آداب سفر حج (مقاله ترویجی حوزه)
درجه علمی: علمی-ترویجی (حوزوی)
آرشیو
چکیده
متن
حج سفری معنوی و الهی است، راهیان حرم کبریایی و دلدادگان به خداوند، پیش از چنین سفری، باید برای راه یابی به حریم عشق، خود را آماده نموده، رنگ خدایی به خود بگیرند و زنگارهای گناه و نافرمانی را از جان و دل بزدایند تا زمینه را برای پذیرش خویش در پیشگاه حضرت حق فراهم کنند.
آنچه که می تواند زائر بیت اللَّه الحرام را در دستیابی به این هدف یاری دهد عبارت است از:
1 - هدفداری در مسافرت
سیر و سیاحت با انگیزه صحیح و عقلایی، در قرآن کریم مورد تأیید و تشویق قرار گرفته و از مؤمنان خواسته شده، با مسافرت نمودن به گوشه و کنار جهان، در سرنوشت ملّتهای گذشته بیاندیشند و عبرت گیرند؛ «أولم یسیروا فی الأرض فینظروا کیف کان عاقبة الذین من قبلهم ...»
(97) امام صادق - ع - فرمود: در حکمت آل داود آمده است: انسان عاقل را سزد که جز با سه هدف به مسافرت نرود:
1 - توشه ای برای فردای قیامت برگیرد 2 - مخارج زندگی را تأمین و ترمیم نماید 3 - از راه حلال لذّت ببرد.(98) گاهی نیز هدف از مسافرت رفع خستگی و افسردگی است.
انسان های خسته از رنج کار و تلاش، با سفر به مناطق مختلف و استفاده از مناظر زیبای طبیعت، خستگی را از تن بدر کرده، برای کار و کوشش بیشتر، آمادگی پیدا می کنند.
پیامبر - ص - فرمود: مسافرت کنید تا سالم شوید.(99) گاهی هم سفر با انگیزه ستیز با دشمن و یا حضور یافتن در دیار دوست شکل می گیرد که سفر به قصد جهاد و حج پاداش بهشت برین دارد.
امیر مؤمنان علی - ع - در این زمینه فرموده است: «برای مجاهدان راه خدا [که به خاطر دفاع از حیثیت و شرف خویش پا به میدان جهاد می نهند]، و برای آن کس که برای انجام حج از خانه بیرون می رود و در بین راه مرگ گریبانش را می گیرد و ... بهشت را ضمانت می کنم.»
(100)
2 - توبه و استغفار
زائر این دیار باید قبل از ورود به سرزمین وحی، توبه نموده، گذشته سیاه و آلوده خود را با آب توبه بشوید.
امام صادق - ع - فرمود: «اذا أردت الحج ... ثم اغتسل بماء التوبة الخالصة من الذنوب والبس کسوة الصدق والصفا والخضوع والخشوع»؛(101) «هنگامی که قصد حج کردی با آب توبه خالص، گناهانت را بشوی و لباس راستی و پاکی و خضوع و خشوع را بر تن کن.» در قرآن نیز خطاب به مؤمنان آمده است: «یا ایّها الذین آمنوا توبوا الی اللَّه توبةً نصوحاً»؛(102) «ای ایمان آوردگان، به درگاه خدا توبه کنید، توبه ای از روی اخلاص که بازگشت به گناه در آن نباشد.» و در آیه دیگری فرموده است: «استغفروا ربّکم ثم توبوا الیه یمتّعکم متاعاً حسناً الی اَجَلٍ مسمّی و یؤت کلَّ ذی فضل فضله ...»؛(103) «از پروردگارتان آمرزش بخواهید و به درگاهش توبه کنید تا شما را از رزقی نیکو، تا آنگاه که مقرّر است، برخوردار کند، و هر شایسته انعامی را نعمت دهد ...» پشیمانی از گناه، آغازی برای جبران گناهان است.
امام سجاد - ع - فرمود: «الهی ان کان النّدم علی الذنب توبة، فانی و عزّتک من النادمین، و ان کان الاستغفار من الخطیئة حطَّة فانی و عزّتک من المستغفرین، لک العتبی حتی ترضی.»
(104) «خداوندا! اگر پشیمانی از گناه، توبه است قسم به عزّت تو که من از پشیمانهایم، و اگر استغفار و طلب آمرزش موجب از بین رفتن گناه است، همانا من - سوگند به عزّت تو - از آمرزش طلبانم.
تو را سزد که (بر ما) عتاب کنی تا باز (بلطف آیی) و خشنود گردی.» توبه صحیح نیز مراحلی دارد: ابتدا گناهکار باید پشیمان شود، سپس گناه را ترک کند و بعد از آن تصمیم بگیرد خود را به معاصی نیالاید.
اگر مالی از دیگران برداشته یا به زور گرفته، آن را به صاحبان اصلی مسترد دارد و اگر صاحبان آن را نمی شناسد، به امام مسلمین و مرجع دینی زمان خود بسپارد.
اگر با آبروی مردم بازی کرده، غیبت نموده، اتّهامی به دیگران وارد ساخته، آن را با صاحبان حقوق مطرح وحلالیّت بطلبد، و اگر دسترسی به آنها ندارد، تصمیم بگیرد در اوّلین فرصت ممکن آنان را یافته، عذر خواهی نماید.
و اگر امکان دستیابی به آنان وجود ندارد از خداوند طلب مغفرت کرده، برای صاحبان حق دعا نماید.
و اگر حقی الهی به گردن دارد، نماز را ترک نموده، روزه نگرفته، و ... آن را جبران نموده، تدارک کند.
و در نتیجه پس از آن که با آب توبه گناهان خود را شستشو داد، آماده راهیابی به درگاه ربوبی شود.
ز منجلاب هوس گر برون نهی قدمی نزول در حرم کبریا توانی کرد اگر ز هستی خود بگذری یقین می دان که عرش و فلک زیر پا توانی کرد
3 - وصیّت
مسافرت همیشه با خطر همراه بوده و هست.
راه های طولانی و ناهموار، دزدان مسلّح، نبودن امکانات غذایی و بهداشتی و ناامن بودن راه ها و امثال آن، موجب می شد تا تعدادی از مسافران جان به جان آفرین بسپارند و مظلومانه در گوشه ای به خاک سپرده شوند.
در عصر کنونی نیز که امکانات فراوانی برای مسافران فراهم شده، باز خطراتی جان انسانها را تهدید می کند.
افراد بشر، در زمین و آسمان امنیّت لازم را ندارند.
گاهی هواپیمای مسافربری بعلّت نقص فنی سقوط می کند و تعدادی کشته می شوند.
و گاهی دو اتومبیل باهم برخورد می کند و جان سرنشینان بی گناهش را می گیرد.
بنابر این هیچکس نمی تواند آینده اش را پیش بینی نموده و به بازگشت خویش مطمئن باشد.
از این رو نوشتن وصیت امری ضروری و لازم است تا وارثان دچار مشکل نشده، تکلیفشان را بدانند.
امام صادق - ع - فرمود: «کسی که بر مرکبی سوار می شود لازم است وصیت کند.»
4 - اخلاص در نیّت
سالکان این طریق، لازم است با نیتی خالص و جانی پاک در سرزمین وحی گام نهند، آنان که دل به دیگری سپرده اند به قرب حق راه پیدا نمی کنند.
خداوند در قرآن کریم فرموده است: «و ما اُمروا الّا لیعبدوا اللَّه مخلصین له الدین»؛(105) «و آنان را جز این فرمان ندادند که خدا را بپرستند در حالی که در دین او اخلاص می ورزند.» خداوند قبل از آن که به عمل آدمیان بنگرد، به نیّت های آنان نظر می کند.
رسول گرامی اسلام - ص - فرمود: «انما الاعمال بالنیّات»؛ «کارها بر اساس نیّت هاست و ارزیابی هر عمل بستگی به نیت و انگیزه آن عمل دارد.» ونیز فرمود: «خداوند آن مقدار از عمل را که خالص و پاک برای او انجام شده می پذیرد.»
(106) اخلاص شرط اساسی تمامی عبادات است و هر کس عبادتی را برای خودنمایی و ریا کاری، و یا دستیابی به امور مادّی و دنیایی انجام دهد، کاری بی فایده انجام داده است و صاحبش از آن بهره نخواهد گرفت.
این اصل تا آنجا اهمیت دارد که اگر رزمنده ای در میدان جنگ و جهاد شرکت نموده، برای رسیدن به غنیمت و یا چیره شدن در جنگ به تلاش نظامی دست زند و کشته شود، شهید بحساب نمی آید، و جایگاهش دوزخ است.
پیامبر - ص - در تقسیم بندی تنبّه آفرینی، حاجیان امت خود در آخر زمان را به سه دسته تقسیم فرموده اند:
1 - ثروتمندانی که برای تفریح به حج می روند! 2 - گروههای متوسط جامعه که برای سوداگری و تجارت به زیارت خانه خدا می روند!! 3 - نیازمندان آنان که برای خودنمایی و ریاکاری حج می گزارند! سلمان پس از شنیدن این سخن، با شگفتی سؤال کرد: ای رسول خدا آیا چنین زمانی فرا خواهد رسید؟ و پیامبر - ص - فرمود: سوگند به آن خدایی که جان من در دست اوست اینها در آینده واقع خواهد شد.(107) امام صادق - ع - نیز فرمودند: دو گونه حج وجود دارد:
1 - حجی برای خدا 2 - حجی برای مردم.
آن کس که برای خدا حج گزارد خداوند به وی پاداش بهشت دهد، و آن که برای مردم حج بجای آورد پاداش آن را در روز قیامت از مردم بگیرد!!(108) بنابر این آنان که فقط برای خدا حج انجام دهند مورد رحمت و مغفرت پروردگار قرار خواهند گرفت.(109)
5 - زاد و توشه حلال
حاجی باید زاد و توشه راه را از مال حلال تهیه کند.
پیامبر - ص - فرمود: خداوند پاکیزه است و جز پاکیزه را نمی پذیرد.
پیامبر - ص - فرمود: هنگامی که مردی با مال حرام حج می گزارد و می گوید: لبیک اللّهمّ لبیک خداوند به او پاسخ می دهد: لا لبیک ولا سعدیک حتی تَرُدَّ ما فی یدیک.
و در روایت دیگری آمده است: لا لبیک ولا سعدیک و حجّک مردود علیک.(110) خداوند در قرآن مؤمنان را به آنچه به رسولان خویش امر کرده، سفارش می کند و می فرماید: «یا ایها الرسل کلوا من الطیبات و اعملوا صالحاً انی بما تعملون علیم.»
(111) و فرمود: «یا ایها الذین آمنوا کُلوا من طیّبات ما رزقناکم.»
(112) حاجیانِ ژولیده موی و گرد و غبار بر چهره نشسته در سفر الهی حج، همه جا یا رب یا رب گفته، خدا را می خوانند، کسی که غذا و پوشاک خود را از راه حرام تهیه نموده و با حرام رشد یافته چگونه انتظار دارد خداوند دعایش را پاسخ بگوید؟! در اشعاری که به احمد بن حنبل منسوب است آمده است: حَجَجْتَ بمال اصلُه سحتٌ فما حججتَ ولکن حَجَّتِ العِیرُ لا یقبلُ اللَّهُ إلّا کلَّ طیّبةٍ ما کُلُّ من حجّ بیت اللَّه مبرور(113)
6 - چشم به مال دیگران نداشتن
حاجی سزاوار است، چشم از مال دیگران برداشته، حج را عزتمندانه بجای آورد.
ابن عباس گفته است: گروهی بدون تهیه زاد و توشه، حج می گزاردند، خداوند این آیه را نازل فرمود: «و تزوّدوا فانّ خیر الزاد التقوی.» عکرمه و مجاهد و جز آنان نیز گفته اند: گروهی از اعراب بدون همراه داشتن غذا و خوراکی لازم، به حج آمده می گفتند: ما توکل کننده بر خدا هستیم و برخی از آنان می گفتند: چگونه ممکن است که ما حج خانه خدا را انجام دهیم و او غذا به ما ندهد؟ و با این فکر و روش، باری بر دوش مردم شده، غذای اینگونه افراد را دیگران تأمین می کردند، خداوند آیه: «و تزوّدوا ...» را نازل و آنها را از این کار بازداشت.(114) در تاریخ آمده است: برخی از فقهای ری نزد شبلی آمده از او خواستند با توکل بر خدا در حج همراهی اش کنند، او نیز با آنان شرط کرد:
1 - خوراکی با خود برندارند! 2 - از هیچکس درخواستی نکنند! 3 - از هیچکس چیزی نپذیرند! و آنان در شرط سوّم ماندند!! سپس شبلی گفت: شما توکل کرده اید لیکن بر خوراکی ها و غذاهای دیگر حاجیان!!(115) احمد بن حنبل پیشوای حنبلیان درباره آنان که بدون زاد و توشه به سفر آمده اند گفت: من آن را دوست نمی دارم، اینان بر خوراکی های مردم توکل کرده اند.(116)
7 - تأمین مخارج زن و فرزند
حاجی قبل از سفر لازم است، مخارج زندگی زن و فرزندانش را تأمین نموده، سپس به حج مشرف شود.
آن کس که توان تأمین زندگی و هزینه خوراک و پوشاک خانواده خود را ندارد مستطیع نبوده، حج بر او واجب نیست.
امام صادق - ع - به نقل از پدر بزرگوارشان فرموده اند: «... من استطاع الیه سبیلاً» سبیل در آیه بمعنای گستردگی در مال است؛ به شکلی که با قسمتی از آن حج انجام داده و با باقیمانده آن خوراک (و زندگی زن و فرزندش) را تأمین کند.(117) در جای دیگر فرمود: «حج خانه خدا واجب است بر کسی که راهی بسوی آن بیابد و آن، توشه و وسیله سفر همراه با سلامتی است و نیز بجای گزاردن نفقه خانواده و آنچه پس از حج بدان نیاز دارد.»
(118) صاحب جواهر - رحمة اللَّه علیه - چهارمین شرط از شرایط استطاعت را، داشتن امکانات مالی به اندازه رفع نیاز، و تأمین مایحتاج زن و فرزند دانسته می فرماید: آن کس که چنین توانی ندارد حج بر او واجب نیست (بلا خلاف أجده، بل ربما یظهر من بعضهم الاجماع علیه ...)(119)
8 - انتخاب زمان مناسب
شنبه از روزهای هفته، بهترین روز برای آغاز سفر است.
ابو ایوب خزاز و عبداللَّه بن سنان از امام صادق - ع - معنای این فرموده خداوند بلند مرتبه را جویا شدند که: «فاذا قضیت الصلوة فانتشروا فی الأرض و ابتغوا من فضل اللَّه ...»؛(120)(121) حضرت فرمود: نماز، روز جمعه، و پراکنده شدن روز شنبه.(122) سزاوار است که انسان روز جمعه را برای فراگیری مسائل دینی، و بهره گیری معنوی قرار دهد.
امام باقر - ع - فرمود: «پیامبر - ص - روز پنج شنبه را برای مسافرت انتخاب می فرمود.(123) آنحضرت همچنین در جای دیگری می فرماید: «روز پنجشنبه را خدا، فرشتگان و رسول خدا - ص - دوست دارند.»
(124) کراهت سفر در روز جمعه، برای این است که مردم در نماز جمعه شرکت نموده، حضور خود در صحنه را به نمایش بگذارند.
امام صادق - ع - فرمود: «کراهت (سفر در روز جمعه) بخاطر نماز است.»
(125)
9 - غسل
مستحب است مسافر در آستانه حرکت غسل کند و هنگام غسل بگوید: «بسم اللَّه و باللَّه و لا حول و لا قوة الا باللَّه ...» و نیت غسل را، توبه، حاجت، زیارت، طلب خیر، نماز و دعا قرار دهد.
و اگر روز جمعه است غسل جمعه را نیز به نیت اضافه نموده، برای همه آنها یک غسل انجام دهد.(126)
10 - صدقه
مستحب است مسافر در آغاز حرکت، صدقه دهد و آیةالکرسی بخواند.(127) امام صادق - ع - فرمود: «صدقه بده و هر روزی که خواستی خارج شو.»
(128) و نیز دو رکعت نماز بخواند و بگوید: «اللهم انی استودعک نفسی و أهلی و مالی و ذریتی و دنیای و آخرتی و أمانتی و خاتمة عملی»؛(129) «خداوندا! خود، خانواده، پول، فرزندانم، دنیا، آخرت، امانت و پایان کارم را به تو می سپارم.» آنگاه همسر و فرزندانش را در اتاق گرد آورده، بگوید: «اللهم انی استودعک الغداة نفسی و مالی و أهلی و ولدی و الشاهد منّا و الغائب، اللهم اجعلنا فی جوارک اللهم لا تسلبنا نعمتک ولا تغیّر ما بنا من عافیتک و فضلک.»
(130) «بار خدایا: همانا من [از ]فردا، خود و مال و خانواده و فرزندانم، - چه آنان که نزد من اند، و چه آنان که نیستند - همه را به تو می سپارم.
پروردگارا! ما را در کنار خود قرارمان ده، و نعمتهایت را از ما مگیر و آنچه از سلامتی و فضل تو در اختیار ماست، تغییر مده.» و زمانی که از در خانه بیرون می رود، در آستانه در ایستاده، سوره های حمد و معوّذتین، قل هو اللَّه احد، آیةالکرسی را در پیش رو و سمت راست و چپ بخواند و بگوید: «اللهم احفظنی و احفظ ما معی، و سلّمنی و سلّم ما معی، و بلّغنی و بلّغ ما معی ببلاغک الحسن الجمیل»؛(131) «خداوندا! مرا و آنچه با من است نگهدار، و مرا و آنچه با من است سالم بدار، و مرا و آنچه با من است با صورتی نیکو و زیبا به مقصد برسان.» امام سجاد - ع - فرمود: هرگاه بنده ای از بندگان خداوند از خانه خارج می شود، شیطان سر راهش می آید، اگر گفت: «بسم اللَّه ...» دو فرشته [نگهبان برای انسان] به او گویند: «خود را کفایت کردی» و اگر گوید: «آمنت باللَّه» «به خدای ایمان دارم» گویند: هدایت شدی و راه یافتی، پس اگر گوید: «توکّلت علی اللَّه» «بر خدای توکّل کردم» گویند: محفوظ ماندی، آنگاه شیطان از او دست کشیده، آنجا را ترک می کند و می گوید: چگونه از کسی که هدایت شده، محفوظ مانده، و کفایت شده برای ما سودی حاصل خواهد شد؟(132) ذیل این روایت دارد: «یا ابا حمزه: ان ترکت الناس لم یترکوک و ان رفضتهم لم یرفضوک قلت: فما أصنع؟ قال: اعطهم من عرضک لیوم فقرک و فاقتک.» در روایت دیگری امام صادق - ع - فرمود: هنگامی که به قصد حج و عمره از خانه خود بیرون آمدی - انشاء اللَّه - ، پس دعای فرج را بخوان و آن دعا این است: «لا اله الّا اللَّه الحلیم الکریم، لا اله الّا اللَّه العلی العظیم، سبحان اللَّه رب السموات السبع، و رب الأرضین السبع، و رب العرش العظیم و الحمد للَّه ربّ العالمین.»
11 - بی خبر به مسافرت نروید
امام صادق - ع - به نقل از پیامبر - ص - فرموده اند: مسلمانی که قصد مسافرت دارد باید برادران دینی خود را از قصد خویش آگاه سازد، و متقابلاً این حق را ایجاد می کند که موقع بازگشت برادران ایمانی به دیدار او بیایند.(133)
12 - بدرقه مسافر
مستحب است مسافر را دوستان و بستگانش بدرقه کنند.
همچنین مستحب است برای مسافر دعا کنند.
پیامبر - ص - هرگاه مؤمنان را بدرقه می نمود، با آنان خداحافظی کرده، می فرمود: «خداوند بر تقوای شما بیفزاید و به سوی هر خیری شما را راهنمایی کند، و حاجات شما را برآورد، و دین و دنیای شما را سالم بدارد و شما را صحیح و سالم بازگرداند.»
(134) امام صادق - ع - برای گروهی از اصحاب خود که پیاده عازم حج بودند، دعا کرده، فرمود: «خداوندا! آنان را بر قدم هایشان استوار بدار و شریان های ایشان را آرام دار (قوّت قلب به آنان عنایت کن).»
(135) آنگاه که اباذر را به تبعیدگاه می بردند، علی، حسن و حسین - علیهم السلام - و عقیل پسر ابیطالب، عبداللَّه بن جعفر، و عمار یاسر او را بدرقه کردند و علی - ع - خطاب به آنان فرمود: با برادرتان اباذر خداحافظی کنید؛ زیرا مسافر ناچار باید به راه خود برود، و بدرقه کننده ناگزیر است که باز گردد.(136)
13 - انتخاب همراه
لذت سفر آنگاه افزون خواهد شد که انسان، رفیق و همنشین صمیمی برای خود برگزیند تا سختی های سفر بر او هموار گردد.
پیامبر - ص - به مسافران توصیه می فرمود: ابتدا رفیق راه را انتخاب کنید آنگاه مسافرت بنمایید «الرفیق ثم السفر.»
(137) و در سخنی دیگر به امیر مؤمنان علی - ع - فرمود: «به تنهایی سفر مکن، که همانا شیطان با شخص تنهاست، و او از دو نفر دورتر است و فاصله دارد.
ای علی، همانا مردی که تنها مسافرت کند در معرض گمراهی است، دو نفر نیز چنین اند، اما آنگاه که به سه رسیدند، گروه و کاروان به حساب می آیند.»
(138) رسول خدا - ص - سه نفر را لعنت فرمود:
1 - آن کس که تنها غذا بخورد 2 - کسی که در خانه ای تنها بخوابد 3 - سواری که در دشت و بیابان تنها حرکت کند.(139) اسماعیل بن جابر گفت: در مکه خدمت امام صادق - ع - بودم.
مردی از اهالی مدینه خدمت آن حضرت آمد، حضرت از او سؤال کردند: چه کسی همراهت بود؟ پاسخ گفت: با کسی همسفر نبودم.
امام صادق - ع - فرمود: «اگر من بر تو فرمان می راندم، نیکو ادبت می کردم.
سپس فرمود: یکی شیطان است، دوتا نیز شیطانند، سه نفر یاران و چهار نفر رفیقانند.»
(140) این روایت، بخوبی نشان می دهد که پیشوایان دین، مردم را به داشتن همراه در سفر ترغیب و تشویق می کرده اند.
و در حدیثی دیگر رسول خدا - ص - از کسی که تنها مسافرت کند، با عنوان «بدترین مردم» یاد کرده است.(141)
14 - هم شأنی در مسافرت
در انتخاب رفیق سفر لازم است دقت نموده، همراهانی هم شأن و هم طراز را برگزیند تا در سفر به او خوش بگذرد.
اسحاق بن جریر گفت: امام صادق - ع - پیوسته می فرمود: «با کسی همراه شوید که از همراهی با او احساس زینت و سرافرازی کنید و با آنان که همین احساس را نسبت به شما دارند همراه نشوید.»
(142) شهاب بن عبد ربّه گوید: به امام صادق - ع - گفتم: شما وضعیت من، و دوست گرفتنم و بخششی که نسبت به برادرانم دارم را می دانید، با گروهی از این دوستان در راه مکه همسفر می شوم و نسبت به آنان بذل و بخشش می کنم و امور معاششان را توسعه می دهم.
امام فرمود: «ای شهاب چنین مکن؛ زیرا که اگر تو دست بازی نسبت به آنان نشان دهی و آنان نیز چنین کنند، نسبت به آنان ستم کرده ای، و اگر امساک نموده، چیزی به آنان ندهی، خوارشان گردانیده ای، پس افرادی چون خود را همراه گیر، و با همسنگ خود همراه باش.»
(143) امام باقر - ع - نیز فرمود: «با مثل خودت مسافرت کن، و با کسی که مخارج تو را تأمین می کند همراه مباش؛ زیرا این عمل موجب ذلّت و خواری مؤمن است.»
(144) حسین بن ابی العلاء گفت: همراه با بیست و اندی مرد به سوی مکه حرکت کردم، و در هر منزلی گوسفندی برای آنان سر می بریدم، آنگاه که می خواستم خدمت امام صادق - ع - داخل شوم، حضرت خطاب به من فرمود: ای حسین، مؤمنان را ذلیل می کنی؟ گفتم: از چنین کاری به خدا پناه می برم.
امام فرمود: به من خبر داده اند که در هر منزلی گوسفندی قربانی می کنی؟ گفتم: از این کار، هدفی جز خدا نداشته ام، فرمود: آیا ندانستی که در میان همراهان تو افرادی هستند که دوست می دارند همچون تو عمل کنند لیکن توان آن را ندارند و احساس خود کوچک بینی و شکستگی روحی، می کنند؟! گفتم: از خدا طلب مغفرت دارم و دیگر چنین نکردم.»
(145) در تعداد همسفر نیز باید دقت کرد مستحب است از چهار تا هفت نفر بیشتر نباشند.
رسول خدا فرمود: محبوبترین یاران نزد خداوند - عزّوجلّ - چهار نفرند و هیچ گروهی از هفت نفر افزون نشوند مگر آن که هیاهو و جار و جنجالشان بسیار می شود.(146)
15 - یادآوری نعمت های خداوند
راهیِ حج، آنگاه که سوار بر مرکب می شود، مستحب است نعمت های خداوند را به یاد آورده، سپاسگزاری نماید و بگوید: «الحمد للَّه الذی هدانا للإسلام، و علمنا القرآن، و منّ علینا بمحمّد - ص - سبحان الذی سخر لنا هذا و ما کنا له مقرنین و انا الی ربنا منقلبون، و الحمد للَّه ربّ العالمین ...»
(147) علی بن ابیطالب - ع - فرمود: هر کس بر مرکب سوار شده، نعمت هایی را که خداوند به او داده به یاد آورد و آیه: «سبحان الذی سخّر لنا هذا و ما کنّا له مقرنین ...» را بخواند و بگوید: «استغفر اللَّه الذی لا اله الّا هو الحی القیوم و أتوب الیه، اللهم اغفر لی ذنوبی، انه لا یغفر الذنوب الّا أنت.» مولای بخشنده و کریم گوید: «ای فرشتگان من، بنده من می داند که گناهان را جز من کسی نمی بخشد.
شما شاهد باشید که من گناهان او را آمرزیدم.»
(148)
16 - دعا و ذکر در حال حرکت
پیمودن راه های زمین و آسمان همراه با فراز و نشیب و اوج و فرود است، اتومبیل به مناطق کوهستانی که می رسد، جاده های پر پیچ و خم کوهستان را طی کرده بالا می رود و پس از رسیدن به قلّه، سرازیر می شود، هواپیما نیز از فرودگاه برمی خیزد، اوج می گیرد و با رسیدن به مقصد فاصله خود را با زمین کم نموده، در فرودگاه به زمین می نشیند.
زائر در تمامی این مراحل سزاوار است یاد خدا را زیر لب زمزمه کند.
رسول خدا - ص - آنگاه که در مسیری بالا می رفت «اللَّه اکبر» و زمانی که فرود می آمد: «سبحان اللَّه» می گفت.(149) حذیفة بن منصور گوید: همراه با امام صادق - ع - به طرف مکه حرکت کردیم.
پس از نماز حضرت فرمود: «اللهم خل سبیلنا و أحسن تیسیرنا و أحسن عافیتنا» و هرگاه از بلندی بالا می رفت می فرمود: «اللهم لک الشرف علی کل شرف.»
(150) در بین راه، برخی مناطق، همچون گردنه های صعب العبور و راه های پر پیچ و خم خطرناک و ترس آفرین اند.
امام صادق - ع - فرمود: «اگر به جایی رسیدی که ترسانی، این آیه را بخوان: «ربّ ادخلنی مُدخل صدقٍ و أخرجنی مُخرج صدق و اجعل لی من لدنک سلطاناً نصیراً.»
(151) برخی از برادران رسول خدا - ص - نزد آن حضرت آمده، اظهار داشتند ما به قصد تجارت عازم شام هستیم به ما بیاموزید چه بگوییم.
پیامبر فرمود: آنگاه که مسافر در بین راه به منزلی فرود آمد نماز عشا را خوانده و به هنگام خوابیدن، تسبیحات حضرت فاطمه - سلام اللَّه علیها - را بگوید و سپس آیةالکرسی را بخواند.
پس همانا تا به صبح از هر بلایی مصون خواهد ماند.»
(152) امام سجاد - ع - فرمود: اگر کسی پیاده حج کند و سوره انا انزلناه فی لیلة القدر را بخواند، سختی پیاده روی را احساس نکند.»
(153) امام صادق - ع - به آن کس که تنها سفر کند، دستور داده اند به هنگام سفر این دعا را بخواند: «ما شاء اللَّه لا حول و لا قوة الّا باللَّه، اللهم آمن وحشتی و أعنّی علی وحدتی، و أدِّ غیبتی.»
17 ـ مسافرت در شبانتخاب شب برای مسافرت، توصیه رسول خدا ـ ص ـ است. امام صادق ـ ع ـ به نقل از پیامبر ـ ص ـ فرمود: «بر شما باد مسافرت در شب؛ زیرا زمین در شب درنوردیده می شود.»(59) قسمت پایانی شب برای آغاز سفر بهتر است؛ زیرا خداوند ابتدای شب را برای آسایش و راحتی انسان قرار داده، تا بدن استراحت لازم را داشته، و روح نشاط خود را بازیابد.علی ـ ع ـ به معقل فرمود: چون شب را آسودی، هنگام سحر و یا دمیدن فجر، در پناه برکت خداوند، سفر را آغاز کن.(60) 18 ـ شراکت در هزینه همستحب است مسافران همدل، پول و توشه خود و همراهان را یکجا جمع نموده، سپس از آن برداشت کرده، خرج کنند. این عمل برای اخلاق و رفتار آنان نیکوتر، و برای روح و جانشان پاکیزه تر است.(61) این ویژگی با سیستم کنونی، که کلیه هزینه ها از سوی سازمان حج و زیارت تأمین می شود، بخوبی سازگار است و دیگر مسافرتهای دسته جمعی از این قبیل را نیز شامل می شود.19 ـ حفظ پول و اثاثیهمسافر باید حافظ و نگاهبان پول و اثاثیه خود باشد تا در طول سفر دچار مشکل نشود، صفوان جمال به امام صادق ـ ع ـ گفت: می خواهم به حج بروم، خانواده من نیز همراه من است، پول و هزینه سفرم را در همیانی که دارم بگذارم؟ و آن را به کمر ببندم؟ امام فرمود: بله، پدرم پیوسته می فرمود: از توانمندی مسافر اینست که بتواند پول [و وسایل [خود را حفظ کند.(62) 20 ـ همراه داشتن مواد خوراکیدر سفر حج و عمره، از پاکیزه ترین خوراکی ها و بهترین مواد همچون بادام، شکر و سویق و آرد نرم الک نکرده، توشه بردارید که علی بن الحسین ـ ع ـ چنین می کرد.(63) امام صادق ـ ع ـ نیز فرمود: جوانمردی در سفر عبارت است از فراوانی و خوبی توشه و بذل و بخشش آن به همراهان و پنهان نگهداشتن اسرار همسفران ...(64) امام سجاد ـ ع ـ به نقل از رسول خدا ـ ص ـ فرمود: از بزرگواری مرد آن است که توشه سفر خود را پاکیزه و شیرین و گوارا سازد.21 ـ نیازمندیهای سفرمستحب است مسافر نیازمندیهای سفر را همچون: آینه، شانه، مسواک، دارو، درفش و نخ، سرپایی، ظرف آب، لباس، و ...(65) با خود بردارد. در روایت آمده است: پیامبر ـ ص ـ هرگاه به سفر می رفت چند چیز را همراه خود برمی داشت: 1 ـ آینه 2 ـ سرمه دان 3 ـ شانه 4 ـ مسواک.(66) امام صادق ـ ع ـ به مسافران توصیه فرمودند: مقداری تربت سالار شهیدان را با خود برداشته، آن را بوسیده، بر چشمانشان بگذارند سپس این دعا را بخوانند: «اللهم انی أسألک بحق هذه التربة، و بحق صاحبها، و بحق جدّه و بحق أبیه و بحق اُمّه و أخیه، و بحق وُلده الطاهرین، اجعلها شفاءً من کل داء، و أمانا من کل خوف، و حفظا من کل سوء.» سپس تربت را در جیب خود بگذارد، چنین انسانی پیوسته در پناه خداوند است.(67) 22 ـ کمک به دیگرانمستحب است مسافر به همراهان خود در طول سفر کمک کند. رسول خدا ـ ص ـ فرمود: کسی که مسافر مؤمن را یاری دهد، خداوند هفتاد و سه گرفتاری او را حل می کند.(68) امام سجاد ـ ع ـ بیشتر اوقات با کسانی به مسافرت می رفتند که آن حضرت را نمی شناختند و با آنها شرط می کرد تا در طول سفر، به آنان کمک کند. در یکی از این سفرها، مردی حضرت را شناخت و به همراهان خود، آن حضرت را معرفی کرد، آنان هراسان خدمت امام سجاد ـ ع ـ آمده دست و پای ایشان را بوسیده، عذر خواهی کردند.(69) پیامبر ـ ص ـ فرمود: «سید القوم خادمهم فی السفر»؛ بزرگ یک ملت آن کس است که در مسافرت به دیگران کمک کند.23 ـ جوانمردی در سفرمستحب است مسافران در سفر جوانمردی از خود نشان دهند. رسول خدا ـ ص ـ تلاوت قرآن، و حضور دائم در مساجد، و همراهی با برادران در حل حوائج و نیازهای آنان را نشانه فتوّت و جوانمردی در وطن، و فراوانی و خوبی توشه و بخشش آن به همسفران، و کتمان اسرار همراهان، و خوش خلقی، و شوخی بدون معصیت را علائم جوانمردی در سفر دانسته اند.(70) لقمان به فرزندش فرمود: اگر با گروهی مسافرت کردی، در کار خود و آنان فراوان مشورت کن، در چهره آنان فراوان لبخند بزن، از خوراکی ها و توشه هایی که همراه داری بر آنان ببخش و با آنان کریمانه عمل کن، دعوت آنان را پاسخ گوی و اگر از تو یاری خواستند، آنان را کمک کن. اگر در کار حقی از تو شهادت خواستند، شهادت ده، آنگاه که همراهان تو پیاده راه می پیمایند با آنان همراهی کن، و آن زمان که آنان به کاری مشغولند، با آنان کار کن، سخن سالمندانی که سن آنان از تو بیشتر است را پذیرا باش، اگر تو را به چیزی امر نمودند، پیروی کن و اگر چیزی از تو خواستند پاسخ مثبت ده و جواب منفی به آنان مده(71). 24 ـ اقامه نمازلقمان حکیم به فرزندش وصیت کرده، فرمود: فرزندم! آنگاه که وقت نماز فرا رسید، آن را بخاطر چیزی تأخیر مینداز، نماز را بجای آر و خود را از این دین رها ساز، نماز را به جماعت بخوان گرچه مکان برای نماز تنگ باشد، «گویی بر نوک نیزه ایستاده ای»، هرگاه به نزدیکی منزلی رسیدی از مرکب فرود آی و ابتدا مرکبت را رسیدگی کن (در آن زمان اسب و شتر بود و به آنان علوفه می دادند، و در این زمان اتومبیل است و نیاز به بنزین و روغن دارد) در سرزمینی فرود آی که سبزه زار و خوش منظر و آرام بوده، خاکی نرم داشته باشد ـ سنگلاخ نباشد ـ . و آنگاه که فرود آمدی، قبل از نشستن دو رکعت نماز بخوان ... اگر می توانی غذا نخوری تا ازآن به دیگران صدقه دهی، اینچنین کن. تا زمانی که سواره ای، قرآن بخوان، و هرگاه فراغتی یافتی دعا کن. در آغاز شب حرکت نکن، و بجای آن از پایان شب بهره بگیر، و در طول راه صدایت را بلند نکن.(72) 25 ـ مراعات حال دیگراندر تابستان و در هوای گرم، در صفوف نماز جماعت و یا جلساتی که حاجیان شرکت می کنند، سزاوار است مراعات حال دیگران را بکنند. پیامبر ـ ص ـ فرمود: سزاوار است نشستگان در تابستان بگونه ای بنشینند که میان هر دو نفر به اندازه بلندی یک ذراع فاصله باشد تا گرفتار رنج و زحمت نشوند.(73) 26 ـ وفاداریامام صادق ـ ع ـ فرمود: امام سجاد ـ ع ـ هنگام رحلت، به فرزندشان امام باقر ـ ع ـ فرمودند: من با این شتر بیست مرتبه به حج رفته ام، امّا به او تازیانه ای نزده ام، هنگامی که او مرد، لاشه اش را به خاک بسپارید تا درندگان گوشتش را نخورند ... پس آنگاه که شتر مرد، امام باقر ـ ع ـ گوری بساخت و او را دفن کرد.(74) 27 ـ مدارا با بیمارانپیامبر ـ ص ـ فرمود: اگر یکی از شما در مسافرت بیمار شد تا سه روز نزد او بمانید (و او را تنها نگذارید)(75) 28 ـ کوتاهی سفرمسافران پس از پایان یافتن کار و حاجی پس از خاتمه اعمال، زودتر نزد خانواده خویش بازگردد، امام سجاد ـ ع ـ فرمود: سفر پاره ای از عذاب و ناراحتی است، هر یک از شما که سفرش پایان پذیرفت (و کارش تمام شد) در بازگشت به سوی خانواده اش بشتابد.امام صادق ـ ع ـ نیز فرمود: از محلّی به محل دیگر رفتن، زاد و توشه را به پایان رسانده، اخلاق را بد و لباس را ژنده می نماید.29 ـ سوغاتهنگام بازگشت از سفر، برای زن و فرزندانتان هدیه ای به همراه بیاورید. امام صادق ـ ع ـ فرمودند: به هر مقدار که توان مالی دارید هر چند یک سنگ، برای زن و فرزندتان هدیه بیاورید.(76) 30 ـ استقبال حاجی در برگشتمردم حاجیان را هنگام عزیمت به بیت اللّه الحرام بدرقه می کنند و پس از مراجعت نیز به استقبال و دیدار آنان می روند. این سنّت حسنه در روایات مورد تأکید قرار گرفته از آن به عنوان امری مستحب یاد شده است.امام صادق ـ ع ـ به نقل از امام سجاد ـ ع ـ می فرمود: به حاجی و عمره گزار قبل از آن که آلوده به گناه شود، سلام کرده، با آنان مصافحه کنید.(77) و در روایتی دیگر امام سجاد ـ ع ـ توصیه فرموده که حجاج و عمره گزاران را گرامی بدارند.(78) امام باقر ـ ع ـ فرمود: گرامی داشتن حاجی و معتمر، بر شما واجب است.(79) امام صادق ـ ع ـ نیز فرمود: کسی که با حاجی تازه از سفر آمده، معانقه کند مانند آن است که حجرالاسود را لمس کرده باشد.(80) علی ـ ع ـ نیز فرمود: هنگامی که برادر شما از مکه بازگشت، میان دو چشم او، و دهانش را که با آن حجرالاسودی را که پیامبر ـ ص ـ بوسیده، بوسیده است، بوسه زنید. و نیز چشمی که به خانه خدا نگاه کرده، و جایگاه سجده و صورت رسول خدا ـ ص ـ را بوسیده، ببوسید و هنگام خوش آمد گویی، به او بگویید: خداوند اعمال حج تو را قبول کند، سعیت را بر تو ببخشاید، و آنچه هزینه کردی به تو عوض دهد، و این حج را نیز آخرین حج تو قرار ندهد.(81) حج نورانیتی برای حاجی به ارمغان می آورد و تا زمانی که آلودگی به گناه پیدا نکرده، آن نور در چهره او می ماند.(82)
پی نوشتها: 1 ـ غافر : 402 ـ وسائل الشیعه، ج11، ص343؛ فقیه، ج2، ص173 و 7633 ـ قال رسول اللّه ـ ص ـ : «سافروا تَصِحُّوا ...» وافی، ج12، ص351؛ فقیه، ج2، ص1734 ـ وسائل الشیعه، ج11، ص3655 ـ مصباح الشریعه.6 ـ تحریم : 87 ـ هود : 3 8 ـ مناجات التائبین، مفاتیح الجنان، ص218، چاپ دفتر نشر فرهنگ اسلامی 13699 ـ بیّنه : 410 ـ سنن نسائی، ج6، ص25؛ صحیح بخاری، ج4، ص20؛ صحیح مسلم، ج6، ص4611 ـ المیزان، ج5، ص43312 ـ وسائل، ج8، ص7613 ـ وافی، ج2، ص4714 ـ فیض القدیر 1 : 328 .15 ـ مؤمنون : 5116 ـ بقره : 172 ........................................................................................17 ـ هدایة السالک، ج1، ص137 18 ـ تفسیر طبری، ج4، ص166؛ در المنثور، ج1، ص221 ـ 22019 ـ هدایة السالک، ج1، ص29520 ـ ابن قدامه، المغنی، ج3، ص22121 ـ وسائل، ج11، ص3722 ـ همان، ص3823 ـ جواهر الکلام، ج17، ص27324 ـ جمعه : 6225 ـ وسائل الشیعه، ج1، ص347، ح1498226 ـ فقیه، ج2، ص174/77427 ـ فقیه، ج2، ص173/76828 ـ وسائل الشیعه، ج11، ص35829 ـ الخصال، ص393/9530 ـ وسائل، ج11، ص369، ح15039 و 1504031 ـ محاسن، ص348، ح23132 ـ محاسن، ص348، ح2333 ـ همان، ص379، ح1506434 ـ همان، ص380، ح15065؛ کافی، ج4، ص283، ح235 ـ کافی، ج2، ص543، ح9، چاپ بیروت36 ـ کافی، ج2، ص41 چاپ بیروت37 ـ وسائل، ج11، ص448، ح15227؛ کافی، ج2، ص174، ح1638 ـ فقیه، ج2، ص180، ح80539 ـ وسائل الشیعه، ج11، ص408، ح15121؛ محاسن، ص255، ح5440 ـ وسائل، ج11، ص405، ح1511541 ـ وسائل، ج11، ص408، ص1512342 ـ همان، ص410، ح15127؛ در مجمع البحرین آمده: ... النّفر بالتحریک، و هم عدّة رجال، قیل من ثلاثة الی عشرة، و قیل الی سبعة، ولا یقال: نَفَر فیما زاد علی العشرة. و النّفیر مثله. و فی الحدیث: «اذا سافر الرّجل وحده فهو غاوٍ و الإثنان غاویان و الثلاثة نَفَرٌ؛ أی جماعه و روی سَفَرٌ أی رَکْبٌ.43 ـ همان، ص410، ح1512944 ـ همان، ص411، ح1513045 ـ همان، ص409، ح1512646 ـ وسائل، ج11، ص412، ح1513347 ـ وسائل، ج11، ص41348 ـ همان، ح1513949 ـ وسائل، ج11، ص414، ح1514250 ـ وسائل، ج11، ص41651 ـ قرب الاسناد، ص32؛ وسائل، ج11، ص387، ح1508052 ـ همان، ص389؛ فقیه، ج2، ص178، ح79553 ـ وسائل، ج11، ص391، ح15088؛ فقیه، ج2، ص179، ح79654 ـ وسائل، ج11، ص393، ح15092؛ کافی، ج4، ص287، ح155 ـ الاسراء : 8056 ـ وسائل الشیعه، ج11، ص395، ح15096؛ محاسن، ص368، ح12057 ـ وسائل الشیعه، ج11، ص396، ح15099؛ مکارم الأخلاق، ص24258 ـ همان، ص397؛ ح15101؛ کافی، ج4، ص288، ح459 ـ کافی، ج8، ص314، ح48960 ـ نهج البلاغه، نامه 1261 ـ وسائل، ج11، ص41362 ـ همان، ص41963 ـ وسائل، ج11، ص423، ح1511164 ـ همان، ص424، ح1516265 ـ وسائل، ج11، ص425، ح1516566 ـ وسائل، ج11، ص426، ح1516767 ـ همان، ص428، ح1517368 ـ وسائل، ج11، ص429، ح1517969 ـ همان، ص430، ح1517770 ـ وسائل، ج11، ص436، ح15197؛ عیون اخبار الرضا، ج2، ص27، ح13771 ـ فقیه، ج2، ص194، ح88472 ـ فقیه، ج2، ص194، ح88473 ـ وسائل، ج12، ص14؛ کافی، ج2، ص662، ح874 ـ ثواب الاعمال، ج1، ص7475 ـ وسائل، ج11، ص45276 ـ وسائل، ج11، ص459، ح1525977 ـ کافی، ج4، ص256، ح17؛ فقیه، ج2، ص147، ح64878 ـ محاسن، ص71، ح14279 ـ فقیه، ج2، ص147، ح64980 ـ فقیه، ج2، ص196، ح891؛ محاسن، ص377، ح14981 ـ وسائل، ج11، ص447، ح15224؛ خصال، ص63582 ـ محاسن، ص71، ح143
آنچه که می تواند زائر بیت اللَّه الحرام را در دستیابی به این هدف یاری دهد عبارت است از:
1 - هدفداری در مسافرت
سیر و سیاحت با انگیزه صحیح و عقلایی، در قرآن کریم مورد تأیید و تشویق قرار گرفته و از مؤمنان خواسته شده، با مسافرت نمودن به گوشه و کنار جهان، در سرنوشت ملّتهای گذشته بیاندیشند و عبرت گیرند؛ «أولم یسیروا فی الأرض فینظروا کیف کان عاقبة الذین من قبلهم ...»
(97) امام صادق - ع - فرمود: در حکمت آل داود آمده است: انسان عاقل را سزد که جز با سه هدف به مسافرت نرود:
1 - توشه ای برای فردای قیامت برگیرد 2 - مخارج زندگی را تأمین و ترمیم نماید 3 - از راه حلال لذّت ببرد.(98) گاهی نیز هدف از مسافرت رفع خستگی و افسردگی است.
انسان های خسته از رنج کار و تلاش، با سفر به مناطق مختلف و استفاده از مناظر زیبای طبیعت، خستگی را از تن بدر کرده، برای کار و کوشش بیشتر، آمادگی پیدا می کنند.
پیامبر - ص - فرمود: مسافرت کنید تا سالم شوید.(99) گاهی هم سفر با انگیزه ستیز با دشمن و یا حضور یافتن در دیار دوست شکل می گیرد که سفر به قصد جهاد و حج پاداش بهشت برین دارد.
امیر مؤمنان علی - ع - در این زمینه فرموده است: «برای مجاهدان راه خدا [که به خاطر دفاع از حیثیت و شرف خویش پا به میدان جهاد می نهند]، و برای آن کس که برای انجام حج از خانه بیرون می رود و در بین راه مرگ گریبانش را می گیرد و ... بهشت را ضمانت می کنم.»
(100)
2 - توبه و استغفار
زائر این دیار باید قبل از ورود به سرزمین وحی، توبه نموده، گذشته سیاه و آلوده خود را با آب توبه بشوید.
امام صادق - ع - فرمود: «اذا أردت الحج ... ثم اغتسل بماء التوبة الخالصة من الذنوب والبس کسوة الصدق والصفا والخضوع والخشوع»؛(101) «هنگامی که قصد حج کردی با آب توبه خالص، گناهانت را بشوی و لباس راستی و پاکی و خضوع و خشوع را بر تن کن.» در قرآن نیز خطاب به مؤمنان آمده است: «یا ایّها الذین آمنوا توبوا الی اللَّه توبةً نصوحاً»؛(102) «ای ایمان آوردگان، به درگاه خدا توبه کنید، توبه ای از روی اخلاص که بازگشت به گناه در آن نباشد.» و در آیه دیگری فرموده است: «استغفروا ربّکم ثم توبوا الیه یمتّعکم متاعاً حسناً الی اَجَلٍ مسمّی و یؤت کلَّ ذی فضل فضله ...»؛(103) «از پروردگارتان آمرزش بخواهید و به درگاهش توبه کنید تا شما را از رزقی نیکو، تا آنگاه که مقرّر است، برخوردار کند، و هر شایسته انعامی را نعمت دهد ...» پشیمانی از گناه، آغازی برای جبران گناهان است.
امام سجاد - ع - فرمود: «الهی ان کان النّدم علی الذنب توبة، فانی و عزّتک من النادمین، و ان کان الاستغفار من الخطیئة حطَّة فانی و عزّتک من المستغفرین، لک العتبی حتی ترضی.»
(104) «خداوندا! اگر پشیمانی از گناه، توبه است قسم به عزّت تو که من از پشیمانهایم، و اگر استغفار و طلب آمرزش موجب از بین رفتن گناه است، همانا من - سوگند به عزّت تو - از آمرزش طلبانم.
تو را سزد که (بر ما) عتاب کنی تا باز (بلطف آیی) و خشنود گردی.» توبه صحیح نیز مراحلی دارد: ابتدا گناهکار باید پشیمان شود، سپس گناه را ترک کند و بعد از آن تصمیم بگیرد خود را به معاصی نیالاید.
اگر مالی از دیگران برداشته یا به زور گرفته، آن را به صاحبان اصلی مسترد دارد و اگر صاحبان آن را نمی شناسد، به امام مسلمین و مرجع دینی زمان خود بسپارد.
اگر با آبروی مردم بازی کرده، غیبت نموده، اتّهامی به دیگران وارد ساخته، آن را با صاحبان حقوق مطرح وحلالیّت بطلبد، و اگر دسترسی به آنها ندارد، تصمیم بگیرد در اوّلین فرصت ممکن آنان را یافته، عذر خواهی نماید.
و اگر امکان دستیابی به آنان وجود ندارد از خداوند طلب مغفرت کرده، برای صاحبان حق دعا نماید.
و اگر حقی الهی به گردن دارد، نماز را ترک نموده، روزه نگرفته، و ... آن را جبران نموده، تدارک کند.
و در نتیجه پس از آن که با آب توبه گناهان خود را شستشو داد، آماده راهیابی به درگاه ربوبی شود.
ز منجلاب هوس گر برون نهی قدمی نزول در حرم کبریا توانی کرد اگر ز هستی خود بگذری یقین می دان که عرش و فلک زیر پا توانی کرد
3 - وصیّت
مسافرت همیشه با خطر همراه بوده و هست.
راه های طولانی و ناهموار، دزدان مسلّح، نبودن امکانات غذایی و بهداشتی و ناامن بودن راه ها و امثال آن، موجب می شد تا تعدادی از مسافران جان به جان آفرین بسپارند و مظلومانه در گوشه ای به خاک سپرده شوند.
در عصر کنونی نیز که امکانات فراوانی برای مسافران فراهم شده، باز خطراتی جان انسانها را تهدید می کند.
افراد بشر، در زمین و آسمان امنیّت لازم را ندارند.
گاهی هواپیمای مسافربری بعلّت نقص فنی سقوط می کند و تعدادی کشته می شوند.
و گاهی دو اتومبیل باهم برخورد می کند و جان سرنشینان بی گناهش را می گیرد.
بنابر این هیچکس نمی تواند آینده اش را پیش بینی نموده و به بازگشت خویش مطمئن باشد.
از این رو نوشتن وصیت امری ضروری و لازم است تا وارثان دچار مشکل نشده، تکلیفشان را بدانند.
امام صادق - ع - فرمود: «کسی که بر مرکبی سوار می شود لازم است وصیت کند.»
4 - اخلاص در نیّت
سالکان این طریق، لازم است با نیتی خالص و جانی پاک در سرزمین وحی گام نهند، آنان که دل به دیگری سپرده اند به قرب حق راه پیدا نمی کنند.
خداوند در قرآن کریم فرموده است: «و ما اُمروا الّا لیعبدوا اللَّه مخلصین له الدین»؛(105) «و آنان را جز این فرمان ندادند که خدا را بپرستند در حالی که در دین او اخلاص می ورزند.» خداوند قبل از آن که به عمل آدمیان بنگرد، به نیّت های آنان نظر می کند.
رسول گرامی اسلام - ص - فرمود: «انما الاعمال بالنیّات»؛ «کارها بر اساس نیّت هاست و ارزیابی هر عمل بستگی به نیت و انگیزه آن عمل دارد.» ونیز فرمود: «خداوند آن مقدار از عمل را که خالص و پاک برای او انجام شده می پذیرد.»
(106) اخلاص شرط اساسی تمامی عبادات است و هر کس عبادتی را برای خودنمایی و ریا کاری، و یا دستیابی به امور مادّی و دنیایی انجام دهد، کاری بی فایده انجام داده است و صاحبش از آن بهره نخواهد گرفت.
این اصل تا آنجا اهمیت دارد که اگر رزمنده ای در میدان جنگ و جهاد شرکت نموده، برای رسیدن به غنیمت و یا چیره شدن در جنگ به تلاش نظامی دست زند و کشته شود، شهید بحساب نمی آید، و جایگاهش دوزخ است.
پیامبر - ص - در تقسیم بندی تنبّه آفرینی، حاجیان امت خود در آخر زمان را به سه دسته تقسیم فرموده اند:
1 - ثروتمندانی که برای تفریح به حج می روند! 2 - گروههای متوسط جامعه که برای سوداگری و تجارت به زیارت خانه خدا می روند!! 3 - نیازمندان آنان که برای خودنمایی و ریاکاری حج می گزارند! سلمان پس از شنیدن این سخن، با شگفتی سؤال کرد: ای رسول خدا آیا چنین زمانی فرا خواهد رسید؟ و پیامبر - ص - فرمود: سوگند به آن خدایی که جان من در دست اوست اینها در آینده واقع خواهد شد.(107) امام صادق - ع - نیز فرمودند: دو گونه حج وجود دارد:
1 - حجی برای خدا 2 - حجی برای مردم.
آن کس که برای خدا حج گزارد خداوند به وی پاداش بهشت دهد، و آن که برای مردم حج بجای آورد پاداش آن را در روز قیامت از مردم بگیرد!!(108) بنابر این آنان که فقط برای خدا حج انجام دهند مورد رحمت و مغفرت پروردگار قرار خواهند گرفت.(109)
5 - زاد و توشه حلال
حاجی باید زاد و توشه راه را از مال حلال تهیه کند.
پیامبر - ص - فرمود: خداوند پاکیزه است و جز پاکیزه را نمی پذیرد.
پیامبر - ص - فرمود: هنگامی که مردی با مال حرام حج می گزارد و می گوید: لبیک اللّهمّ لبیک خداوند به او پاسخ می دهد: لا لبیک ولا سعدیک حتی تَرُدَّ ما فی یدیک.
و در روایت دیگری آمده است: لا لبیک ولا سعدیک و حجّک مردود علیک.(110) خداوند در قرآن مؤمنان را به آنچه به رسولان خویش امر کرده، سفارش می کند و می فرماید: «یا ایها الرسل کلوا من الطیبات و اعملوا صالحاً انی بما تعملون علیم.»
(111) و فرمود: «یا ایها الذین آمنوا کُلوا من طیّبات ما رزقناکم.»
(112) حاجیانِ ژولیده موی و گرد و غبار بر چهره نشسته در سفر الهی حج، همه جا یا رب یا رب گفته، خدا را می خوانند، کسی که غذا و پوشاک خود را از راه حرام تهیه نموده و با حرام رشد یافته چگونه انتظار دارد خداوند دعایش را پاسخ بگوید؟! در اشعاری که به احمد بن حنبل منسوب است آمده است: حَجَجْتَ بمال اصلُه سحتٌ فما حججتَ ولکن حَجَّتِ العِیرُ لا یقبلُ اللَّهُ إلّا کلَّ طیّبةٍ ما کُلُّ من حجّ بیت اللَّه مبرور(113)
6 - چشم به مال دیگران نداشتن
حاجی سزاوار است، چشم از مال دیگران برداشته، حج را عزتمندانه بجای آورد.
ابن عباس گفته است: گروهی بدون تهیه زاد و توشه، حج می گزاردند، خداوند این آیه را نازل فرمود: «و تزوّدوا فانّ خیر الزاد التقوی.» عکرمه و مجاهد و جز آنان نیز گفته اند: گروهی از اعراب بدون همراه داشتن غذا و خوراکی لازم، به حج آمده می گفتند: ما توکل کننده بر خدا هستیم و برخی از آنان می گفتند: چگونه ممکن است که ما حج خانه خدا را انجام دهیم و او غذا به ما ندهد؟ و با این فکر و روش، باری بر دوش مردم شده، غذای اینگونه افراد را دیگران تأمین می کردند، خداوند آیه: «و تزوّدوا ...» را نازل و آنها را از این کار بازداشت.(114) در تاریخ آمده است: برخی از فقهای ری نزد شبلی آمده از او خواستند با توکل بر خدا در حج همراهی اش کنند، او نیز با آنان شرط کرد:
1 - خوراکی با خود برندارند! 2 - از هیچکس درخواستی نکنند! 3 - از هیچکس چیزی نپذیرند! و آنان در شرط سوّم ماندند!! سپس شبلی گفت: شما توکل کرده اید لیکن بر خوراکی ها و غذاهای دیگر حاجیان!!(115) احمد بن حنبل پیشوای حنبلیان درباره آنان که بدون زاد و توشه به سفر آمده اند گفت: من آن را دوست نمی دارم، اینان بر خوراکی های مردم توکل کرده اند.(116)
7 - تأمین مخارج زن و فرزند
حاجی قبل از سفر لازم است، مخارج زندگی زن و فرزندانش را تأمین نموده، سپس به حج مشرف شود.
آن کس که توان تأمین زندگی و هزینه خوراک و پوشاک خانواده خود را ندارد مستطیع نبوده، حج بر او واجب نیست.
امام صادق - ع - به نقل از پدر بزرگوارشان فرموده اند: «... من استطاع الیه سبیلاً» سبیل در آیه بمعنای گستردگی در مال است؛ به شکلی که با قسمتی از آن حج انجام داده و با باقیمانده آن خوراک (و زندگی زن و فرزندش) را تأمین کند.(117) در جای دیگر فرمود: «حج خانه خدا واجب است بر کسی که راهی بسوی آن بیابد و آن، توشه و وسیله سفر همراه با سلامتی است و نیز بجای گزاردن نفقه خانواده و آنچه پس از حج بدان نیاز دارد.»
(118) صاحب جواهر - رحمة اللَّه علیه - چهارمین شرط از شرایط استطاعت را، داشتن امکانات مالی به اندازه رفع نیاز، و تأمین مایحتاج زن و فرزند دانسته می فرماید: آن کس که چنین توانی ندارد حج بر او واجب نیست (بلا خلاف أجده، بل ربما یظهر من بعضهم الاجماع علیه ...)(119)
8 - انتخاب زمان مناسب
شنبه از روزهای هفته، بهترین روز برای آغاز سفر است.
ابو ایوب خزاز و عبداللَّه بن سنان از امام صادق - ع - معنای این فرموده خداوند بلند مرتبه را جویا شدند که: «فاذا قضیت الصلوة فانتشروا فی الأرض و ابتغوا من فضل اللَّه ...»؛(120)(121) حضرت فرمود: نماز، روز جمعه، و پراکنده شدن روز شنبه.(122) سزاوار است که انسان روز جمعه را برای فراگیری مسائل دینی، و بهره گیری معنوی قرار دهد.
امام باقر - ع - فرمود: «پیامبر - ص - روز پنج شنبه را برای مسافرت انتخاب می فرمود.(123) آنحضرت همچنین در جای دیگری می فرماید: «روز پنجشنبه را خدا، فرشتگان و رسول خدا - ص - دوست دارند.»
(124) کراهت سفر در روز جمعه، برای این است که مردم در نماز جمعه شرکت نموده، حضور خود در صحنه را به نمایش بگذارند.
امام صادق - ع - فرمود: «کراهت (سفر در روز جمعه) بخاطر نماز است.»
(125)
9 - غسل
مستحب است مسافر در آستانه حرکت غسل کند و هنگام غسل بگوید: «بسم اللَّه و باللَّه و لا حول و لا قوة الا باللَّه ...» و نیت غسل را، توبه، حاجت، زیارت، طلب خیر، نماز و دعا قرار دهد.
و اگر روز جمعه است غسل جمعه را نیز به نیت اضافه نموده، برای همه آنها یک غسل انجام دهد.(126)
10 - صدقه
مستحب است مسافر در آغاز حرکت، صدقه دهد و آیةالکرسی بخواند.(127) امام صادق - ع - فرمود: «صدقه بده و هر روزی که خواستی خارج شو.»
(128) و نیز دو رکعت نماز بخواند و بگوید: «اللهم انی استودعک نفسی و أهلی و مالی و ذریتی و دنیای و آخرتی و أمانتی و خاتمة عملی»؛(129) «خداوندا! خود، خانواده، پول، فرزندانم، دنیا، آخرت، امانت و پایان کارم را به تو می سپارم.» آنگاه همسر و فرزندانش را در اتاق گرد آورده، بگوید: «اللهم انی استودعک الغداة نفسی و مالی و أهلی و ولدی و الشاهد منّا و الغائب، اللهم اجعلنا فی جوارک اللهم لا تسلبنا نعمتک ولا تغیّر ما بنا من عافیتک و فضلک.»
(130) «بار خدایا: همانا من [از ]فردا، خود و مال و خانواده و فرزندانم، - چه آنان که نزد من اند، و چه آنان که نیستند - همه را به تو می سپارم.
پروردگارا! ما را در کنار خود قرارمان ده، و نعمتهایت را از ما مگیر و آنچه از سلامتی و فضل تو در اختیار ماست، تغییر مده.» و زمانی که از در خانه بیرون می رود، در آستانه در ایستاده، سوره های حمد و معوّذتین، قل هو اللَّه احد، آیةالکرسی را در پیش رو و سمت راست و چپ بخواند و بگوید: «اللهم احفظنی و احفظ ما معی، و سلّمنی و سلّم ما معی، و بلّغنی و بلّغ ما معی ببلاغک الحسن الجمیل»؛(131) «خداوندا! مرا و آنچه با من است نگهدار، و مرا و آنچه با من است سالم بدار، و مرا و آنچه با من است با صورتی نیکو و زیبا به مقصد برسان.» امام سجاد - ع - فرمود: هرگاه بنده ای از بندگان خداوند از خانه خارج می شود، شیطان سر راهش می آید، اگر گفت: «بسم اللَّه ...» دو فرشته [نگهبان برای انسان] به او گویند: «خود را کفایت کردی» و اگر گوید: «آمنت باللَّه» «به خدای ایمان دارم» گویند: هدایت شدی و راه یافتی، پس اگر گوید: «توکّلت علی اللَّه» «بر خدای توکّل کردم» گویند: محفوظ ماندی، آنگاه شیطان از او دست کشیده، آنجا را ترک می کند و می گوید: چگونه از کسی که هدایت شده، محفوظ مانده، و کفایت شده برای ما سودی حاصل خواهد شد؟(132) ذیل این روایت دارد: «یا ابا حمزه: ان ترکت الناس لم یترکوک و ان رفضتهم لم یرفضوک قلت: فما أصنع؟ قال: اعطهم من عرضک لیوم فقرک و فاقتک.» در روایت دیگری امام صادق - ع - فرمود: هنگامی که به قصد حج و عمره از خانه خود بیرون آمدی - انشاء اللَّه - ، پس دعای فرج را بخوان و آن دعا این است: «لا اله الّا اللَّه الحلیم الکریم، لا اله الّا اللَّه العلی العظیم، سبحان اللَّه رب السموات السبع، و رب الأرضین السبع، و رب العرش العظیم و الحمد للَّه ربّ العالمین.»
11 - بی خبر به مسافرت نروید
امام صادق - ع - به نقل از پیامبر - ص - فرموده اند: مسلمانی که قصد مسافرت دارد باید برادران دینی خود را از قصد خویش آگاه سازد، و متقابلاً این حق را ایجاد می کند که موقع بازگشت برادران ایمانی به دیدار او بیایند.(133)
12 - بدرقه مسافر
مستحب است مسافر را دوستان و بستگانش بدرقه کنند.
همچنین مستحب است برای مسافر دعا کنند.
پیامبر - ص - هرگاه مؤمنان را بدرقه می نمود، با آنان خداحافظی کرده، می فرمود: «خداوند بر تقوای شما بیفزاید و به سوی هر خیری شما را راهنمایی کند، و حاجات شما را برآورد، و دین و دنیای شما را سالم بدارد و شما را صحیح و سالم بازگرداند.»
(134) امام صادق - ع - برای گروهی از اصحاب خود که پیاده عازم حج بودند، دعا کرده، فرمود: «خداوندا! آنان را بر قدم هایشان استوار بدار و شریان های ایشان را آرام دار (قوّت قلب به آنان عنایت کن).»
(135) آنگاه که اباذر را به تبعیدگاه می بردند، علی، حسن و حسین - علیهم السلام - و عقیل پسر ابیطالب، عبداللَّه بن جعفر، و عمار یاسر او را بدرقه کردند و علی - ع - خطاب به آنان فرمود: با برادرتان اباذر خداحافظی کنید؛ زیرا مسافر ناچار باید به راه خود برود، و بدرقه کننده ناگزیر است که باز گردد.(136)
13 - انتخاب همراه
لذت سفر آنگاه افزون خواهد شد که انسان، رفیق و همنشین صمیمی برای خود برگزیند تا سختی های سفر بر او هموار گردد.
پیامبر - ص - به مسافران توصیه می فرمود: ابتدا رفیق راه را انتخاب کنید آنگاه مسافرت بنمایید «الرفیق ثم السفر.»
(137) و در سخنی دیگر به امیر مؤمنان علی - ع - فرمود: «به تنهایی سفر مکن، که همانا شیطان با شخص تنهاست، و او از دو نفر دورتر است و فاصله دارد.
ای علی، همانا مردی که تنها مسافرت کند در معرض گمراهی است، دو نفر نیز چنین اند، اما آنگاه که به سه رسیدند، گروه و کاروان به حساب می آیند.»
(138) رسول خدا - ص - سه نفر را لعنت فرمود:
1 - آن کس که تنها غذا بخورد 2 - کسی که در خانه ای تنها بخوابد 3 - سواری که در دشت و بیابان تنها حرکت کند.(139) اسماعیل بن جابر گفت: در مکه خدمت امام صادق - ع - بودم.
مردی از اهالی مدینه خدمت آن حضرت آمد، حضرت از او سؤال کردند: چه کسی همراهت بود؟ پاسخ گفت: با کسی همسفر نبودم.
امام صادق - ع - فرمود: «اگر من بر تو فرمان می راندم، نیکو ادبت می کردم.
سپس فرمود: یکی شیطان است، دوتا نیز شیطانند، سه نفر یاران و چهار نفر رفیقانند.»
(140) این روایت، بخوبی نشان می دهد که پیشوایان دین، مردم را به داشتن همراه در سفر ترغیب و تشویق می کرده اند.
و در حدیثی دیگر رسول خدا - ص - از کسی که تنها مسافرت کند، با عنوان «بدترین مردم» یاد کرده است.(141)
14 - هم شأنی در مسافرت
در انتخاب رفیق سفر لازم است دقت نموده، همراهانی هم شأن و هم طراز را برگزیند تا در سفر به او خوش بگذرد.
اسحاق بن جریر گفت: امام صادق - ع - پیوسته می فرمود: «با کسی همراه شوید که از همراهی با او احساس زینت و سرافرازی کنید و با آنان که همین احساس را نسبت به شما دارند همراه نشوید.»
(142) شهاب بن عبد ربّه گوید: به امام صادق - ع - گفتم: شما وضعیت من، و دوست گرفتنم و بخششی که نسبت به برادرانم دارم را می دانید، با گروهی از این دوستان در راه مکه همسفر می شوم و نسبت به آنان بذل و بخشش می کنم و امور معاششان را توسعه می دهم.
امام فرمود: «ای شهاب چنین مکن؛ زیرا که اگر تو دست بازی نسبت به آنان نشان دهی و آنان نیز چنین کنند، نسبت به آنان ستم کرده ای، و اگر امساک نموده، چیزی به آنان ندهی، خوارشان گردانیده ای، پس افرادی چون خود را همراه گیر، و با همسنگ خود همراه باش.»
(143) امام باقر - ع - نیز فرمود: «با مثل خودت مسافرت کن، و با کسی که مخارج تو را تأمین می کند همراه مباش؛ زیرا این عمل موجب ذلّت و خواری مؤمن است.»
(144) حسین بن ابی العلاء گفت: همراه با بیست و اندی مرد به سوی مکه حرکت کردم، و در هر منزلی گوسفندی برای آنان سر می بریدم، آنگاه که می خواستم خدمت امام صادق - ع - داخل شوم، حضرت خطاب به من فرمود: ای حسین، مؤمنان را ذلیل می کنی؟ گفتم: از چنین کاری به خدا پناه می برم.
امام فرمود: به من خبر داده اند که در هر منزلی گوسفندی قربانی می کنی؟ گفتم: از این کار، هدفی جز خدا نداشته ام، فرمود: آیا ندانستی که در میان همراهان تو افرادی هستند که دوست می دارند همچون تو عمل کنند لیکن توان آن را ندارند و احساس خود کوچک بینی و شکستگی روحی، می کنند؟! گفتم: از خدا طلب مغفرت دارم و دیگر چنین نکردم.»
(145) در تعداد همسفر نیز باید دقت کرد مستحب است از چهار تا هفت نفر بیشتر نباشند.
رسول خدا فرمود: محبوبترین یاران نزد خداوند - عزّوجلّ - چهار نفرند و هیچ گروهی از هفت نفر افزون نشوند مگر آن که هیاهو و جار و جنجالشان بسیار می شود.(146)
15 - یادآوری نعمت های خداوند
راهیِ حج، آنگاه که سوار بر مرکب می شود، مستحب است نعمت های خداوند را به یاد آورده، سپاسگزاری نماید و بگوید: «الحمد للَّه الذی هدانا للإسلام، و علمنا القرآن، و منّ علینا بمحمّد - ص - سبحان الذی سخر لنا هذا و ما کنا له مقرنین و انا الی ربنا منقلبون، و الحمد للَّه ربّ العالمین ...»
(147) علی بن ابیطالب - ع - فرمود: هر کس بر مرکب سوار شده، نعمت هایی را که خداوند به او داده به یاد آورد و آیه: «سبحان الذی سخّر لنا هذا و ما کنّا له مقرنین ...» را بخواند و بگوید: «استغفر اللَّه الذی لا اله الّا هو الحی القیوم و أتوب الیه، اللهم اغفر لی ذنوبی، انه لا یغفر الذنوب الّا أنت.» مولای بخشنده و کریم گوید: «ای فرشتگان من، بنده من می داند که گناهان را جز من کسی نمی بخشد.
شما شاهد باشید که من گناهان او را آمرزیدم.»
(148)
16 - دعا و ذکر در حال حرکت
پیمودن راه های زمین و آسمان همراه با فراز و نشیب و اوج و فرود است، اتومبیل به مناطق کوهستانی که می رسد، جاده های پر پیچ و خم کوهستان را طی کرده بالا می رود و پس از رسیدن به قلّه، سرازیر می شود، هواپیما نیز از فرودگاه برمی خیزد، اوج می گیرد و با رسیدن به مقصد فاصله خود را با زمین کم نموده، در فرودگاه به زمین می نشیند.
زائر در تمامی این مراحل سزاوار است یاد خدا را زیر لب زمزمه کند.
رسول خدا - ص - آنگاه که در مسیری بالا می رفت «اللَّه اکبر» و زمانی که فرود می آمد: «سبحان اللَّه» می گفت.(149) حذیفة بن منصور گوید: همراه با امام صادق - ع - به طرف مکه حرکت کردیم.
پس از نماز حضرت فرمود: «اللهم خل سبیلنا و أحسن تیسیرنا و أحسن عافیتنا» و هرگاه از بلندی بالا می رفت می فرمود: «اللهم لک الشرف علی کل شرف.»
(150) در بین راه، برخی مناطق، همچون گردنه های صعب العبور و راه های پر پیچ و خم خطرناک و ترس آفرین اند.
امام صادق - ع - فرمود: «اگر به جایی رسیدی که ترسانی، این آیه را بخوان: «ربّ ادخلنی مُدخل صدقٍ و أخرجنی مُخرج صدق و اجعل لی من لدنک سلطاناً نصیراً.»
(151) برخی از برادران رسول خدا - ص - نزد آن حضرت آمده، اظهار داشتند ما به قصد تجارت عازم شام هستیم به ما بیاموزید چه بگوییم.
پیامبر فرمود: آنگاه که مسافر در بین راه به منزلی فرود آمد نماز عشا را خوانده و به هنگام خوابیدن، تسبیحات حضرت فاطمه - سلام اللَّه علیها - را بگوید و سپس آیةالکرسی را بخواند.
پس همانا تا به صبح از هر بلایی مصون خواهد ماند.»
(152) امام سجاد - ع - فرمود: اگر کسی پیاده حج کند و سوره انا انزلناه فی لیلة القدر را بخواند، سختی پیاده روی را احساس نکند.»
(153) امام صادق - ع - به آن کس که تنها سفر کند، دستور داده اند به هنگام سفر این دعا را بخواند: «ما شاء اللَّه لا حول و لا قوة الّا باللَّه، اللهم آمن وحشتی و أعنّی علی وحدتی، و أدِّ غیبتی.»
17 ـ مسافرت در شبانتخاب شب برای مسافرت، توصیه رسول خدا ـ ص ـ است. امام صادق ـ ع ـ به نقل از پیامبر ـ ص ـ فرمود: «بر شما باد مسافرت در شب؛ زیرا زمین در شب درنوردیده می شود.»(59) قسمت پایانی شب برای آغاز سفر بهتر است؛ زیرا خداوند ابتدای شب را برای آسایش و راحتی انسان قرار داده، تا بدن استراحت لازم را داشته، و روح نشاط خود را بازیابد.علی ـ ع ـ به معقل فرمود: چون شب را آسودی، هنگام سحر و یا دمیدن فجر، در پناه برکت خداوند، سفر را آغاز کن.(60) 18 ـ شراکت در هزینه همستحب است مسافران همدل، پول و توشه خود و همراهان را یکجا جمع نموده، سپس از آن برداشت کرده، خرج کنند. این عمل برای اخلاق و رفتار آنان نیکوتر، و برای روح و جانشان پاکیزه تر است.(61) این ویژگی با سیستم کنونی، که کلیه هزینه ها از سوی سازمان حج و زیارت تأمین می شود، بخوبی سازگار است و دیگر مسافرتهای دسته جمعی از این قبیل را نیز شامل می شود.19 ـ حفظ پول و اثاثیهمسافر باید حافظ و نگاهبان پول و اثاثیه خود باشد تا در طول سفر دچار مشکل نشود، صفوان جمال به امام صادق ـ ع ـ گفت: می خواهم به حج بروم، خانواده من نیز همراه من است، پول و هزینه سفرم را در همیانی که دارم بگذارم؟ و آن را به کمر ببندم؟ امام فرمود: بله، پدرم پیوسته می فرمود: از توانمندی مسافر اینست که بتواند پول [و وسایل [خود را حفظ کند.(62) 20 ـ همراه داشتن مواد خوراکیدر سفر حج و عمره، از پاکیزه ترین خوراکی ها و بهترین مواد همچون بادام، شکر و سویق و آرد نرم الک نکرده، توشه بردارید که علی بن الحسین ـ ع ـ چنین می کرد.(63) امام صادق ـ ع ـ نیز فرمود: جوانمردی در سفر عبارت است از فراوانی و خوبی توشه و بذل و بخشش آن به همراهان و پنهان نگهداشتن اسرار همسفران ...(64) امام سجاد ـ ع ـ به نقل از رسول خدا ـ ص ـ فرمود: از بزرگواری مرد آن است که توشه سفر خود را پاکیزه و شیرین و گوارا سازد.21 ـ نیازمندیهای سفرمستحب است مسافر نیازمندیهای سفر را همچون: آینه، شانه، مسواک، دارو، درفش و نخ، سرپایی، ظرف آب، لباس، و ...(65) با خود بردارد. در روایت آمده است: پیامبر ـ ص ـ هرگاه به سفر می رفت چند چیز را همراه خود برمی داشت: 1 ـ آینه 2 ـ سرمه دان 3 ـ شانه 4 ـ مسواک.(66) امام صادق ـ ع ـ به مسافران توصیه فرمودند: مقداری تربت سالار شهیدان را با خود برداشته، آن را بوسیده، بر چشمانشان بگذارند سپس این دعا را بخوانند: «اللهم انی أسألک بحق هذه التربة، و بحق صاحبها، و بحق جدّه و بحق أبیه و بحق اُمّه و أخیه، و بحق وُلده الطاهرین، اجعلها شفاءً من کل داء، و أمانا من کل خوف، و حفظا من کل سوء.» سپس تربت را در جیب خود بگذارد، چنین انسانی پیوسته در پناه خداوند است.(67) 22 ـ کمک به دیگرانمستحب است مسافر به همراهان خود در طول سفر کمک کند. رسول خدا ـ ص ـ فرمود: کسی که مسافر مؤمن را یاری دهد، خداوند هفتاد و سه گرفتاری او را حل می کند.(68) امام سجاد ـ ع ـ بیشتر اوقات با کسانی به مسافرت می رفتند که آن حضرت را نمی شناختند و با آنها شرط می کرد تا در طول سفر، به آنان کمک کند. در یکی از این سفرها، مردی حضرت را شناخت و به همراهان خود، آن حضرت را معرفی کرد، آنان هراسان خدمت امام سجاد ـ ع ـ آمده دست و پای ایشان را بوسیده، عذر خواهی کردند.(69) پیامبر ـ ص ـ فرمود: «سید القوم خادمهم فی السفر»؛ بزرگ یک ملت آن کس است که در مسافرت به دیگران کمک کند.23 ـ جوانمردی در سفرمستحب است مسافران در سفر جوانمردی از خود نشان دهند. رسول خدا ـ ص ـ تلاوت قرآن، و حضور دائم در مساجد، و همراهی با برادران در حل حوائج و نیازهای آنان را نشانه فتوّت و جوانمردی در وطن، و فراوانی و خوبی توشه و بخشش آن به همسفران، و کتمان اسرار همراهان، و خوش خلقی، و شوخی بدون معصیت را علائم جوانمردی در سفر دانسته اند.(70) لقمان به فرزندش فرمود: اگر با گروهی مسافرت کردی، در کار خود و آنان فراوان مشورت کن، در چهره آنان فراوان لبخند بزن، از خوراکی ها و توشه هایی که همراه داری بر آنان ببخش و با آنان کریمانه عمل کن، دعوت آنان را پاسخ گوی و اگر از تو یاری خواستند، آنان را کمک کن. اگر در کار حقی از تو شهادت خواستند، شهادت ده، آنگاه که همراهان تو پیاده راه می پیمایند با آنان همراهی کن، و آن زمان که آنان به کاری مشغولند، با آنان کار کن، سخن سالمندانی که سن آنان از تو بیشتر است را پذیرا باش، اگر تو را به چیزی امر نمودند، پیروی کن و اگر چیزی از تو خواستند پاسخ مثبت ده و جواب منفی به آنان مده(71). 24 ـ اقامه نمازلقمان حکیم به فرزندش وصیت کرده، فرمود: فرزندم! آنگاه که وقت نماز فرا رسید، آن را بخاطر چیزی تأخیر مینداز، نماز را بجای آر و خود را از این دین رها ساز، نماز را به جماعت بخوان گرچه مکان برای نماز تنگ باشد، «گویی بر نوک نیزه ایستاده ای»، هرگاه به نزدیکی منزلی رسیدی از مرکب فرود آی و ابتدا مرکبت را رسیدگی کن (در آن زمان اسب و شتر بود و به آنان علوفه می دادند، و در این زمان اتومبیل است و نیاز به بنزین و روغن دارد) در سرزمینی فرود آی که سبزه زار و خوش منظر و آرام بوده، خاکی نرم داشته باشد ـ سنگلاخ نباشد ـ . و آنگاه که فرود آمدی، قبل از نشستن دو رکعت نماز بخوان ... اگر می توانی غذا نخوری تا ازآن به دیگران صدقه دهی، اینچنین کن. تا زمانی که سواره ای، قرآن بخوان، و هرگاه فراغتی یافتی دعا کن. در آغاز شب حرکت نکن، و بجای آن از پایان شب بهره بگیر، و در طول راه صدایت را بلند نکن.(72) 25 ـ مراعات حال دیگراندر تابستان و در هوای گرم، در صفوف نماز جماعت و یا جلساتی که حاجیان شرکت می کنند، سزاوار است مراعات حال دیگران را بکنند. پیامبر ـ ص ـ فرمود: سزاوار است نشستگان در تابستان بگونه ای بنشینند که میان هر دو نفر به اندازه بلندی یک ذراع فاصله باشد تا گرفتار رنج و زحمت نشوند.(73) 26 ـ وفاداریامام صادق ـ ع ـ فرمود: امام سجاد ـ ع ـ هنگام رحلت، به فرزندشان امام باقر ـ ع ـ فرمودند: من با این شتر بیست مرتبه به حج رفته ام، امّا به او تازیانه ای نزده ام، هنگامی که او مرد، لاشه اش را به خاک بسپارید تا درندگان گوشتش را نخورند ... پس آنگاه که شتر مرد، امام باقر ـ ع ـ گوری بساخت و او را دفن کرد.(74) 27 ـ مدارا با بیمارانپیامبر ـ ص ـ فرمود: اگر یکی از شما در مسافرت بیمار شد تا سه روز نزد او بمانید (و او را تنها نگذارید)(75) 28 ـ کوتاهی سفرمسافران پس از پایان یافتن کار و حاجی پس از خاتمه اعمال، زودتر نزد خانواده خویش بازگردد، امام سجاد ـ ع ـ فرمود: سفر پاره ای از عذاب و ناراحتی است، هر یک از شما که سفرش پایان پذیرفت (و کارش تمام شد) در بازگشت به سوی خانواده اش بشتابد.امام صادق ـ ع ـ نیز فرمود: از محلّی به محل دیگر رفتن، زاد و توشه را به پایان رسانده، اخلاق را بد و لباس را ژنده می نماید.29 ـ سوغاتهنگام بازگشت از سفر، برای زن و فرزندانتان هدیه ای به همراه بیاورید. امام صادق ـ ع ـ فرمودند: به هر مقدار که توان مالی دارید هر چند یک سنگ، برای زن و فرزندتان هدیه بیاورید.(76) 30 ـ استقبال حاجی در برگشتمردم حاجیان را هنگام عزیمت به بیت اللّه الحرام بدرقه می کنند و پس از مراجعت نیز به استقبال و دیدار آنان می روند. این سنّت حسنه در روایات مورد تأکید قرار گرفته از آن به عنوان امری مستحب یاد شده است.امام صادق ـ ع ـ به نقل از امام سجاد ـ ع ـ می فرمود: به حاجی و عمره گزار قبل از آن که آلوده به گناه شود، سلام کرده، با آنان مصافحه کنید.(77) و در روایتی دیگر امام سجاد ـ ع ـ توصیه فرموده که حجاج و عمره گزاران را گرامی بدارند.(78) امام باقر ـ ع ـ فرمود: گرامی داشتن حاجی و معتمر، بر شما واجب است.(79) امام صادق ـ ع ـ نیز فرمود: کسی که با حاجی تازه از سفر آمده، معانقه کند مانند آن است که حجرالاسود را لمس کرده باشد.(80) علی ـ ع ـ نیز فرمود: هنگامی که برادر شما از مکه بازگشت، میان دو چشم او، و دهانش را که با آن حجرالاسودی را که پیامبر ـ ص ـ بوسیده، بوسیده است، بوسه زنید. و نیز چشمی که به خانه خدا نگاه کرده، و جایگاه سجده و صورت رسول خدا ـ ص ـ را بوسیده، ببوسید و هنگام خوش آمد گویی، به او بگویید: خداوند اعمال حج تو را قبول کند، سعیت را بر تو ببخشاید، و آنچه هزینه کردی به تو عوض دهد، و این حج را نیز آخرین حج تو قرار ندهد.(81) حج نورانیتی برای حاجی به ارمغان می آورد و تا زمانی که آلودگی به گناه پیدا نکرده، آن نور در چهره او می ماند.(82)
پی نوشتها: 1 ـ غافر : 402 ـ وسائل الشیعه، ج11، ص343؛ فقیه، ج2، ص173 و 7633 ـ قال رسول اللّه ـ ص ـ : «سافروا تَصِحُّوا ...» وافی، ج12، ص351؛ فقیه، ج2، ص1734 ـ وسائل الشیعه، ج11، ص3655 ـ مصباح الشریعه.6 ـ تحریم : 87 ـ هود : 3 8 ـ مناجات التائبین، مفاتیح الجنان، ص218، چاپ دفتر نشر فرهنگ اسلامی 13699 ـ بیّنه : 410 ـ سنن نسائی، ج6، ص25؛ صحیح بخاری، ج4، ص20؛ صحیح مسلم، ج6، ص4611 ـ المیزان، ج5، ص43312 ـ وسائل، ج8، ص7613 ـ وافی، ج2، ص4714 ـ فیض القدیر 1 : 328 .15 ـ مؤمنون : 5116 ـ بقره : 172 ........................................................................................17 ـ هدایة السالک، ج1، ص137 18 ـ تفسیر طبری، ج4، ص166؛ در المنثور، ج1، ص221 ـ 22019 ـ هدایة السالک، ج1، ص29520 ـ ابن قدامه، المغنی، ج3، ص22121 ـ وسائل، ج11، ص3722 ـ همان، ص3823 ـ جواهر الکلام، ج17، ص27324 ـ جمعه : 6225 ـ وسائل الشیعه، ج1، ص347، ح1498226 ـ فقیه، ج2، ص174/77427 ـ فقیه، ج2، ص173/76828 ـ وسائل الشیعه، ج11، ص35829 ـ الخصال، ص393/9530 ـ وسائل، ج11، ص369، ح15039 و 1504031 ـ محاسن، ص348، ح23132 ـ محاسن، ص348، ح2333 ـ همان، ص379، ح1506434 ـ همان، ص380، ح15065؛ کافی، ج4، ص283، ح235 ـ کافی، ج2، ص543، ح9، چاپ بیروت36 ـ کافی، ج2، ص41 چاپ بیروت37 ـ وسائل، ج11، ص448، ح15227؛ کافی، ج2، ص174، ح1638 ـ فقیه، ج2، ص180، ح80539 ـ وسائل الشیعه، ج11، ص408، ح15121؛ محاسن، ص255، ح5440 ـ وسائل، ج11، ص405، ح1511541 ـ وسائل، ج11، ص408، ص1512342 ـ همان، ص410، ح15127؛ در مجمع البحرین آمده: ... النّفر بالتحریک، و هم عدّة رجال، قیل من ثلاثة الی عشرة، و قیل الی سبعة، ولا یقال: نَفَر فیما زاد علی العشرة. و النّفیر مثله. و فی الحدیث: «اذا سافر الرّجل وحده فهو غاوٍ و الإثنان غاویان و الثلاثة نَفَرٌ؛ أی جماعه و روی سَفَرٌ أی رَکْبٌ.43 ـ همان، ص410، ح1512944 ـ همان، ص411، ح1513045 ـ همان، ص409، ح1512646 ـ وسائل، ج11، ص412، ح1513347 ـ وسائل، ج11، ص41348 ـ همان، ح1513949 ـ وسائل، ج11، ص414، ح1514250 ـ وسائل، ج11، ص41651 ـ قرب الاسناد، ص32؛ وسائل، ج11، ص387، ح1508052 ـ همان، ص389؛ فقیه، ج2، ص178، ح79553 ـ وسائل، ج11، ص391، ح15088؛ فقیه، ج2، ص179، ح79654 ـ وسائل، ج11، ص393، ح15092؛ کافی، ج4، ص287، ح155 ـ الاسراء : 8056 ـ وسائل الشیعه، ج11، ص395، ح15096؛ محاسن، ص368، ح12057 ـ وسائل الشیعه، ج11، ص396، ح15099؛ مکارم الأخلاق، ص24258 ـ همان، ص397؛ ح15101؛ کافی، ج4، ص288، ح459 ـ کافی، ج8، ص314، ح48960 ـ نهج البلاغه، نامه 1261 ـ وسائل، ج11، ص41362 ـ همان، ص41963 ـ وسائل، ج11، ص423، ح1511164 ـ همان، ص424، ح1516265 ـ وسائل، ج11، ص425، ح1516566 ـ وسائل، ج11، ص426، ح1516767 ـ همان، ص428، ح1517368 ـ وسائل، ج11، ص429، ح1517969 ـ همان، ص430، ح1517770 ـ وسائل، ج11، ص436، ح15197؛ عیون اخبار الرضا، ج2، ص27، ح13771 ـ فقیه، ج2، ص194، ح88472 ـ فقیه، ج2، ص194، ح88473 ـ وسائل، ج12، ص14؛ کافی، ج2، ص662، ح874 ـ ثواب الاعمال، ج1، ص7475 ـ وسائل، ج11، ص45276 ـ وسائل، ج11، ص459، ح1525977 ـ کافی، ج4، ص256، ح17؛ فقیه، ج2، ص147، ح64878 ـ محاسن، ص71، ح14279 ـ فقیه، ج2، ص147، ح64980 ـ فقیه، ج2، ص196، ح891؛ محاسن، ص377، ح14981 ـ وسائل، ج11، ص447، ح15224؛ خصال، ص63582 ـ محاسن، ص71، ح143
تبلیغات
