بازشناسی ضرورت ها، کارکردها و انواع فضاهای زیرزمینی سنتی با تأکید بر تجارب ایرانی (مقاله علمی وزارت علوم)

چکیده

استفاده از فضاهای زیرزمینی یکی از مهم ترین روش های زندگی و سکونت در طول تاریخ بوده است. تجلی این مهم در دوره های گذشته، یکی از گونه های مهم فضایی در مقیاس بنا و سکونتگاه در مناطق مختلفی از جهان محسوب می شود. مطالعه چیستی، چرایی، ضرورت ها و چگونگی استفاده از این نوع فضاها و ویژگی های آن در نقاط مختلف جهان مسئله اصلی این تحقیق است. هدف این نوشتار، مطالعه علل، ضرورت ها، چگونگی استفاده از فضاها و سکونتگاه های زیرزمینی و انواع آن در ایران و جهان است. مقاله حاضر که با روش تحقیق تحلیلی و قیاسی و مطالعه نمونه های موردی انجام شده است، نشان می دهد که این نوع فضاها از دوره های گذشته تاکنون با علل و ضرورت های گوناگونِ اقلیمی، دفاعی و امنیتی، اعتقادی، ویژگی های محیطی و توپوگرافی، اقتصادی در قالب فرم های متنوع مورداستفاده قرار گرفته اند. فضاهای زیرزمینی از مزایای ایمنی و امنیت، ثبات دمایی و تغییرات دمایی اندک برخوردار است و محیطی مساعد برای زیست انسان و نیازهای حیاتی وی از قبیل ذخیره و نگهداری احشام و مواد غذایی فراهم می نماید. اغلب سکونتگاه های زیرزمینی در دو گونه اصلی سکونتگاه های زیرزمینی در مناطق مسطح و بدون شیب و سکونتگاه های کوه پایه ای و صخره ای در زمین های شیب دار قرار می گیرند. این نوع سکونتگاه ها در چین و مناطق شمال آفریقا، به ویژه تونس با ضرورت های اقلیمی، امنیتی و محدودیت های محیطی ایجاد شده اند. در ایران سکونتگاه های گونه اول در مناطق کویری مانند نوش آباد و سکونتگاه های گونه دوم در مناطق کوهستانی شمال غرب ایران مانند روستای کندوان، از نمونه های بارز به شمار می روند. به طورکلی ضرورت های امنیتی، اقلیمی و طبیعی از علل اصلی پیدایش و کارکرد این فضاها بوده است. حفاری زمین، تپه ها و کوه ها و پناه بردن به زیرزمین، علاوه بر حفاظت انسان و دارایی هایش، فضاهایی ماندگار در طول تاریخ به وجود آورده است. این فضاها به دلیل منظر درونی و بیرونی منحصربه فرد، از جذابیت و خاطره انگیزی بالایی به ویژه برای گردشگران و غیرساکنان برخوردارند. توجه به ویژگی های مثبت این فضاها به ویژه در روستاها می تواند در حفظ هویت بومی آن ها نقش مؤثری ایفا نماید.