شمال شرقی فراهم آمده و آستانه در، 5/1 متر از کف مسجد بالاتر است.
حجرالأسود در زاویه شرقی کعبه قرار دارد.
حطیم در قسمت جنوب غربی کعبه است و آن مساحتی است که گرداگرد آن نشانی ویژه دارد و نشانگر حدود کعبه در زمان ابراهیم(علیه السلام)است. مساحت کعبه در قاعده آن 145 مترمربّع است مساحت حطیم، به شمول دیوار، 94 مترمربّع.
مطاف; فضای پیرامون کعبه است که جز مقام ابراهیم چیزی در آن نیست، اکنون، سطح مطاف در مقابل هریک از زوایای چهارگانه کعبه متغیّر است و زمین سنگفرش آن اندکی شیب دارد. مسیرهایی که از شبستانهای مسجد به مطاف منتهی میشود نیز با سنگ پوشانده شده است. مطاف 3058 مترمربّع است و با دو گذرگاه اطراف آن 4154 مترمربّع مساحت دارد.
محلّ اذان; مکانی است برای اذانگویان که 50 متر آن در حرم قدیم است و 110 متر آن در ساختمان جدید.
سایهبان; بنایی بتونی که در محلّ خارج از مطاف قرار دارد و بر 12 ستون استوار است، جایگزین سایهبان قدیم شد.
منبر; حجم و شکل منبرِ قابل انتقال که در نزدیکی سایهبان جبرئیل بوده، همواره دگرگون شده است. منبر کنونی همان است که سلطان سلیمان عثمانی به کعبه هدیه کرده و
در سال 966هـ. (1558م) نصب گردیده است. بلندی منبر با سایهبان آن 47/10 متر
نمایی از شبستانهای طبقه بالای توسعه اوّل سعودی که به قسمت توسعه یافته جدید پیوسته است.
میباشد و با مرمر سفید ساخته شده است. تا حدود سال 1384هـ. (1964م) منبر یادشده در شمال مقام ابراهیم بود و پیش از توسعه مطاف کنونی، آن را به محلّ فعلی آن در فضای خارجی مطاف، در نزدیکی سایهبان جبرئیل، انتقال دادند.
ساختمان کنونی حرم
کعبه مرکز جهان اسلام است و روی آوردن به سوی آن، یکی از معیارهای بنیادین در طرّاحی هر مسجدی در جهان است. در ساختمان مسجدالحرام نیز همه چیز از کعبه الهام گرفته و در پرتو آن شکل یافتهاست.
در ساختمان حرم، بر استفاده از شکلهای هندسی مشخّصی، مانند هشتضلعی و
مربّع تکیه بسیاری شده است. هشتضلعی، شکلی برگرفته از نقشه قُبّةالصخره در بیتالمقدس است و رواقهای ستوندار حرم، آشکارا نشان از نقشههای معماری کهن اسلامی در مسجدسازی دارد، که نخستینِ آن در مسجد بزرگ کوفه اجرا شده و به دنبال آن، از
خاور تا سرزمین چین و از باختر تا دیار اندلس گسترش یافته است. با این حال، میان ساختمان حرم مکّه و دیگر مساجد جهان اسلام، تفاوتی هویداست; همه مساجد بر پایه رعایت قبله، یعنی روی داشتن به مکّه، بنا شدهاند; از این رو، در طرّاحی آنها ناگزیر باید
از اشکال هندسی قائمالزاویه استفاده شود و میتوان با قاطعیت گفت که شکل بنیادین همه مساجد، مستطیلی است که طول آن دیوار قبله را شکل میدهد و دیگر شبستان، که صف نمازگزاران در آنها گسترده است، به موازات آن بنا میشوند و محراب، که به سان کانون
اصلی طرّاحی مسجد تعیین کننده دیگر فضاهای مسجد است، همواره رو به قبله، یعنی مکّه مکرّمه دارد.
امّا ساختمان مسجدالحرام گرداگرد کعبه است و از هرسو کعبه را در آغوش خود دارد و هر گوشه آن از مرکز مسجد; یعنی کعبه، الهام میگیرد. تنها شکلی که میتواند این وظیفه نمادین را بهخوبی عهدهدار شود، هشتضلعی است; گو اینکه شکل آن با بسیاری از دیگر ساختمانهای هشتضلعی تفاوت دارد. شبستانهای مسجد نیز از رواقهای دیگر مساجد تاریخی متفاوت است; زیرا شماری از فضاهای سرپوشیده حرم مکّه، ویژه نماز است و از شماری دیگر تنها به عنوان گذرگاه استفاده میشود. منارههای هفتگانه که در زوایای
مسجدالحرام برافراشته است نیز از شمار گلدستههای دیگر مساجد افزونتر است. حرم قدیم و توسعه اوّل سعودی، افزون بر محلّ نماز و گذرگاه و محلّ سعی و اذان، ورودیها و مدارس و چند سقاخانه را نیز دربرمیگیرد.
نقشه نوسازیهای حرم شریف مکه در گذر زمان
ورودیهای اصلی سهتاست: باب ملک عبدالعزیز، بابالعمره و بابالسلام. این درهای بزرگ ورودی به گونهای طرّاحی شدهاند که هرکس با گذر از آنها وارد مسجد شود، نگاهش بیدرنگ به کعبه میافتد.
مدارس سهگانه در آغاز برای آموزش قرآن و اصول دین ساخته شده بود، امّا اینک مدرسه واقع در نیمطبقه اوّل، بالای سرسرای ورودی، به محلّ نماز پادشاه و میهمانان ویژه وی اختصاص یافته است، مدرسه بابالعمره محل بایگانی اسناد مسجدالحرام است و مدرسه بابالسلام جایی است که قرآنها و دیگر کتب مسجد در آن نگهداری میشود. این مکانها اکنون کاربردی دیگر یافتهاند، امّا همچنان نام مدرسه را بر خود دارند.
سقّاخانهها، که شمار آنها به پنج میرسد، نیز به همین نام خوانده میشوند، گو این که در حال حاضر، آب سرد زمزم، با بهرهگیری از روشهای نوین، در دسترس همگان است.
طرّاحی
مسجدالحرام، به دلیل درمیان داشتن کعبه، از طرّاحی دیگر مساجد کهن و نوین جهان پیروی نمیکند، امّا این مسأله موجب نشده است که در طرّاحی آن، از نشانهها، نمادها و عناصر اصلی دیگر مساجد بهرهگیری نشود. موشکافی این زیرساختها بیانگر محور بودن کعبه در ساختمان مسجدالحرام است.
طرّاحی مسجد، پیوند سنجیده آن با محلّ سعی صفا و مروه و دیگر ظرافتهای بهکار رفته، موجب شده است که مسجد، به سان تکسازهای در فضایی گسترده، جلوه نکند، بلکه با
نقشه نمای بیرونی مسجد، نمونه یکی از پنجرهها و درهای ورودی
الهام و بهرهگیری از همه ویژگیهای مسجدسازی سنتی در جهان اسلام، ساختمانی بههم پیوسته و درهم تنیده و ابتکاری پدید آمده است که همه اجزای آن، با یکدیگر پیوندی منطقی و استوار دارند و کانون همه آنها کعبه مشرّفه است که از هر نقطه مسجد با نگاه آدمی گره میخورد. محاسبات فضاسازی مسجد نیز به گونهای انجام گرفته است که زائران به هنگام طواف، از چنان آسایش و آرامشی برخوردارند که با نزدیک شدن به کعبه و حجرالأسود، شادمانی ویژهای، وجود آنان را فرا میگیرد.
نقشه توسعه
توسعه جدید، بخش غربی مسجد، میان بابالعمره و باب ملک عبدالعزیز را در بردارد و افزون بر سطح همکف، سه طبقه را شامل میشود. چندگانگی سطح مسجد و قرار گرفتن سازههای آن در طبقات گوناگون، زمینه را برای گسترش افزونتر فعالیت مهندسان فراهم آورده و به آنان این امکان را داده است که علاوه بر فضای درونی مسجد و سطح همکف، از فضای عمومی نیز بهره گیرند.
اصل طرّاحی مسجد، هشتگوشهای است که صحنی چهارگوش را در میان دارد و از چهار گوشه کعبه، گذرگاههایی به سوی درهای اصلی مسجد گشوده شده است.
سطح مسجد دو بخش دارد: سطح سنگفرش شده فضای حرم و سطوح بلندتر پیرامون آن. سطح مسجد با شیبی ملایم به سوی کعبه ساخته شده است. سطوح خارج از حرم، به درهای ورودی، راهروها، محلهای نماز و کتابخانههایی که جایگزین سقاخانهها شدهاند، ارتباط دارد. پلکان و طبقه همکف مسعی نیز با این سطوح در ارتباط است.
مساحت این بخش، که فضایی با سه گنبد در یک ردیف آن را از توسعه اوّل سعودی جدا میکند، 19000 متر مربع است. در این بخش، 492 ستون برپاست، که هرکدام از یکسو پنج متر و از سوی دیگر پانزده متر با ستون بعدی فاصله دارد. در میان ستونهای طبقه همکف، طاقهایی است که در امتداد گذرگاهها، ستونها را به هم پیوند میدهد. سقف این بخش به گونهای طرّاحی شده است که از یک طرف، توان مقاومت ساختمان در برابر لرزشهای ناشی از زمینلرزه را افزایش دهد، و از دیگرسو، پاسخگوی نیازهای ضروری طرح برای جریان طبیعی هوا باشد. این طبقه، شماری پلکان اصلی و فرعیِ معمولی و برقی دارد. این بخش دارای چند ورودی است که باب ملک فهد، به عنوان دروازه اصلی، مهمترین آنهاست. افزون بر آن، هجده درِ ورودی فرعی در این طبقه گشوده شده است. در دو سوی ورودی اصلی، که پیشاپیش طرح توسعه است، دو مناره به بلندای منارههای پیشین برپاست. ویژگی منارههای نوساخته را کاشیکاری رنگارنگ آنها برشمردهاند.
طبقه زیرین این بخش، 31200 مترمربّع مساحت دارد و دربردارنده فضایی گسترده برای نماز است. علاوه بر آن، سرویسهای بهداشتی و محلّ استقرار کسانی که آب زمزم پخش میکنند، در آنجاست. زیرزمین با دو ورودی به خیابان ارتباط دارد.
ارتفاع طبقات بدین شرح است: زیرزمین 30/4 متر، همکف 80/9 متر، طبقه بالا 64/9 متر. در نقشه ساختمان جدید، هماهنگی کامل با ارتفاع طبقات ساختمان قدیمی رعایت شدهاست.
کاربرد و مساحت طبقه فوقانی، تقریباً همانند همکف است، جز آن که کتابخانه ندارد و ارتفاع آن اندکی کمتر است. طبقه بالا، بجز در قسمتی که به گذرگاههای صفا و مروه ارتباط دارد، کاملا در یک سطح است و از همهامکانات مکانیکی و برقی طبقه همکف برخوردار میباشد. دو طبقه مجموعاً 550 شیر آب دارد که آب سرد زمزم در آنها جاریاست.
ورودیهای سهگانه و شش مناره آنها، مناره هفتم که بر فراز گنبد صفا واقع است و سقف مروه، همگی از سقف طبقه فوقانی مسجد بلندترند. دو گلدسته برافراشته در دو سوی ورودیِ بزرگ جدید نیز، از دور نمایاناست.
محلهای نماز و گذرگاهها
مسجدالحرام و همه بناهای آن، در اصل برای برپایی نماز ساخته شده و بر اساس و بنیادی ویژه، به نمازخانه و گذرگاه تقسیم گردیدهاند. محلهای نماز معمولا در فضایی مربّع با ضلع 15 متر قرار دارند و از چهار طرف، گذرگاههایی به عرض 5 متر آنها را احاطه کردهاند. در مقابلِ ورودیهای اصلی، سرسراهایی بزرگتر، و در دوسوی آنها محوّطهای سهگوشه قرار دارد، که از آنها نیز برای نماز استفاده میشود; بنابراین، از ورودیِ باب ملک عبدالعزیز و بابالعمره تا صحن مسجد، سه ردیف محل نماز میباشد که دو ردیف نخست اندکی بالاتر و ردیف سوم همسطح شبستان قدیم است. نمازخانههای نزدیک مسعی، به جای اختلاف در سطح اندکی شیب دارند.
مساحت مسعی در زیرزمین 1600 متر، در همکف 8400 متر و در طبقه بالا 8200 مترمربّع است. در تمام مسجدالحرام، مجموعاً 37 محوطه چهارگوش، هریک با 225 متر مساحت و 8 فضای مستطیل، هریک با 375 متر مساحت، برای برپایی نماز ساخته شده است. گذرگاههای پیرامونی نیز، در مجموع 16808 متر مربع مساحت دارند و در مراسم حج و آیینهای نماز جمعه، از آنها هم برای نماز استفاده میشود. بدین ترتیب، رویهم در سه طبقه، 63837 مترمربّع فضا برای نماز درنظر گرفته شده است.
مساحت و گنجایش
عملیات توسعه جدید دقیقاً در ضلع غربی حرم، در منطقه سوقالصغیر، بین بابالعمره و باب ملک عبدالعزیز اجرا شده است. در زیر، به مساحت بخشهای مختلف مسجد در مراحل گوناگون اشارهمیشود:
مساحت طبقه بالا در توسعه سوم57000 مترمربّع
مساحت طبقه همکف19000 مترمربّع
جمع کل مساحت توسعه76000 مترمربّع
با گنجایش170000 نمازگزار
مساحت فضای باقیمانده در بخش سوقالصغیر و بخش
شرقی مسعی59000 مترمربّع
با گنجایش120000 نمازگزار
گنبدهای سقف شبستان عثمانی، در انتهای تصویر رواق طبقه بالا آشکار است.
مساحت طبقات بنای فعلی194200 مترمربّع
با گنجایش430000 مترمربّ
مساحت تمامی فضاهای مسجدالحرام شامل بنای فعلی،
توسعه جدید و دیگر فضاها356800 مترمربّع
با گنجایش820000 نمازگزار
عناصر طرّاحی و جُزئیات آن
گنبدهای جدید
سه گنبدی که در حدفاصل میان دو توسعه بنا شده، تقریباً به موازات ورودی اصلی است. این گنبدها در گرداگرد خود پنجرههایی دارند و از بیرون، دارای نمایی همانند دیگر گنبدهای مسجدند. هر گنبد بر چهار ستون با فاصله 15 متر استوار است.
نمای داخلی گنبد با گچبری و مقرنسکاری زیباسازی شده است. گنبدها 13 متر ارتفاع دارند و به منظور نورپردازی و جریان هوا، در بالای آنها روزنههایی تعبیه شدهاست.
جنس گنبدها از بتون مسلّح و پوشش آنها از سنگ است. هر گنبد در زیر خود، طاقی کاملا برجستهتر از دیگر طاقهای مسجد دارد. این طاقهای بتونی هم به گونهای زیبا نماسازیشدهاند.
نمای بیرونی گنبد، رنگی است و بخشی از نمای داخلی آن با سنگ خارا، که در لابلای آن رشتههایی زرین قرار دارد، تزیین شده است.
در نماسازی دیگر بخشهای داخلی گنبد، از سنگ آمازونیت نیمهنفیس و کاشی الوان هم استفاده کردهاند.
در برخی از طاقهای گنبد، سنگ مرمر سفید و سبز هم بهکار رفته است. در زیر گنبد، اشیای گرانبهای مسی و بلورین، با حجمهای هندسی اسلامی آویختهاند که با شکل گنبد و اهداف طراحی آن، که ایجاد فضای مناسب و دلنشین در همه زوایای توسعه جدید برای تلاوت قرآن است، هماهنگی دارد.
این ویژگی در بیشتر جزئیات گنبد; از جمله پنجرههایی که با چوب ساج ساخته شده
است، دیده میشود.
جزئیات مقرنسکاری زیر گنبد و شماری از پنجرههای آن
ستونها، طاقها، سقفها
پیشتر گفتیم که ستونهای بخش توسعهیافته مسجد، با فاصله پنج متر از هم ساخته شدهاند. ستونها دو گونهاند: استوانهای و چهارگوش. قطر ستونهای استوانهای 81 سانتیمتر است و ضلع ستونهای چهارگوش 93 سانتیمتر. بلندای ستونهای طبقه همکف 5/4 متر و ارتفاع ستونهای طبقه بالا 7/4 متر است. هریک از ستونها، پایهای به ارتفاع 54 سانتیمتر دارد عرض این پایهها در ستونهای چهارگوش، 80 سانتیمتر و در ستونهای استوانهای، که پایه آنها ششضلعی است، 87 سانتیمتر است. هر طبقه 492 ستون دارد.
برفراز ستونهای گذرگاهها، طاقهای بتونی برپاست، که در نماسازی آنها، سنگ خارا بهکار رفته است، در آمیزش با مصالح بتونی، ترکیبی آراسته را پدید آورده است. ستونها و طاقها، مرز میان محلهای نماز و گذرگاههاست. قسمت بالای طاقها را، سقفهایی بتونی، با پوشش سنگ گرانیت، به هم پیوند میدهد.
نماسازی داخلی و خارجی
از مهمترین کارهای طرّاحی و اجرایی طرح توسعه، رعایت اصول هماهنگی در محلّ پیوند میان بنای فعلی و افزودههای جدید است که با حفظ استواری و زیبایی ساختمان کنونی، در همه گوشههای آن، میان دو بنا همسانی و یکنواختی ایجاد کند. این مهم ایجاب کرد که برخی از بخشهای دیوار بنای اصلی مسجد برچیده شود و راهی به بنای جدید گشایش یابد.
دیوارهای خارجی بنای جدید، همه از بتون مسلّح است و نمای آنها را با سنگ مرمر وادیِ فاطمه پوشاندهاند. به منظور هماهنگسازی میان دو بنا، مقداری گرانیت خاکستریرنگ نیز در دیوارها بهکار رفته است. ارتفاع دیوارهای بیرونی بنای جدید، 96/20 متر است.
نمای داخلی، سنگ گرانیت است و برای زیباسازی دیوار وسقف، سنگهای رنگارنگ باچینشی یکنواخت در کنار هم قرار گرفته و شکلهای رنگارنگی را پدید آوردهاند. در دیوارها
و سقف، مکانهایی در نظر گرفته شده است، که در صورت نیاز، برای نصب بلندگو، اشیای تزیینی و بادبزنهای برقی بهکار رود، بدون آنکه به نمای زیبای ساختمان آسیبی واردآید.
قسمت پایین دیوار، تا ارتفاع 5/2 متر، با مرمر رنگارنگ محلّی سنگچینی شده، و در
نقشه قسمت پایین دیوارهای داخلی
ضلع شمالی توسعه اوّل سعودی و ساختمان جدیدی که به محلّ پلّههای برقی افزوده شده است.
نیمطبقه اوّل، بهجای سنگ مرمر، کاشی رنگین بهکار رفته است.
پنجرههای ساختمان حرم، از داخل با ورقهای مس و قطعات بلورین تزیین شده و آلومینیوم طلایی ویژهای در آن بهکار رفته است.
ورودیها
ورودی اصلی توسعه جدید، باب ملک فهد نام دارد که بر ستونهایی مرمرین استوار
نمای داخلی یکی از ورودیهای فرعی
است، دیوارهایی پوشیده از سنگ مرمر آن را دربر گرفته و دو مناره بلند در دو سوی آن برپاست. افزون بر این، 18 درِ ورودی دیگر، با دیوارهایی از همان جنس، در اطراف ساختمان جدید گشوده است. این، علاوه بر 3 ورودیِ اصلی دیگر، 27 ورودی فرعی است. به 4 ورودی اصلی زیرزمین نیز، دو ورودی دیگر اضافه شده است.
راههای ارتباطی به طبقات
پلکان اصلی توسعه جدید، نردهها و دیوارهای آن، سراسر از سنگ مرمر است، ولی در پلکان فرعی، بخشی از پلّهها، دیوارها و نردهها مرمری است و بخشی از آن، با گرانیت به رنگ متفاوت. پلکان برقی نیز یکی در شمال و دیگری در جنوب ساختمان جدید قرار دارد، هریک از این دو، 375 مترمربّع از فضای مسجد را دربر گرفته و هرکدام شامل دو پلّه برقی با توان جابجایی 15 هزار نفر در ساعت است. در ساختمان جدید و دیگر نقاط مسجد، جمعاً پنج دستگاه پلّه برقی نصب شده است. ساختمان جدید، چهار آسانبر هم دارد که دو تای آنها برای رفتن بر فراز منارههای جدید بهکار میرود.
توسعهجدید، از یکسو میبایست، همچون نمونههایسنتیمسجدسازی، از سنجههایی ویژه پیروی میکرد، با محیط پیرامون هماهنگ میبود و بافت شهری گرداگرد خود را نادیده نمیگرفت; زیرا بنای کعبه و مسجدالحرام و در پیِ آن، بناهای شهری و منظره کوههای اطراف و آسمان، نمایی چنان همساز را باز میتاباند که نشانی شگرف بر جان آدمی مینهاد; و از دیگرسو، با درنظرگرفتن فضایی باز در طرح توسعه، میکوشید تا مسجد را از درآمیختن با برجهای برافراشته پیرامون آن دور کند و از تأثیر منفی این ساختمانهای برآمده از فرهنگ مدرن شهری، بر معماری باشکوه و آفرینشهای دقیق، ماهرانه و ظریف هنری بکاهد.
آموزههای طرح
طرح توسعه جدید مسجد بر مبانی و اصول چندی تکیه دارد و نقشههای اجرایی برپایه آنها ترسیم شده است. مهمترین این آموزهها از این قرار است:
* حفظ ساختمان موجود و تأسیسات و نقشههای آن; اعم از ساختمان قدیم و توسعه اول سعودی; زیرا ساختمان موجود، خود تبلوری از یک معماری ویژه و هدفمند و تأثیرگذاراست.
* سازگاری و هماهنگی بایسته میان بنای موجود و طرحی که برای احداث بنایی پیشرفته و به هم پیوسته در دست اجراست.
* تأکید بر اهمیت پیوند استوار میان ساختمان مسجد و بافت شهری پیرامون آن.
* همسانی و همخوانی میان نقشه ساختمان موجود و طرح توسعه جدید که یکی از ضرورتهای اجرایی آن، ایجاد سهولت در انتقال و راهنمایی زائران به بخشهای مسجد است.
* برگزیدن عناصر و اندازههایی که در عین گوناگونی، با بخشهای مختلف ساختمان فعلی هماهنگ باشد.
* روان بودن حرکت در یک سطح و فراهم آوردن زمینه آن در حال ازدحام نمازگزاران و پیشبینی درهای ورودی و خروجی به تعداد موردنیاز.
* روان بودن حرکت در طبقات و فراهم آوردن ابزارهای مطمئن برای تسهیل جابجایی و توجّه به لزوم پیشگیری از رودررو شدن زائران به هنگام ورود و خروج.
* استحکام ساختمان و نمای آن و زیبایی بنای جدید و پیوند مناسب آن با ساختمان فعلی، با تأکید بر حفظ ساختمان فعلی.
* نمایان بودن درهای ورودی و خروجی.
*کافی بودن تأسیسات و خدمات، از جمله روشنایی، تهویه، جریان طبیعی هوا، پخش صدا، آژیر خطر و مبارزه با آتشسوزی، که همه باید به شکلی منطقی و به گونهای فراهم شوند که به زیبایی ساختمان آسیبی وارد نیاورند.
نقاط اصلی طرح
مسجدالحرام، پس از افزودههای سعودی، از چند نقطه اصلیِ زیر تشکیل شده است:
ـ کعبه.
ـ مقام ابراهیم.
ـ مطاف.
ـ چاه زمزم.
ـ محلّ اذان.
ـ سایهبان و منبر
ـ ساختمان فعلی; شامل ساختمان قدیم حرم و توسعه اوّل سعودی.
ـ ساختمان جدید; توسعه جدید سعودی.
و اینک اطلاعاتی فشرده از این چند مکان:
کعبه مشرّفه; کعبه، از زمان حضرت ابراهیم(علیه السلام) در جای خود قرار دارد و قاعده آن به شکل مستطیل است. پارچهای سیاه بر آن کشیدهاند که «پوشش کعبه» نامیده میشود. درِ کعبه در ضلع شمال شرقی فراهم آمده و آستانه در، 5/1 متر از کف مسجد بالاتر است.
حجرالأسود در زاویه شرقی کعبه قرار دارد.
حطیم در قسمت جنوب غربی کعبه است و آن مساحتی است که گرداگرد آن نشانی ویژه دارد و نشانگر حدود کعبه در زمان ابراهیم(علیه السلام)است. مساحت کعبه در قاعده آن 145 مترمربّع است مساحت حطیم، به شمول دیوار، 94 مترمربّع.
مطاف; فضای پیرامون کعبه است که جز مقام ابراهیم چیزی در آن نیست، اکنون، سطح مطاف در مقابل هریک از زوایای چهارگانه کعبه متغیّر است و زمین سنگفرش آن اندکی شیب دارد. مسیرهایی که از شبستانهای مسجد به مطاف منتهی میشود نیز با سنگ پوشانده شده است. مطاف 3058 مترمربّع است و با دو گذرگاه اطراف آن 4154 مترمربّع مساحت دارد.
محلّ اذان; مکانی است برای اذانگویان که 50 متر آن در حرم قدیم است و 110 متر آن در ساختمان جدید.
سایهبان; بنایی بتونی که در محلّ خارج از مطاف قرار دارد و بر 12 ستون استوار است، جایگزین سایهبان قدیم شد.
منبر; حجم و شکل منبرِ قابل انتقال که در نزدیکی سایهبان جبرئیل بوده، همواره دگرگون شده است. منبر کنونی همان است که سلطان سلیمان عثمانی به کعبه هدیه کرده و
در سال 966هـ. (1558م) نصب گردیده است. بلندی منبر با سایهبان آن 47/10 متر
نمایی از شبستانهای طبقه بالای توسعه اوّل سعودی که به قسمت توسعه یافته جدید پیوسته است.
میباشد و با مرمر سفید ساخته شده است. تا حدود سال 1384هـ. (1964م) منبر یادشده در شمال مقام ابراهیم بود و پیش از توسعه مطاف کنونی، آن را به محلّ فعلی آن در فضای خارجی مطاف، در نزدیکی سایهبان جبرئیل، انتقال دادند.
ساختمان کنونی حرم
کعبه مرکز جهان اسلام است و روی آوردن به سوی آن، یکی از معیارهای بنیادین در طرّاحی هر مسجدی در جهان است. در ساختمان مسجدالحرام نیز همه چیز از کعبه الهام گرفته و در پرتو آن شکل یافتهاست.
در ساختمان حرم، بر استفاده از شکلهای هندسی مشخّصی، مانند هشتضلعی و
مربّع تکیه بسیاری شده است. هشتضلعی، شکلی برگرفته از نقشه قُبّةالصخره در بیتالمقدس است و رواقهای ستوندار حرم، آشکارا نشان از نقشههای معماری کهن اسلامی در مسجدسازی دارد، که نخستینِ آن در مسجد بزرگ کوفه اجرا شده و به دنبال آن، از
خاور تا سرزمین چین و از باختر تا دیار اندلس گسترش یافته است. با این حال، میان ساختمان حرم مکّه و دیگر مساجد جهان اسلام، تفاوتی هویداست; همه مساجد بر پایه رعایت قبله، یعنی روی داشتن به مکّه، بنا شدهاند; از این رو، در طرّاحی آنها ناگزیر باید
از اشکال هندسی قائمالزاویه استفاده شود و میتوان با قاطعیت گفت که شکل بنیادین همه مساجد، مستطیلی است که طول آن دیوار قبله را شکل میدهد و دیگر شبستان، که صف نمازگزاران در آنها گسترده است، به موازات آن بنا میشوند و محراب، که به سان کانون
اصلی طرّاحی مسجد تعیین کننده دیگر فضاهای مسجد است، همواره رو به قبله، یعنی مکّه مکرّمه دارد.
امّا ساختمان مسجدالحرام گرداگرد کعبه است و از هرسو کعبه را در آغوش خود دارد و هر گوشه آن از مرکز مسجد; یعنی کعبه، الهام میگیرد. تنها شکلی که میتواند این وظیفه نمادین را بهخوبی عهدهدار شود، هشتضلعی است; گو اینکه شکل آن با بسیاری از دیگر ساختمانهای هشتضلعی تفاوت دارد. شبستانهای مسجد نیز از رواقهای دیگر مساجد تاریخی متفاوت است; زیرا شماری از فضاهای سرپوشیده حرم مکّه، ویژه نماز است و از شماری دیگر تنها به عنوان گذرگاه استفاده میشود. منارههای هفتگانه که در زوایای
مسجدالحرام برافراشته است نیز از شمار گلدستههای دیگر مساجد افزونتر است. حرم قدیم و توسعه اوّل سعودی، افزون بر محلّ نماز و گذرگاه و محلّ سعی و اذان، ورودیها و مدارس و چند سقاخانه را نیز دربرمیگیرد.
نقشه نوسازیهای حرم شریف مکه در گذر زمان
ورودیهای اصلی سهتاست: باب ملک عبدالعزیز، بابالعمره و بابالسلام. این درهای بزرگ ورودی به گونهای طرّاحی شدهاند که هرکس با گذر از آنها وارد مسجد شود، نگاهش بیدرنگ به کعبه میافتد.
مدارس سهگانه در آغاز برای آموزش قرآن و اصول دین ساخته شده بود، امّا اینک مدرسه واقع در نیمطبقه اوّل، بالای سرسرای ورودی، به محلّ نماز پادشاه و میهمانان ویژه وی اختصاص یافته است، مدرسه بابالعمره محل بایگانی اسناد مسجدالحرام است و مدرسه بابالسلام جایی است که قرآنها و دیگر کتب مسجد در آن نگهداری میشود. این مکانها اکنون کاربردی دیگر یافتهاند، امّا همچنان نام مدرسه را بر خود دارند.
سقّاخانهها، که شمار آنها به پنج میرسد، نیز به همین نام خوانده میشوند، گو این که در حال حاضر، آب سرد زمزم، با بهرهگیری از روشهای نوین، در دسترس همگان است.
طرّاحی
مسجدالحرام، به دلیل درمیان داشتن کعبه، از طرّاحی دیگر مساجد کهن و نوین جهان پیروی نمیکند، امّا این مسأله موجب نشده است که در طرّاحی آن، از نشانهها، نمادها و عناصر اصلی دیگر مساجد بهرهگیری نشود. موشکافی این زیرساختها بیانگر محور بودن کعبه در ساختمان مسجدالحرام است.
طرّاحی مسجد، پیوند سنجیده آن با محلّ سعی صفا و مروه و دیگر ظرافتهای بهکار رفته، موجب شده است که مسجد، به سان تکسازهای در فضایی گسترده، جلوه نکند، بلکه با
نقشه نمای بیرونی مسجد، نمونه یکی از پنجرهها و درهای ورودی
الهام و بهرهگیری از همه ویژگیهای مسجدسازی سنتی در جهان اسلام، ساختمانی بههم پیوسته و درهم تنیده و ابتکاری پدید آمده است که همه اجزای آن، با یکدیگر پیوندی منطقی و استوار دارند و کانون همه آنها کعبه مشرّفه است که از هر نقطه مسجد با نگاه آدمی گره میخورد. محاسبات فضاسازی مسجد نیز به گونهای انجام گرفته است که زائران به هنگام طواف، از چنان آسایش و آرامشی برخوردارند که با نزدیک شدن به کعبه و حجرالأسود، شادمانی ویژهای، وجود آنان را فرا میگیرد.
نقشه توسعه
توسعه جدید، بخش غربی مسجد، میان بابالعمره و باب ملک عبدالعزیز را در بردارد و افزون بر سطح همکف، سه طبقه را شامل میشود. چندگانگی سطح مسجد و قرار گرفتن سازههای آن در طبقات گوناگون، زمینه را برای گسترش افزونتر فعالیت مهندسان فراهم آورده و به آنان این امکان را داده است که علاوه بر فضای درونی مسجد و سطح همکف، از فضای عمومی نیز بهره گیرند.
اصل طرّاحی مسجد، هشتگوشهای است که صحنی چهارگوش را در میان دارد و از چهار گوشه کعبه، گذرگاههایی به سوی درهای اصلی مسجد گشوده شده است.
سطح مسجد دو بخش دارد: سطح سنگفرش شده فضای حرم و سطوح بلندتر پیرامون آن. سطح مسجد با شیبی ملایم به سوی کعبه ساخته شده است. سطوح خارج از حرم، به درهای ورودی، راهروها، محلهای نماز و کتابخانههایی که جایگزین سقاخانهها شدهاند، ارتباط دارد. پلکان و طبقه همکف مسعی نیز با این سطوح در ارتباط است.
مساحت این بخش، که فضایی با سه گنبد در یک ردیف آن را از توسعه اوّل سعودی جدا میکند، 19000 متر مربع است. در این بخش، 492 ستون برپاست، که هرکدام از یکسو پنج متر و از سوی دیگر پانزده متر با ستون بعدی فاصله دارد. در میان ستونهای طبقه همکف، طاقهایی است که در امتداد گذرگاهها، ستونها را به هم پیوند میدهد. سقف این بخش به گونهای طرّاحی شده است که از یک طرف، توان مقاومت ساختمان در برابر لرزشهای ناشی از زمینلرزه را افزایش دهد، و از دیگرسو، پاسخگوی نیازهای ضروری طرح برای جریان طبیعی هوا باشد. این طبقه، شماری پلکان اصلی و فرعیِ معمولی و برقی دارد. این بخش دارای چند ورودی است که باب ملک فهد، به عنوان دروازه اصلی، مهمترین آنهاست. افزون بر آن، هجده درِ ورودی فرعی در این طبقه گشوده شده است. در دو سوی ورودی اصلی، که پیشاپیش طرح توسعه است، دو مناره به بلندای منارههای پیشین برپاست. ویژگی منارههای نوساخته را کاشیکاری رنگارنگ آنها برشمردهاند.
طبقه زیرین این بخش، 31200 مترمربّع مساحت دارد و دربردارنده فضایی گسترده برای نماز است. علاوه بر آن، سرویسهای بهداشتی و محلّ استقرار کسانی که آب زمزم پخش میکنند، در آنجاست. زیرزمین با دو ورودی به خیابان ارتباط دارد.
ارتفاع طبقات بدین شرح است: زیرزمین 30/4 متر، همکف 80/9 متر، طبقه بالا 64/9 متر. در نقشه ساختمان جدید، هماهنگی کامل با ارتفاع طبقات ساختمان قدیمی رعایت شدهاست.
کاربرد و مساحت طبقه فوقانی، تقریباً همانند همکف است، جز آن که کتابخانه ندارد و ارتفاع آن اندکی کمتر است. طبقه بالا، بجز در قسمتی که به گذرگاههای صفا و مروه ارتباط دارد، کاملا در یک سطح است و از همهامکانات مکانیکی و برقی طبقه همکف برخوردار میباشد. دو طبقه مجموعاً 550 شیر آب دارد که آب سرد زمزم در آنها جاریاست.
ورودیهای سهگانه و شش مناره آنها، مناره هفتم که بر فراز گنبد صفا واقع است و سقف مروه، همگی از سقف طبقه فوقانی مسجد بلندترند. دو گلدسته برافراشته در دو سوی ورودیِ بزرگ جدید نیز، از دور نمایاناست.
محلهای نماز و گذرگاهها
مسجدالحرام و همه بناهای آن، در اصل برای برپایی نماز ساخته شده و بر اساس و بنیادی ویژه، به نمازخانه و گذرگاه تقسیم گردیدهاند. محلهای نماز معمولا در فضایی مربّع با ضلع 15 متر قرار دارند و از چهار طرف، گذرگاههایی به عرض 5 متر آنها را احاطه کردهاند. در مقابلِ ورودیهای اصلی، سرسراهایی بزرگتر، و در دوسوی آنها محوّطهای سهگوشه قرار دارد، که از آنها نیز برای نماز استفاده میشود; بنابراین، از ورودیِ باب ملک عبدالعزیز و بابالعمره تا صحن مسجد، سه ردیف محل نماز میباشد که دو ردیف نخست اندکی بالاتر و ردیف سوم همسطح شبستان قدیم است. نمازخانههای نزدیک مسعی، به جای اختلاف در سطح اندکی شیب دارند.
مساحت مسعی در زیرزمین 1600 متر، در همکف 8400 متر و در طبقه بالا 8200 مترمربّع است. در تمام مسجدالحرام، مجموعاً 37 محوطه چهارگوش، هریک با 225 متر مساحت و 8 فضای مستطیل، هریک با 375 متر مساحت، برای برپایی نماز ساخته شده است. گذرگاههای پیرامونی نیز، در مجموع 16808 متر مربع مساحت دارند و در مراسم حج و آیینهای نماز جمعه، از آنها هم برای نماز استفاده میشود. بدین ترتیب، رویهم در سه طبقه، 63837 مترمربّع فضا برای نماز درنظر گرفته شده است.
مساحت و گنجایش
عملیات توسعه جدید دقیقاً در ضلع غربی حرم، در منطقه سوقالصغیر، بین بابالعمره و باب ملک عبدالعزیز اجرا شده است. در زیر، به مساحت بخشهای مختلف مسجد در مراحل گوناگون اشارهمیشود:
مساحت طبقه بالا در توسعه سوم57000 مترمربّع
مساحت طبقه همکف19000 مترمربّع
جمع کل مساحت توسعه76000 مترمربّع
با گنجایش170000 نمازگزار
مساحت فضای باقیمانده در بخش سوقالصغیر و بخش
شرقی مسعی59000 مترمربّع
با گنجایش120000 نمازگزار
گنبدهای سقف شبستان عثمانی، در انتهای تصویر رواق طبقه بالا آشکار است.
مساحت طبقات بنای فعلی194200 مترمربّع
با گنجایش430000 مترمربّ
مساحت تمامی فضاهای مسجدالحرام شامل بنای فعلی،
توسعه جدید و دیگر فضاها356800 مترمربّع
با گنجایش820000 نمازگزار
عناصر طرّاحی و جُزئیات آن
گنبدهای جدید
سه گنبدی که در حدفاصل میان دو توسعه بنا شده، تقریباً به موازات ورودی اصلی است. این گنبدها در گرداگرد خود پنجرههایی دارند و از بیرون، دارای نمایی همانند دیگر گنبدهای مسجدند. هر گنبد بر چهار ستون با فاصله 15 متر استوار است.
نمای داخلی گنبد با گچبری و مقرنسکاری زیباسازی شده است. گنبدها 13 متر ارتفاع دارند و به منظور نورپردازی و جریان هوا، در بالای آنها روزنههایی تعبیه شدهاست.
جنس گنبدها از بتون مسلّح و پوشش آنها از سنگ است. هر گنبد در زیر خود، طاقی کاملا برجستهتر از دیگر طاقهای مسجد دارد. این طاقهای بتونی هم به گونهای زیبا نماسازیشدهاند.
نمای بیرونی گنبد، رنگی است و بخشی از نمای داخلی آن با سنگ خارا، که در لابلای آن رشتههایی زرین قرار دارد، تزیین شده است.
در نماسازی دیگر بخشهای داخلی گنبد، از سنگ آمازونیت نیمهنفیس و کاشی الوان هم استفاده کردهاند.
در برخی از طاقهای گنبد، سنگ مرمر سفید و سبز هم بهکار رفته است. در زیر گنبد، اشیای گرانبهای مسی و بلورین، با حجمهای هندسی اسلامی آویختهاند که با شکل گنبد و اهداف طراحی آن، که ایجاد فضای مناسب و دلنشین در همه زوایای توسعه جدید برای تلاوت قرآن است، هماهنگی دارد.
این ویژگی در بیشتر جزئیات گنبد; از جمله پنجرههایی که با چوب ساج ساخته شده
است، دیده میشود.
جزئیات مقرنسکاری زیر گنبد و شماری از پنجرههای آن
ستونها، طاقها، سقفها
پیشتر گفتیم که ستونهای بخش توسعهیافته مسجد، با فاصله پنج متر از هم ساخته شدهاند. ستونها دو گونهاند: استوانهای و چهارگوش. قطر ستونهای استوانهای 81 سانتیمتر است و ضلع ستونهای چهارگوش 93 سانتیمتر. بلندای ستونهای طبقه همکف 5/4 متر و ارتفاع ستونهای طبقه بالا 7/4 متر است. هریک از ستونها، پایهای به ارتفاع 54 سانتیمتر دارد عرض این پایهها در ستونهای چهارگوش، 80 سانتیمتر و در ستونهای استوانهای، که پایه آنها ششضلعی است، 87 سانتیمتر است. هر طبقه 492 ستون دارد.
برفراز ستونهای گذرگاهها، طاقهای بتونی برپاست، که در نماسازی آنها، سنگ خارا بهکار رفته است، در آمیزش با مصالح بتونی، ترکیبی آراسته را پدید آورده است. ستونها و طاقها، مرز میان محلهای نماز و گذرگاههاست. قسمت بالای طاقها را، سقفهایی بتونی، با پوشش سنگ گرانیت، به هم پیوند میدهد.
نماسازی داخلی و خارجی
از مهمترین کارهای طرّاحی و اجرایی طرح توسعه، رعایت اصول هماهنگی در محلّ پیوند میان بنای فعلی و افزودههای جدید است که با حفظ استواری و زیبایی ساختمان کنونی، در همه گوشههای آن، میان دو بنا همسانی و یکنواختی ایجاد کند. این مهم ایجاب کرد که برخی از بخشهای دیوار بنای اصلی مسجد برچیده شود و راهی به بنای جدید گشایش یابد.
دیوارهای خارجی بنای جدید، همه از بتون مسلّح است و نمای آنها را با سنگ مرمر وادیِ فاطمه پوشاندهاند. به منظور هماهنگسازی میان دو بنا، مقداری گرانیت خاکستریرنگ نیز در دیوارها بهکار رفته است. ارتفاع دیوارهای بیرونی بنای جدید، 96/20 متر است.
نمای داخلی، سنگ گرانیت است و برای زیباسازی دیوار وسقف، سنگهای رنگارنگ باچینشی یکنواخت در کنار هم قرار گرفته و شکلهای رنگارنگی را پدید آوردهاند. در دیوارها
و سقف، مکانهایی در نظر گرفته شده است، که در صورت نیاز، برای نصب بلندگو، اشیای تزیینی و بادبزنهای برقی بهکار رود، بدون آنکه به نمای زیبای ساختمان آسیبی واردآید.
قسمت پایین دیوار، تا ارتفاع 5/2 متر، با مرمر رنگارنگ محلّی سنگچینی شده، و در
نقشه قسمت پایین دیوارهای داخلی
ضلع شمالی توسعه اوّل سعودی و ساختمان جدیدی که به محلّ پلّههای برقی افزوده شده است.
نیمطبقه اوّل، بهجای سنگ مرمر، کاشی رنگین بهکار رفته است.
پنجرههای ساختمان حرم، از داخل با ورقهای مس و قطعات بلورین تزیین شده و آلومینیوم طلایی ویژهای در آن بهکار رفته است.
ورودیها
ورودی اصلی توسعه جدید، باب ملک فهد نام دارد که بر ستونهایی مرمرین استوار
نمای داخلی یکی از ورودیهای فرعی
است، دیوارهایی پوشیده از سنگ مرمر آن را دربر گرفته و دو مناره بلند در دو سوی آن برپاست. افزون بر این، 18 درِ ورودی دیگر، با دیوارهایی از همان جنس، در اطراف ساختمان جدید گشوده است. این، علاوه بر 3 ورودیِ اصلی دیگر، 27 ورودی فرعی است. به 4 ورودی اصلی زیرزمین نیز، دو ورودی دیگر اضافه شده است.
راههای ارتباطی به طبقات
پلکان اصلی توسعه جدید، نردهها و دیوارهای آن، سراسر از سنگ مرمر است، ولی در پلکان فرعی، بخشی از پلّهها، دیوارها و نردهها مرمری است و بخشی از آن، با گرانیت به رنگ متفاوت. پلکان برقی نیز یکی در شمال و دیگری در جنوب ساختمان جدید قرار دارد، هریک از این دو، 375 مترمربّع از فضای مسجد را دربر گرفته و هرکدام شامل دو پلّه برقی با توان جابجایی 15 هزار نفر در ساعت است. در ساختمان جدید و دیگر نقاط مسجد، جمعاً پنج دستگاه پلّه برقی نصب شده است. ساختمان جدید، چهار آسانبر هم دارد که دو تای آنها برای رفتن بر فراز منارههای جدید بهکار میرود.
تبلیغات
