مزار بقیع‏ (مقاله ترویجی حوزه)

این مبارک بقعه را، حاجت‏به نور ماه نیست‏ در دل هر ذره، خورشیدى نهان دارد بقیع‏ بقیع: مقدس‏ترین و با فضیلت‏ترین «شفق» مکانها، پس از قبر پیامبر گرامى اسلام(ص) در مدینه است. این مکان مقدس که محلّ دفن چهار امام معصوم - علیه‏السلام -، همسران و فرزندان رسول خدا(ص)، جمع کثیرى از صحابه و یاران آن حضرت و تعداد زیادى از علما، شهدا و بزرگان اسلام است، از دیدگاه تاریخى و معنوى، داراى ارزش فوق‏العاده‏اى است. و همین نکته موجب شد، تا در اولین شماره این مجلّه، جهت آشنایى خوانندگان محترم به شناخت و معرفى این مکان شریف و بزرگانى که در آن مکان آرمیده‏اند، بپردازیم. بقیع و معانى آن‏ قبرستان بقیع را که قدیمى‏ترین قبرستان مدینه است «جنةالبقیع» هم مى‏نامند. و از آنجا که در این مکان مقدس، درختى به نام «غرقد» بوده، به «بقیع الغرقد» نیز معروف است. بقیع در زبان عرب، به جایگاه وسیع، یا مکانى که در آن درخت و ریشه‏هاى درخت باشد اطلاق مى‏شود. در مجمع‏البحرین آمده است: «البقیع من الارض: المکان المتّسع (قیل) و لا یسمّى بقیعاً الّا فیه شجرا و اصولها، و منه، بقیع الغرقد». بعضى مى‏گویند: بقیع به معنى توتستان، و بقعه، و مزرعة نیز آمده است. در کنار بقیع الغرقد، قطعه دیگرى، به نام «بقیع العمّات» بوده است که در این اواخر دیوار بین دو بقیع را برداشته، و هر دو قسمت را به صورت یک قبرستان درآورده‏اند. بقیع در کجا واقع شده است؟ بقیع در سمت شرقى مسجدالنبى(ص)، و در حال حاضر تقریباً در وسط شهر مدینه واقع شده، که از شمال به شارع عبدالعزیز، و از شرق به شارع ستین، و از جنوب به شارع باب العوالى، و از غرب به شارع ابى‏ذر، محدود شده است. در گذشته، دیوارهاى بقیع، از گل و خشت خام درست شده بود، که بعداً دورتا دور این قبرستان را با بلوک‏هاى سیمانى دیوار کشیده و روى دیوار نیز نرده‏ها و پنجره‏هایى، نصب کردند. متأسفانه تا چند سال پیش، درب بقیع تنها براى دفن جنازه‏ها باز مى‏شد و در غیر آن، بسته بود. ولیکن از سال 1365 شمسى و به دنبال درخواست مردم مسلمان ایران و اقدامات مسؤولین ایرانى، در ساعاتى از روز، درب آن به روى زائران گشوده مى‏شود. فضیلت بقیع‏ پیامبر اکرم(ص) فرمود: سرزمین بقیع، نخستین مکانى است که در روز قیامت شکافته مى‏شود، و مدفونین آن سر از خاک بیرون مى‏آورند، و پس از آن زمین مکّه. و در روز قیامت، هفتاد هزار نفر از بقیع، در صحراى محشر حاضر مى‏گردند که صورتشان مانند ماه شب چهارده مى‏درخشد، و بدون حساب نیز داخل بهشت مى‏شوند. به گواهى تاریخ، پیامبر اسلام(ص) بارها و حتى در نیمه‏هاى شب به زیارت بقیع مى‏رفت و براى خفتگان در آن، طلب مغفرت مى‏کرد و مى‏فرمود: خدایا اهل بقیع را بیامرز. و نیز مى‏فرمود: مأموریت دارم تا بر اهل بقیع درود بفرستم: «انّى بعثت الى‏ اهل البقیع لأصلّى علیهم». گنجینه‏هاى گرانقدر در خاک بقیع‏ چنان که گفتیم بقیع، قبرستان قدیمى مدینه است که بهترین عزیزان پیامبر(ص) و سربازان فداکار اسلام، در آنجا مدفونند؛ اینک به نام برخى از آنها اشاره مى‏کنیم: 1 - مرقد چهار امام معصوم از ائمه شیعه(ع): امام‏مجتبى(ع)، امام سجاد(ع)، امام‏باقر(ع) و امام صادق(ع). 2 - (بنابه‏نقلى) قبرپنهان فاطمه زهرا(س). 3 - قبور فرزندان پیامبر(ص) مانند ابراهیم، زینب، ام‏کلثوم و رقیّه. 4 - قبور همسران آن حضرت. 5 - قبر فاطمه بنت اسد مادر على بن ابى طالب(ع). 6 - قبر عباس عموى پیغمبر(ص). 7 - قبر صفیّه و عاتکه، عمه‏هاى پیامبر(ص). 8 - قبرحلیمه سعدیه، مادر رضاعى آن حضرت. 9 - قبر عقیل برادر على(ع)، و عبداللَّه بن جعفر، همسر زینب کبرى(س). 10 - قبر سعد بن معاذ، و ابوسعید خدرى. 11 - قبر اسماعیل فرزند امام صادق(ع). 12 - قبر امّ‏البنین مادر حضرت ابى‏الفضل(ع). 13 - قبر عثمان بن مظعون، و سفیان بن الحارث بن عبدالمطلب. 14 - قبر جمعى از شهداى اُحُد و شهداى واقعه حرّه که محل آنها معلوم و مشخص است. 15 - قبور برخى از فرزندان ائمه و بستگان پیامبر گرامى اسلام(ص) و برخى از صحابه بزرگوار آن حضرت. 16 - قبور گروهى از راویان حدیث، و عده‏اى از علما، شهدا و قرّاء و مبلغین بزرگ اسلام. و سرانجام بسیارى از شخصیتهاى برجسته و افراد والامقام که از صدر اسلام تاکنون، در این سرزمین مقدس آرمیده‏اند و قبورشان مجهول است. قبورى که چنانچه، هر یک از آنها در دیگر بلاد اسلامى قرار داشت، آنچنان آباد و مجلل مى‏بود که چهره آن شهر را عوض مى‏کرد. سمهودى در «وفاءالوفاء» از مالک روایت کرده که: در این آرامگاه ده هزار نفر از صحابه گرامى و اکابر اسلام مدفونند، لیکن قبور تعدادى از آنها مخفى، و برخى دیگر هم که معلوم بوده به مرور زمان از بین رفته، و متأسفانه بسیارى از آنها را هم در این قرن اخیر از میان برده‏اند. «رفعت پاشا» نویسنده «مرآةالحرمین» عقیده دارد: بیش از دو هزار نفر از اصحاب و تابعین، در این قبرستان دفن شده‏اند. صحابه مدفون در بقیع‏ گروهى از صحابه که در این مکان شریف مدفونند عبارتند از: 1 - مقداد بن الاسود. 2 - مالک بن حارث. 3 - مالک اشتر نخعى. 4 - خالد بن سعید. 5 - خزیمة ذوالشهادتین، که پیامبر(ص) شهادت و گواهى او را به جاى دو شاهد عادل مى‏پذیرفت. 6 - زید بن حارثة. (پسرخوانده پیامبر«ص») 7 - سعد بن عباده. 8 - ابو دجانه انصارى. 9 - جابر بن عبداللّه انصارى. 10 - مالک بن نویره. 11 - زید بن ارقم. 12 - حسّان بن ثابت. 13 - قیس بن سعد بن عباده. 14 - اسعد بن زاره... مورخین نوشته‏اند: نخستین کسى که از انصار در بقیع مدفون شد، اسعد بن زراره بود، وى از بیعت کنندگان با پیامبراسلام(ص) در عقبه اول و دوم (پیش از هجرت) در سرزمین منى بوده است و نخستین کسى که از مهاجرین در بقیع مدفون شد، عثمان بن مظعون است که به حبشه و مدینه هجرت کرد و همو بود که سرپرستى گروه مهاجران اول به حبشه را عهده‏دار بود. علاوه بر افراد یاد شده، تعداد دیگرى از بستگان پیغمبر(ص) و فرزندان ائمّه - علیهم‏السلام - نیز در اینجا دفن شده‏اند، از جمله: 1 - محمد حنفیه، فرزند على(ع). 2 - حسن مثنى و جعفر و زید فرزندان امام مجتبى(ع). 3 - چهار تن از فرزندان امام سجّاد (ع) به نامهاى عمرالاشرف، عبداللّه باهر، حسین اکبر، حسین اصغر (حسین اصغر متولى موقوفات جدش على(ع) بوده که از موقعیّت والایى نیز برخوردار بوده است). 4 - از فرزندان امام باقر(ع): ابراهیم، عبداللَّه، زینب و امّ سلمه. 5 - از فرزندان امام صادق(ع): اسماعیل و عبداللَّه افطح. 6 - عبیداللَّه و اسحق از فرزندان امام کاظم(ع). 7 - فرزندان حضرت ابوالفضل(ع). 8 - امام زادگان دیگرى چون عبداللّه امیرالعارفین از فرزندان حسین اصغر، حسن مثلث فرزند حسن مثنى و... بعلاوه بقیع، مرقد گروهى از راویان و قرّاء و مبلغان نیز مى‏باشد، مانند: 1 - عبداللّه بن مسعود. 2 - معاذ بن جبل. 3 - سالم. 4 - ابوالحسین یحیى النسابة العقیقى، او نخستین کسى است که در انساب سادات، کتابى تدوین نموده، تألیفات بسیارى دارد، و در کتب رجال نیز مورد تمجید و تقدیس قرار گرفته است. 5 - سید الُمهنابن سنان الحسین اعرجى، او کسى است که سؤالهایى از مدینه منوره به حضور «علامه حلى(ره)» ارسال نمود، و علامه هم به سؤالهاى وى جواب داد و اکنون آن جوابها، به «اجوبةالمسائل المهنائیة» معروف است. لازم یه یادآورى است که در گذشته بقیع و مرقد امامان معصوم(ع) عموماً داراى بقعه و گنبد و بارگاه بوده و لیکن در سالهاى اخیر همه آنها تخریب گردیده و هم اکنون هیچ آثارى از آنها جز چند قطعه سنگ که در بالا و پائین قبور گذاشته شده، وجود ندارد.1 در حالى که اغلب این قبور چنانکه محمد بن محمود نجّار متوفاى 643 هجرى (در کتاب اخبار مدینةالرسول) ابن جبیر متوفاى 614 هجرى و ابن بطوطه متوفاى 779 آنها را مشاهده و خصوصیات آن را شرح داده‏اند، داراى کتیبه و سنگ‏هاى نوشته شده، بوده است. و نیز میرزا حسین فراهانى در سال 1320 و 1302 هجرى این آثار را دیده و در سفرنامه خود آنها را شرح داده است.2 مظلومترین و اندوهناکترین صحنه
بقیع‏
در بقیع صحنه‏هاى اندوهبار و حزن‏انگیز فراوانى است که از همه آنها اندوهبارتر، قبور چهار امام مظلوم و معصومى است که چون خورشیدى، در دل خاک مستور مانده‏اند: 1 - پیشواى دوم امام حسن مجتبى(ع). 2 - پیشواى چهارم امام زین‏العابدین(ع). 3 - پیشواى پنجم امام محمّد باقر(ع). 4 - پیشواى ششم امام جعفر صادق(ع). بدیهى است بیان علّت شهادت و دفن آن بزرگواران در بقیع و ماجراى تشییع و تدفین هر یک از آنها، خود کتابى مستقل و مقالاتى جداگانه مى‏طلبد که باید در جاى دیگر به آن پرداخت و این مختصر را گنجایش آن نیست. و اینک قسمتى از بیوگرافى و شرح اجمالى زندگانى برخى از بزرگان مدفون در بقیع را ذکر مى‏کنیم: 1 - فاطمه بنت اسد: فاطمه دختر اسد: فرزند هاشم، همسر ابوطالب و مادر على(ع)، جعفر، عقیل و هانى و طالب است. وى که از مهاجرین نخستین و بیعت کنندگان با حضرت محمد(ص) مى‏باشد به پاکى و پرهیزکارى مشهور است و تنها کسى است که در خانه کعبه وضع حمل نمود و مولود کعبه على(ع) را به دنیا آورد. او در زمان حیات پیامبر(ص)، جهان را بدرود گفت، آن حضرت در مرگ وى تأثر و اندوه فراوان از خود نشان داد، و سرانجام بر جنازه‏اش نماز خواند، و او را در میان قبر نهاد. برخى قبر او را در کنار قبر عثمان بن مظعون و ابراهیم فرزند پیامبر دانسته‏اند ولى مشهور این است که نزدیک قبر چهار امام معصوم(ع) قرار دارد که اهل سنت آن را قبر فاطمه زهرا(ع) مى‏دانند! این قبر قبلاً قبه و بارگاه داشته است. 2 - عباس، عموى پیامبر(ص) عباس فرزند عبدالمطلب عموى پیامبر(ص) و مادرش نتیله دختر خبّاب است. او دو تا سه سال از پیامبر اسلام(ص) بزرگتر بود. عباس از بزرگان و سادات قریش و بنى‏هاشم بود که پیش از ظهور اسلام منصب سقایت حاجیان و عمارت مسجدالحرام را به عهده داشت. او به دستور پیامبر اکرم(ص) در مکه ماند و فعالیتهاى ضد اسلامى قریش را به پیامبر(ص) گزارش مى‏کرد. و نیز او بود که خبر حمله قریش به مدینه را در جنگ احد و خندق به پیامبر(ص) اطلاع داد. عباس، دو ماه قبل از فتح مکه به سوى مدینه هجرت کرد. و از آن پس مستقیماً جزء یاران و صحابه پیامبر(ص) درآمد و از مهاجران شمرده شد. وى مورد توجه و عنایت خاص پیامبر(ص) بود، در جنگ حنین نیز فداکارى‏هاى زیادى انجام داد. عباس در سال 33 هجرى در عصر خلافت عثمان دار دنیا را وداع گفت. و در قبرستان بقیع در کنار قبر فاطمه بنت اسد دفن شد. 3 - عبداللَّه بن جعفر پس از مهاجرت گروهى از مسلمانان، به سرپرستى جعفر بن ابى‏طالب از مکّه به سوى حبشه و اقامت در آنجا، خداوند به جعفر فرزندى داد که نامش را عبداللَّه گذاشت. عبداللَّه اولین مولود مسلمانى بود که در حبشه به دنیا آمد. پدرش جعفر، در سال هفت هجرى از حبشه به مدینه بازگشت و در سال هشتم، به فرماندهى سپاهى که زید بن حارثه و عبداللَّه بن رواحه فرمانده دوم و سوم آن بودند عازم موته شد و در آنجا شهید گردید... رسول خدا(ص) با نشان دادن عکس‏العمل شدید نسبت به شهادت او و همراهانش، ایثار و فداکارى جعفر را ستود و براى تسلیت به خانواده‏اش به منزل وى رفت و بشارت خدا را نسبت به جعفر بدینگونه اعلان کرد که: خداوند متعال به جاى دو بازوى جدا شده او در جنگ موته، دو بال به او داده است تا در بهشت همانند فرشتگان پرواز کند و بدین جهت او را «جعفر طیّار» لقب داده‏اند. و امّا عبداللَّه پسر جعفر هم مورد محبت پیامبر(ص) بود، او کسى است که در کودکى با پیامبر(ص) بیعت کرد و پیامبر(ص) نیز با آنکه معمولاً بیعت کودکان را نمى‏پذیرفت بیعت او را پذیرا شد. عبداللَّه همسر بانوى بزرگ اسلام حضرت زینب کبرى(س) است. او مردى سخاوتمند و جوانمرد و از حامیان على بن ابیطالب(ع) بود که در سال 80 هجرى و در نود سالگى در مدینه فوت کرد، و او را در قبرستان بقیع کنار قبر عمویش عقیل دفن کردند. 4 - امّ‏البنین مادر ابوالفضل(ع) امّ‏البنین دختر حزام بن خالد همسر على بن ابى طالب(ع) بود، او مادر چهار پسر یعنى حضرت عباس، جعفر، عثمان و عبدالله است که تمامى این فرزندان در کربلا شهید شدند. این بانوى گرامى به امام حسین(ع) بیش از فرزندان خود علاقه داشت. هر چند نام او فاطمه بود، ولیکن به احترام فاطمه زهرا(ع) کمتر به این نام خوانده مى‏شد. و فقط او را به خاطر فرزندانش «اُمّ‏البنین» (مادر پسران) مى‏خواندند. وى در مدینه از دنیا رفت و در بقیع به خاک سپرده شد، قبر او در کنار قبر عمه‏هاى پیامبر (صفیه و عاتکه) قرار دارد. 5 - حلیمه‏ حلیمه از قبیله بنى سعد بن بکر و دختر ابو ذُوَیب، عبداللّه بن حارث است. وى مدتى دایه و مادر رضاعى پیامبر اکرم(ص) بوده است. او نیز در بقیع مدفون، و قبرش معروف است. على بن موسى مؤلف کتاب «وصف المدینه المنوره» مى‏نویسد: قبر او در جهت شمالى قبر عثمان قرار دارد که در سال 1303 هجرى داراى گنبد و بارگاه بوده است. 6 - اسماعیل فرزند امام جعفر صادق(ع) اسماعیل بزرگترین فرزند امام صادق(ع) و مورد علاقه شدید آن حضرت بود. مادرش فاطمه دختر حسین بن على(ع) است. در زمان امام صادق(ع) در سال 133 هجرى فوت کرد. امام(ع) در فوت اسماعیل شدیداً گریست و بدون کفش و عبا به استقبال جنازه وى که از منطقه عُریض به مدینه حمل مى‏شد، رفت. در بین راه چندین بار جنازه را به زمین نهاد و صورتش را باز کرد و سپس او را در بقیع دفن نمود. و این عمل بدین جهت بود که برخى خیال نکنند او (اسماعیل) امام بوده و نمرده است. ولى با این حال، عده‏اى از طرفدارانش او را مهدى موعود پنداشته و امامت را حق مسلّم او و فرزندانش بعد از امام ششم مى‏دانند و شیعیان اسماعیلى از این طایفه‏اند. «سمهودى» قبر او را در مقابل قبر عباس در سمت مغرب آن مى‏داند... مقبره او داراى بقعه‏اى بوده است که پس از خیابان کشى از قبرستان جدا، و سپس تخریب شد. 7 - محمد بن حنفیه‏ اسم او محمد اکبر، پسر على بن ابیطالب(ع)است. وى نیز در قبرستان بقیع دفن شده است. محمّد با آنکه به امامت على بن الحسین(ع) معتقد بود ولى پس از قیام مختار برخى او را امام و حتى مهدى موعود خوانده‏اند. مورخین مرگ او را در سال 81 هجرى ذکر کرده‏اند. 8 - قبور عمه‏هاى پیامبر(ص) دو تن از عمه‏هاى پیامبر اکرم(ص) به نامهاى «صفیه» و «عاتکه» در بقیع دفن شده‏اند و برخى معتقدند که سه تن از عمه‏هاى آن حضرت در آنجا مدفونند. شرح حال مختصر آنان: الف - صفیه دختر عبدالمطلب: او با حمزه سیدالشهداء از جهت پدر و مادر یکى بودند. وى همسر عوام بن خویلد برادر حضرت خدیجه و مادر زبیر بن عوام است. صفیه در نبرد احد حضور داشت و آنگاه که در کنار جسد مثله شده برادرش قرار گرفت سخنانى سوزناک و پرمعنى ایراد کرد. در جنگ خندق همراه حسان بن ثابت و دیگران، در کوشک فارع، به حراست شهر و نگهبانى از خانه‏اى که زنان و کودکان به دستور پیامبر(ص) در آن جمع بودند، پرداخت، مى‏نویسند: او یک یهودى مهاجم را نیز با شمشیر از پاى درآورد، و بدین خاطر، مورد تقدیر پیامبر قرار گرفت. صفیه در سال 20 هجرت در مدینه از دنیا رفت و در بقیع به خاک سپرده شد. ب - عاتکه دختر عبدالمطلب: عاتکه و دو خواهرش امیمه و بره از مادر دیگرى به نام فاطمه بنت عمر و بن عاید بن عمران بودند. همسر عاتکه امیة بن مغیرة بن عبداللَّه بود. وى از او دو پسرداشت: به نام‏هاى «زهیر» و «عبداللَّه». ظاهراً زهیر اسلام نیاورد و لیکن عبداللَّه با ابوسفیان بن حارث و عباس مسلمان شد و به حضور پیامبر(ص) رسید. به هر حال عاتکه پیش از وقوع جنگ بدر، شکست قریش را در رؤیا دیده بود. و سرانجام به مدینه هجرت کرد و در آنجا از دنیا رفت و در کنار قبر خواهرش صفیه به خاک سپرده شد. 9 - ابوسفیان بن حارث‏ ابوسفیان نوه عبدالمطلب و پسر عموى پیامبر اسلام(ص) است، او شبیه‏ترین افراد به پیامبر بود و پیش از فتح مکه، مسلمان شد. در جنگ حنین هنگامى که پیامبر(ص) در تنگه حنین به محاصره درآمد، و یارانش پا به فرار گذارده بودند، او با اخلاص فراوان به دفاع از اسلام و پیامبر(ص) پرداخت، حضرت او را مورد تجلیل قرار داد و از اهل بهشت معرفى کرد.3 وى در سال 20 هجرى در مدینه فوت کرد و در کنار مقبره‏اى در بقیع که بعدها به مقبره عقیل شهرت یافت، دفن گردید. 10 - عقیل پسر ابوطالب و برادر على(ع) او فرزند ابوطالب و مادرش فاطمه بنت اسد مى‏باشد که ده سال از جعفر و بیست سال از على(ع) بزرگتر بود. سه فرزند او به نامهاى مسلم، عبداللَّه و عبدالرحمن در کربلا و کوفه شهید شدند. نسل عقیل تنها از فرزند دیگرش محمد بن عقیل ادامه یافت. عقیل در علم انساب عرب شهرتى بسزا داشت. وى در جنگ بدر مسلمان شد، و در جنگ حنین فداکارى‏هاى زیادى نمود. عقیل در نزد پیامبر(ص) محبوب بود، و حضرت بدو چنین فرمود: تو را به دو جهت دوست دارم: 1 - به خاطر قرابت و خویشاوندى با من. 2 - به خاطر محبت عمویم ابوطالب به تو. او در آخر عمر نابینا شد و پیش از کشتار و قتل عام مدینه توسط یزید در واقعه «حرّه» در مدینه از دنیا رفت و در دار عقیل سمت غربى قبرستان بقیع که بعداً عبداللَّه جعفر و ابوسفیان بن حارث بن عبدالمطلب نیز در آنجا دفن شدند، به خاک سپرده شد. این مقبره قبلاً قبه و بارگاه داشت، که از بین رفته است. همسران پیامبر(ص) الف - زینب بنت جحش: او و برادرش عبداللَّه جحش از مسلمانان نخستین هستند، وى به اصرار پیامبر(ص) به عقد زید بن حارثه پسر خوانده پیامبر(ص) که از بردگان آزاد شده بود درآمد و شاید رسول خدا(ص)، مى‏خواست با این کار، رسم جاهلى را که اشراف با بردگان آزاد شده ازدواج نمى‏کردند، بشکند. مى‏گویند زینب در آغاز خواستگارى، تصور کرده بود که پیامبر(ص) او را براى خود خواستگارى کرده است و لذا تمایل فراوان نشان داد، ولى بعداً که معلوم شد حضرت او را براى زید خواستگارى نموده است، به احترام پیامبر پذیرفت. این ازدواج تا سال پنجم هجرى ادامه داشت. ولیکن زندگى آنان، بى‏اندازه سرد و بى‏فروغ بود. و سرانجام منجر به طلاق گردید. و از سوى دیگر طبق سنّت غلط جاهلى، ازدواج مرد با همسر پسر خوانده خود ممنوع بود، ولى قرآن این سنّت را منسوخ کرد زیرا اصولاً پسر خوانده پسر واقعى انسان نیست و آثار حقوقى فرزند انسان را ندارد ولى شکستن این سنّت غلط، کار آسانى نبود. از این رو بنابه دستور وحى، این سنّت شکنى به عهده پیامبر(ص) نهاده شد. و حضرت پس از طلاق گرفتن زینب، به امر خدا با او ازدواج کرد. و قرآن نیز در آیه 37 از سوره احزاب به این قضیه تصریح کرده است. «فلما قضى زید منها و طراً زوّجناکها...» «هنگامى که زید او را طلاق داد، ما او را به همسرى تو درآوردیم...» زینب در سال 20 هجرى در سن پنجاه سالگى از دنیا رفت و در مراسم تشییع جنازه او، رجال صحابه حاضر بودند و در بقیع به خاک سپرده شد. ب - عایشه بنت ابى بکر: عایشه دختر ابوبکر در سال چهارم بعثت متولد شد، مادرش ام رومان دختر عامر بود که در سال دوم هجرت و پس از گذشت پنج سال از وفات حضرت خدیجه با پیامبر(ص) ازدواج کرد. وى با آنکه طبق شواهد مسلّم تاریخى‏4 مردم را به قتل عثمان تحریک مى‏کرد ولى پس از خلافت على(ع) و بیعت عموم مردم با آن حضرت، به تحریک بعضى از افراد به عنوان خونخواهى عثمان، جنگ جمل را با همکارى طلحه و زبیر رهبرى کرد و از سپاه على(ع) شکست خورد. او در سال 58 هجرى (و به نقلى در 57) درگذشت. و ابوهریره بر جنازه‏اش نماز خواند و در بقیع مدفون شد.5 ج - حفصه دختر عمر بن خطاب: وى هیجده سال پیش از هجرت (5 سال قبل از بعثت) از مادرش زینب بنت مظعون متولد شد. او با خنیس بن حذافه ازدواج کرد و پس از مرگ وى در سال دوم یا سوم هجرت به عقد پیامبر(ص) در آمد.6 مى‏گویند: پیامبر او را طلاق داد و پس از مدتى، به دلایلى که خیلى روشن نیست رجوع کرد. به نقل واقدى او در سال 45 هجرى در مدینه از دنیا رفت و مروان بر جنازه‏اش نماز خواند، و در بقیع در کنار مقبره همسران پیامبر(ص) دفن شد. د - ام سلمه: نام او هند بنت ابى امیة بن مغیرة، و مادرش عاتکه بنت عمر کنانیه بود. او که از مسلمانان اولیّه بود، با ابو سلمه عبداللَّه بن عبدالأسد که وى نیز تازه به اسلام گرایش پیدا کرده بود، ازدواج کرد. و هر دو جزء نخستین گروه مهاجران، به حبشه بودند. ام سلمه در حبشه فرزندى به دنیا آورد که وى را «برّه» نام نهاد ولى پیامبر(ص) بعدها او را زینب نامید. ابوسلمه در جنگ بدر و سپس احد شرکت کرد ولیکن در جنگ احد بر اثر جراحات جنگ شهید شد. پیامبر(ص) پس از شهادت ابوسلمه، با ام سلمه ازدواج کرد. ام سلمه خواهر رضاعى عمار یاسر بود. او به خاطر ایمانش، در میان زنان پیامبر(ص) از موقعیت ممتازى برخوردار بود. وى همواره مدافع اهل بیت(ع) بود. و حتى چندین بار عایشه را از مخالفت با على(ع) و حرکت براى جنگ جمل برحذر داشت ولى سودى نبخشید. ام سلمه تا پس از شهادت امام حسین(ع) زنده بود. و او اولین کسى بود که با گریه‏اش بر امام حسین(ع)، مدینه را در عزا و ماتم فرو برد. وى در سال 61 هجرى وفات کرد. و دو فرزندش عمر و سلمه او را در بقیع و در کنا مقبره دیگر همسران پیامبر(ص) دفن کردند. ه - ماریه قبطیه: مى‏نویسند «مقوقس» پادشاه مصر در پاسخ نامه پیامبر اکرم(ص) نامه‏اى را در سال ششم هجرى، همراه با هدایایى به مدینه ارسال داشت که از جمله هدایا، کنیز جوانى به نام ماریه (مارى = مریم) دختر شمعون قبطى مصرى بود، ماریه در بین راه توسط نامه رسان پیامبر(ص) «حاطب ابن ابى بلتع» مسلمان شد. پس از مسلمان شدن، پیامبر اسلام(ص) او را به همسرى خود انتخاب کرد که از وى فرزندى به نام ابراهیم به دنیا آمد. و به همین جهت نیز مورد حسادت برخى از همسران پیامبر(ص) واقع شد زیرا رسول خدا(ص) تنها از دو همسر داراى فرزند ذکور شد یکى خدیجه، که قاسم و عبداللّه را و دیگر ماریه که ابراهیم را به دنیا آوردند. ولى متأسفانه قاسم در مکه فوت کرد و ابراهیم نیز در سن 22 ماهگى در مدینه از دنیا رفت و در بقیع دفن شد. و سرانجام ماریه در سال 16 هجرى، در عصر خلافت عمر بن خطاب در مدینه فوت کرد و در بقیع دفن گردید. و - رمله بنت ابى سفیان (ام حبیبه) او مسلمانى پاک و با اخلاص بود، که با همسرش عبیداللَّه بن جحش در یک حرکت قهرآمیز به حبشه مهاجرت نمودند. همسرش در آنجا به دین نصارى گرایش یافت، و در همانجا از دنیا رفت ولى رمله به اسلام پاى‏بند باقى ماند. به هر حال او که زنى مؤمن و از خاندان اموى بود، در حالى که از وطن رانده و در غربت مانده بود و در شرایط بسیار سختى قرار داشت، پیامبر اکرم(ص)، از راه تفقد و دلجویى توسط نجاشى، پادشاه حبشه، از وى خواستگارى کرد، و سرانجام با اعلان رضایت به عقد پیامبر(ص) درآمد. این ازدواج از لحاظ عاطفى و سیاسى و مصلحتى اهمیت فراوانى داشت. رمله یا ام حبیبه همچنان در حبشه بود تا آنکه در سال 7 هجرى همراه با آخرین گروه مهاجران، به مدینه بازگشت. وى در سال 44 یا 46 هجرى در مدینه درگذشت و در بقیع به خاک سپرده شد. ز - زینب بنت خزیمة: او دختر خزیمه بنت حارث است، وى زنى مهربان و رئوف بود که به او اُمّ‏المساکین (مادر مسکینان) لقب داده بودند، او نخست همسر عبداللَّه بن جحش بود که پس از شهادتش در جنگ اُحد به همسرى پیامبر(ص) درآمد. وى در حالى که بیش از سى سال نداشت در حیات پیامبر(ص) و در ماه ربیع‏الاخر سال 4 هجرى در گذشت. برخى نوشته‏اند که بیشتر از دو تا سه ماه با پیامبر(ص) زندگى نکرد و پس از فوت در بقیع به خاک سپرده شد. ح - صفیّه: او دختر حى بن اخطب یهودى بود که نخست با «ابو عبید سلام بن مُشکم» ازدواج کرده بود و سپس از او جدا شد. و همسر «کنانة بن ابى الحقیق» شد. وى پس از شکست خیبر به اسارت اسلام درآمد و سپس به همسرى پیامبر(ص) درآمد. ابن اسحاق و دیگران گفته‏اند او پیش از شکست خیبر در رؤیا دیده بود که به همسرى پیامبر آخرالزمان درآمده است و در این انتظار بود، تا آنکه به عقد پیامبر(ص) درآمد...7 وى در سال 50 یا 52 هجرى در مدینه فوت کرد و در بقیع به خاک سپرده شد. ط - سوده بنت زمعه: پدرش زمعة بن قیس به عبد شمس و نام مادرش شموس بنت قیس بن زید بود. وى نخست با «سکران بن عمرو» ازدواج کرد و با همسرش به حبشه مهاجرت نمود. ولیکن در فوت همسرش در حبشه یا مکّه اختلاف است. بهرحال پس از فوت همسرش، پیامبر(ص) او را به همسرى خود برگزید. او دومین زن پیامبر اسلام(ص) و اولین زنى است که آن حضرت پس از فوت خدیجه(ع)، با او ازدواج کرده است. وى در سال 50 یا 54 هجرى در مدینه وفات نمود و در قبرستان بقیع دفن شد. ى - ریحانه بنت زید: وى از قبیله بنى‏نظیر بود و قبلاً با مردى از بنى‏قریظه به نام «حکم» ازدواج کرده بود ولى پس از اخراج یهودیان بنى‏قریظه از مدینه مسلمان شد و در سال ششم هجرى به عقد پیامبر(ص) درآمد. طبق نقل مورخان وى در حیات پیامبر(ص) درگذشت ولیکن به نقل ابن سعد در طبقات، پس از مراجعت پیامبر(ص) از حجةالوداع فوت کرد و حضرت او را در بقیع دفن نمود.8 ک - جویره دختر حارث: از بنى مصطلق بود. او در جنگ مُرَیسَع (یا جنگ بنى‏مصطلق) همراه پدرش اسیر شد، وى به درخواست «ثابت بن قیس بن شماس» رئیس طایفه بنى‏مصطلق به ازدواج پیامبر(ص) درآمد. و از برکت این ازدواج اسیران بنى‏مصطلق - که یکصد خانوار بودند - آزاد شدند. او بیست ساله بود که در سال 5 یا 6 هجرت به ازدواج پیامبر(ص) درآمد و در سال 50 یا 56 هجرت، در ایام خلافت مروان بن حکم در مدینه فوت کرد و در بقیع مجاور قبور دیگر همسران پیامبر(ص) دفن شد.9 12 - فرزندان پیامبر(ص) الف - ام کلثوم: ام کلثوم یکى از دختران رسول خدا بود که با یکى از دو پسر ابولهب به نام عتیبه ازدواج کرده بود، با نزول سوره: «تبّت یدا ابى لهب...» و قطع رابطه ام‏جمیل و ابولهب با پیامبر(ص)، ابولهب فرزندش را به طلاق دادن ام کلثوم مجبور کرد، از آن پس وى در خانه پدر، همراه فاطمه(ع) بود که تا پس از مرگ «رقیه» (دختر دیگر پیامبر و همسر قبلى عثمان بن عفان) بنا به نقلى به همسرى عثمان درآمد. وى تا سال نهم هجرى زنده بود ولیکن فرزندى براى عثمان به دنیا نیاورد و پس از آن درگذشت. اسماء بنت عمیس و صفیه بنت عبدالمطلب او را غسل دادند و در بقیع، در مقبره بنات رسول‏اللّه(ص) دفن شد. ابن حجر در «الاصابه» مى‏نویسد که: على(ع) و فضل بن عباس و اسامة بن زید وارد قبر شدند تا او را دفن کنند و امّا از حضور عثمان در دفن او خبر و سندى در دست نیست. ب - زینب: مورخین: او را بزرگترین دختر حضرت رسول(ص) و خدیجه(ع) مى‏دانند که پیش از بعثت متولد شد. او همسر ابوالعاص فرزند ربیع و مادر ابوالعاص نیز «هاله» خواهر خدیجه بود. زینب بعد از ظهور اسلام مسلمان شد ولیکن شوهرش به شرک باقى بود، وى بعد از هجرت پیامبر(ص) با شوهرش در طائف ماند. ابوالعاص در جنگ بدر اسیر شد، مقرر گردید هر اسیرى براى آزادى خود فدیه‏اى بدهد، و آنگاه این خبر به گوش زینب رسید. گلوبندى را که مادرش حضرت خدیجه به او داده بود، براى مسلمانان فرستاد، پیامبر(ص) با دیدن گلوبند خدیجه متأثر شد و پیشنهاد آزادى او را مطرح فرمود، مسلمانان هم به احترام پیامبر(ص) ابوالعاص را بدون فدیه آزاد ساختند. و بنا شد که ابوالعاص، دختر پیامبر(ص) را، طلاق داده، به مدینه بفرستد که او نیز موافقت کرد. سرانجام زینب به مدینه هجرت کرد، و ابوالعاص نیز بعدها به مدینه آمد و مسلمان شد. و چون تاجر پیشه بود به مکّه برگشت و اموال مردم را رد کرد و پس از تصفیه حساب، به مردم چنین گفت: من مسلمان شدم. و سپس به مدینه آمد و مجدّداً با زینب ازدواج کرد. به هر حال زینب در سال 8 هجرى از دنیا رفت و پیامبر(ص) بر او نماز گذارد و در بقیع دفن شد. ج - رقیّه: رقیه دختر رسول خدا(ص) که به نقلى همسرش «عتبه» پسر ابولهب بود و او (مانند برادرش عتیبه) با فشار پدرش ابولهب، او را طلاق داد. و بعد از مدتى رقیه با عثمان ازدواج، و با او به حبشه هجرت کرد، و سپس همراه پیامبر(ص) به مدینه بازگشت و در سال دوم هجرت در مدینه فوت نمود و در بقیع دفن شد. مى‏گویند: او از عثمان فرزندى در حبشه به دنیا آورد که نامش را عبداللّه نهاده بودند ولى در سال چهارم هجرت براثر بیمارى فوت کرد و از آنجا که «عثمان بن مظعون» نخستین مسلمانى بود که در مدینه درگذشت، پیامبر اسلام(ص) پس از فوت رقیه خطاب به وى فرمود: «الحقى بسلفنا عثمان بن مظعون» آنگاه دستور داد او را در مجاورت قبر عثمان بن مظعون دفن کنند. ابن عباس مى‏گوید: پیامبر(ص) کنار قبر وى نشست، در حالى که فاطمه زهرا(س) هم در کنارش بود و مى‏گریست، و آن حضرت اشک چشم فاطمه(س) را با لباس خود پاک مى‏کرد. «و قعد رسول‏اللّه(ص) على شفیر القبر و فاطمة جنبه تبکى فجعل النبى(ص) یمسح عین فاطمه بثوبه رحمة لها».10 چنان که اشاره شد، عثمان بن مظعون نخستین فرد از مسلمانان بود که در بقیع دفن شد. و پس از آن قبرش نشانى براى مسلمانان گشت تا مردگان خود را در همان حوالى به خاک سپارند. د - ابراهیم: او از فرزندان حضرت محمد(ص) و مادرش، ماریه قبطیه بود، در ذى‏الحجه سال 8 هجرى قمرى، به دنیا آمد. قابله‏اش «سلمى» و دایه‏اش «امّ‏برده» دختر منذر بن زید از بنى‏نجار بود. پیامبر(ص) به وى علاقه زیادى داشت. او یک سال و ده ماه در کنار پدر بزرگوار و مادرش بود و سپس در سال دهم هجرت فوت کرد، و در بقیع دفن شد. رسول خدا(ص) در فوت او بسیار ناراحت گردید و بر حسب اتفاق، خورشید در آن روز گرفت، و مردم نیز آن را معلول مرگ ابراهیم پنداشتند، ولى پیامبر(ص) فرمود: این چنین نیست، هرگز خورشید و ماه، براى مرگ یا حیات کسى گرفته نمى‏شود و شما در صورت مشاهده «کسوف» یا «خسوف» باید به نماز بایستید. پاورقى‏ها: - 1 - راهنماى حرمین شریفین ج 5، ص 142. 2 - مدینه شناسى، از محمد باقر نجفى. 3 - مستدرک حاکم، ج 2، ص 318 و مدینه‏شناسى. 4 - تاریخ یعقوبى (چاپ نجف)، ج 2، ص 142 و نیز ج 2، ص 165؛ الکامل ابن اثیر، ج 3، ص 206؛ الفتوح، ج 2 ص 248 و... 5 و6 - مدینه شناسى ص 366 و 365. 7 و8 و9 - سیره ابن هشام، ج 3، ص 295؛ اعلام الورى و تاریخ یعقوبى و طبقات الکبرى، و مدینه‏شناسى ص 375 تا 365. 10 - ترجمه: «پیامبر(ص) برکنار قبر نشست و فاطمه(س) در کنار او بود و مى‏گریست پیامبر(ص) با رحمت و لطف، اشکهاى فاطمه را با لباس خود پاک مى‏نمود.»