عدالت و حکومت از دیدگاه على علیه‏السلام

معناى عدالت
واژه عدل و عدالت در لغت به معناى انصاف، داد، داورى و درستى آمده و شاید بهترین معنا همان مفهومى باشد که على علیه‏السلام درباره آن ارائه دادند: «العدل یضع الامور مواضعها»(2) یعنى: عدل آن است که هر چیزى، در جایگاه خود قرار گیرد. یکى از نویسندگان در تعریف عدالت مى‏نویسد:
«لفظ عدالت را از روى دلالت، معنایى است از معناى مساوات و عدالت یعنى: مساوات و انصاف و میانه‏روى و رعایت حد اعتدال و این که در هر امرى حد وسط را رعایت نمودن. بنابراین، عادل کسى است که نسبت به مردم از روى انصاف عمل کند و با نفس خود نیز انصاف داشته باشد و عدل یعنى: نهادن هر چیز به جاى خود و اعطاى حق هر کسى آن طور که باید.»(3)
در حقیقت، عدالت اعطاى حق به صاحبش و یا لحاظ کردن استحقاق طبیعى هر فرد یا شى‏ء است و نقطه مقابل آن، ظلم، عدم ملاحظه استحقاق افراد و اشیاست.
تبیین تفاوت عدل و ظلم
تفاوت ظاهرى میان عدل و ظلم این است که گفته شود عدالت همان راستى و درستى و دادن حقوق افراد به صاحبان حق و ظلم، عدم ملاحظه این امور در اشیا یا اشخاص و هر چیز را از جاى خود خارج کردن است. اما حضرت على علیه‏السلام در تبیین واژه عدالت و ظلم نکات ظریفى را بیان داشته‏اند.
آن حضرت، این دو لفظ را شبیه حق و باطل دانستند و فرمودند: «العدلُ صورةُ واحِدَةٌ والجورُ صورٌ کثیرةٌ.»(4) یعنى: عدالت و دادگرى یک چهره دارد و ستم و ظلم داراى چهره‏هاى زیادى است.
توضیح این که عدالت همانند حق است که امر ثابت و معینى است. چهره عدالت روشن است؛ زیرا در همه جا با همان چهره واقعى خود ظهور و تجلى دارد. اما ظلم همانند باطل است که چهره‏هاى متعدد و گوناگون داشته و افراد را به شبهه مى‏اندازد.
چرا اقامه عدل مشکل و ظلم امرى آسان است؟
دلیل این که اجراى عدالت و اقامه عدل دشوار است و ظلم نمودن به نفس یا به دیگران سهل و آسان، از همین فرمایش امام اول، روشن مى‏شود: عدل، یک طریق و مسیر بیشتر ندارد ولى ظلم، طرق متعدد و مختلف دارد. این دو (عدل و ظلم) همانند به هدف خوردن و خطا رفتن در تیراندازى است. آنان که تیرشان به خطا مى‏رود، بیشتر از افرادى هستند که تیرشان به هدف مى‏خورد؛ زیرا به هدف نشستن تیر نیاز به تلاش و مهارت بیشترى دارد، ولى به خطا رفتن آن نیازى به این امور ندارد. این تشبیه و تعلیل زیبا و ظریف از امیر مؤمنان است:
«وَ هُما یشْبهانِ الاصابَةَ فى الرِّمایةِ و الخطأ فیها و اِنَّ الاصابةَ تحتاج الى ارتیاضٍ و تَعَهُّدٍ والخطأُ لا یحتاج الى شى‏ءٍ من ذلک.»(5)
یعنى: و این دو شبیه است به هدف خوردن و خطا رفتن در تیراندازى؛ زیرا به هدف نشستن تیر، نیاز به کوشش و مهارت دارد ولى به خطا رفتن آن، نیازى به هیچ کدام از اینها ندارد.
البته مراد از کوشش و مهارت در اینجا همان کوشش در دیندارى و مهارت در ایمان است. هیچ کس قادر نخواهد بود که تیر را به هدف برساند و اجراى عدل و اقامه قسط کند مگر آن که در دیندارى و خداترسى و ایمان به حق، انسان وارسته‏اى باشد. این سخن على علیه‏السلام اگر با تاریخ تمدن بشر تطبیق گردد نیازى به تفسیر ندارد؛ زیرا در طول تاریخ اگر اندک خدمتى به بشریت شده باشد، از جانب حاکمانى بوده است که حمیت دینى داشته‏اند.
رابطه ایمان و عدالت
اگر عدالت به معناى قرار دادن و نهادن هر چیز در محل حقیقى خود باشد، عادل کسى است که هرچیز را در جاى خود قرار دهد؛ یعنى حقوق همه افراد را لحاظ نموده و ذره‏اى در این امر کوتاهى نورزد. حال آیا هر کسى مى‏تواند از چنین قدرتى بهره‏مند گردد یا فقط عده خاصى از این توانایى بهره‏مندند؟
پاسخ امیرالمؤمنین على علیه‏السلام این است که عدالت از ایمان برمى‏خیزد و ایمان، اساس و پایه عدالت و عدل، ثمره و نتیجه ایمان است. تا انسان، دیندارى خود را تقویت نکند و در خداترسى به درجاتى نرسد، در اجراى عدالت عاجز است؛ زیرا ممکن نیست مسلمانى داعیه ایمان داشته باشد و در عین حال عدالت را در زندگى خانوادگى و حیات اجتماعى زیر پا بگذارد. حضرت على علیه‏السلام به عنوان اولین امام مى‏فرماید: «العدل رأس الایمان و جماع الاحسان.»(6) یعنى: دادگرى و عدالت در رأس ایمان و گرد آورنده احسان است.
در قرآن، عدالت جزء مهمترین رکن تقوا دانسته شده است. بنابراین، میان ایمان و عدالت، پیوند ناگسستنى وجود دارد و هرگز نمى‏توان بین این دو تفکیک ایجاد نمود.
اقامه قسط و عدل موجب برکت است
فراوانى نعمتها یا قحطى و کاسته شدن نعمات و برکات الهى، به اعمال و رفتار انسانها برگشت مى‏کند. برخى از آیات قرآن کریم، به روشنى بر این مطلب دلالت دارند:
«وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الأَْرْضِ وَ لکِنْ کَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ»(7)
یعنى: و اگر مردمى که در شهرها و آبادیها زندگى مى‏کنند ایمان بیاورند و تقوا پیشه کنند، برکات آسمان و زمین را بر آنها مى‏گشاییم ولى آنها حقایق را تکذیب کردند ما هم آنها را به کیفر اعمالشان، مجازات کردیم.
بسیارى از مفسران، مراد از برکات را نزول باران و روییدن گیاهان دانسته‏اند. برخى دیگر، گفته‏اند که میان تغییر طبیعت و اعمال انسانها روابط متقابل برقرار است؛ یعنى همانگونه که انسانها در فصل زمستان لباس گرم و در تابستان لباس سرد به تن مى‏کنند، طبیعت هم از رفتار و اعمال انسانها تأثیر مى‏پذیرد. اگر انسانها به ظلم و بى ایمانى و فساد و آلودگى روى آورند بلاهاى آسمانى، فتنه‏هاى جنگ و درگیرى، قحطى و خشکسالى آنان را فرا مى‏گیرد. «ظَهَرَ الْفَسادُ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما کَسَبَتْ أَیْدِی النّاسِ»(8)
یعنى: فساد و تباهى در خشکى و دریا ظاهر شد به خاطر آنچه که مردم با دستهاى خود کسب کردند. «وَ ما أَصابَکُمْ مِنْ مُصِیبَةٍ فَبِما کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ»(9) یعنى: و آنچه از حوادث بد به شما رسد پس به سبب آن چیزى است که با دستان خود کسب کردید.
پس با ایمان و عمل صالح که عدالت از بارزترین مصداقهاى آن است برکات الهى بر بندگان نازل و در صورت بى‏ایمانى و ظلم و فساد و تباهى مواهب الهى از بندگان خدا سلب مى‏گردد. خواجه لافتى در این زمینه مى‏فرمایند: با عدالت و دادگرى، برکات دوچندان گردد،(10) ظلم و ستمگرى نعمتها را طرد مى‏کند،(11) پاها را مى‏لغزاند، نعمتها را سلب و امتها را هلاک مى‏کند.(12)
قوام دولت و ملت به عدالت است
از دیدگاه على علیه‏السلام مقوله عدالت چنان ارزشمند و پراهمیت است که نادیده گرفتن آن، ثبات اجتماعى را متزلزل مى‏کند و شکست یک ملت را موجب مى‏شود. و اجراى آن مایه پایدارى و استحکام جامعه است: «العدل قوام البریّة و الظلم بوار الرعیّة.»(13) یعنى: عدالت، مایه قوام و پایدارى مردم است و ستم و ظلم، موجب هلاک ملت است.
انسجام و حفظ وحدت اجتماعى و امنیت عمومى در گرو برخوردها و رفتارهاى عادلانه مى‏باشد و به عکس، تفرقه و جدایى، اختلاف گروهى و ملى و تشنجات اجتماعى، از ظلم و بى‏عدالتى برمى‏خیزد. عدل و دادگرى نه تنها باعث قوام و استمرار اجتماع انسانى است و نوع آنها را گرد هم آورده و جامعه سالم و پیشرفته‏اى را به وجود مى‏آورد بلکه برترین عامل نگهدارنده حکومتها و دولتهاست.
دولتها و حکومتهایى که به عدالت رفتار نکنند پایه حاکمیتشان بسیار سست و ضعیف است و اقتدارشان موقت خواهد بود؛ زیرا با ستمگرى و بى‏عدالتى، نابودى خود را امضا کرده‏اند. حضرت على علیه‏السلام در این باره مى‏فرمایند: «مَنْ جارَتْ ولایتُهُ زالت دولَتُهُ.»(14) یعنى: کسى که در دایره حکومتش ظلم و ستم کند، حکومتش از بین خواهد رفت. و یا «مَنْ عَمِلَ بالعدلِ حَصَّنَ اللهُ مُلْکَهُ»(15) یعنى: کسى که به عدالت عمل کند خداوند قلمرو حکومتش را حفظ خواهد نمود. و در حفظ ثبات و پایدارى دولت مى‏فرمایند: «ثباتُ الدول بالعدل.»(16) یعنى: ثبات و پایدارى دولتها، به برپایى قسط و عدل است. و یا: «زینُ المُلکُ العدل.»(17) یعنى: زینت پادشاهى و زیور حکومت‏دارى، اجراى عدالت است.
در نظم و نثر فارسى که غالبا منشأ روایى دارند نیز به این موضوع اشاره شده است. سعدى چنین سروده است:
خبر دارى از خسروان عجم  که کردند بر زیر دستان ستم؟
نه آن شوکت و پادشاهى بماند  نه آن ظلم بر روستایى بماند
خطا بین که بر دست ظالم برفت  جهان ماند و او با مظالم برفت
خنک روز محشر تن دادگر  که در سایه عرش دارد مقر
چو خواهد که ویران شود عالمى  کند ملک در پنجه ظالمى(18)
نکته شایان توجه این است که اندیشمندان و علما و ادباى مسلمان در آثار و نوشته‏هاى خود، به مناسبتهاى مختلف، موضوع دادگرى و عدالت و زشتى و آثار شوم ستمگرى و ظلم را گوشزد نموده‏اند. سعدى که در بوستان خود جهان مطلوب را ترسیم مى‏کند، اساس و شالوده عالم مطلوب از نظر او، عدالت و دادگسترى است و به همین جهت اولین باب کتاب ارزشمند بوستان را «عدل و تدبیر و رأى» نامگذارى مى‏کند.
این شاعر و ادیب نامور با استعانت از سخن على علیه‏السلام که فرمودند: «لیستْ تَصْلُحُ الرعیةُ اِلّا بصلاح الولاةِ و لا تَصْلُحُ الولاة اِلّا باستقامة الرعیة.»(19) چنین سروده است:
که خاطر نگهدار درویش باش  نه در بند آسایش خویش باش
خرابى و بد نامى آید زجور  رسد پیش بین این سخن به غور
بر آن باش تا هرچه نیت کنى  نظر در صلاح رعیت کنى
از آن بهره ورتر در آفاق نیست  که در ملک رانى به انصاف نیست
علائم و نشانه‏هاى ظلم از دیدگاه على علیه‏السلام
امام على علیه‏السلام براى شناخت شخص ظالم و ستمگر، ملاک معینى را به پیروان خویش آموختند:
«للظالم من الرجال ثلاث علامات: یظلم من فوقه بالمعصیه و من دونه بالغلبه و یظاهر القوم الظّلمة.»(20) یعنى: افراد ستمگر سه نشانه دارند: معصیت نسبت به مافوق (خداوند)؛ ظم و ستم به زیر دست با غلبه بر او؛ و پشتیبانى از گروه ظالم.
از این بیان فهمیده مى‏شود که ظلم و ستم منحصر در تعدى و تجاوز به حقوق دیگران نیست بلکه براى ظلم دو ویژگى دیگر هم وجود دارد؛ یعنى ظلم مصداق واحدى ندارد بلکه داراى مصادیق سه گانه‏اى است که هر گاه یکى از این سه مصداق از جانب کسى صادر گردد بر او ظالم اطلاق مى‏شود. معصیت خالق، تضییع حقوق دیگران و دفاع از ظلم، سه مصداق بارز ظلمند. نکته دقیقى که از کلام گوهر بار على علیه‏السلام به دست مى‏آید، این است که انسان گنه‏کار نمى‏تواند در عین عصیان به دستورات الهى، داراى وصف عدالت باشد؛ زیرا معصیت‏کار ظالم است نه عادل. حتى زیر پا گذاشتن تعالیم و دستورات الهى، از نظر حضرت على علیه‏السلام ، بدترین نوع ظلم شناخته شده است: «اقبح الظلم منعک حقوق الله.»(21) یعنى: زشت‏ترین ظلم آن است که حقوق الهى را ندهى.
پس تعدیل امور اجتماعى زمانى مقدور و ممکن است که حاکمى مؤمن در رأس آن باشد.
ضرورت حکومت و وظیفه حاکم از دیدگاه على علیه‏السلام
نحوه خلقت انسان به گونه‏اى است که به صورت فردى و جداى از همنوعان خود نمى‏تواند حیات و زندگى‏اش را تداوم بخشد و به همین جهت باید در اجتماع بین با همنوعان خود زیست نماید. زندگى جمعى در میان همه موجودات، بویژه انسانها که داراى تعقل و تدبیرند، لوازمى دارد که یکى از آنها داشتن قانون مدون با ضمانت اجراى حکومت مرکزى است.
حکومت، لازمه زندگى اجتماعى و حیات جمعى است و انکار آن در حقیقت نفى زندگى اجتماعى و نفى زندگى اجتماعى، به معناى نابودى و هلاکت نوع بشرى است؛ چنان که حضرت على علیه‏السلام وقتى سخن خوارج را شنید که مى‏گویند: «لا حکم الاّ لله.» فرمودند: «کلمةُ حقٍ یُراد بِهَا الباطل. نَعَم اِنَّهُ لا حکم الا لله و لکن هؤلاءِ یقولون لا اِمْرَةَ و اِنَّه لابُدَّ للناسِ من امیرٍ بَرٍّ اَو فاجرٍ؛ یَعْمَلُ فى امرته المؤمن و یستمتع فیها الکافر.»(22)
یعنى: سخن حقى است که از آن اراده باطل مى‏شود. آرى حکمى نیست مگر از جانب خداوند ولى خوارج مى‏گویند: «امارت و ریاست مخصوص خداوند است.» و حال آن که براى مردم امیرى لازم است، خواه نیکوکار باشد یا بدکار؛ مؤمن در حکومت او به اطاعت مشغول است و کافر بهره خود را مى‏برد (با وجود حکومت هرج و مرج از بین مى‏رود.)
در حقیقت، انکار حکومت و یا عدم ارتباط دین با دنیا و روابط اجتماعى، در مسیر عقاید خوارج است که پیشتر مطرح بود. آنچه مجال بحث دارد، اوصاف و ویژگیهاى حاکم است. سؤال این است که آیا صرف داشتن درایت لازم در زمینه سیاست براى حاکم کافى است؟ آیا با دارا بودن مدیریتى قدرتمند و شیوه‏اى روشمند مى‏توان بر ارزشى بودن والى و حاکم صحه گذاشت؟ و آیا در بیان شرع مقدس به همین اوصاف ظاهرى در مدیریت اکتفا شده یا صفات دیگرى نیز مطرح است؟
در ادبیات شرع، اگرچه بر همه اوصاف مزبور تأکید رفته ولى این اوصاف و شرایط کافى دانسته نشده است. آنچه مکمل صفات و متمم وظایف حاکم است، وصف عدالت است.
از دیدگاه على علیه‏السلام آنچه که به حکومت ارزش مى‏دهد، وجود حاکم است و آنچه حاکم را فضیلت و برترى مى‏بخشد، وصف عدالت است. پس بر حاکمیت، زعامت، ولایت و سرپرستى بر امور اجتماعى، هیچگونه ارزشى مترتب نیست، مگر این که اقامه عدلى از جانب حاکم عادل صورت گرفته و حقوق صاحبان حق، به آنان برگردانده شود: «لارِئاسةَ کالعدل فى السیاسَةِ.»(23) یعنى: در کار سیاست هیچ ریاستى مثل عدالت و دادگرى نیست. و هیچ امتیاز و برترى و منزلتى براى حاکم نیست مگر به عدالت: «اَلْعَدْلُ فضیلةُ السلطان.»(24) یعنى: عدالت، فضیلت سلطان و حاکم است.
بنابراین، مهمترین وظیفه حاکم، از دیدگاه على علیه‏السلام اقامه قسط و اجراى عدل است و این عمل، مقدور کسى نیست مگر این که فرد حاکم، مؤمن به احکام الهى باشد (فردى که ایمان به خدا نداشته باشد، نمى‏تواند عادل باشد.) پس حاکمیت، از آنِ مؤمنین است.
حاکم ظالم از دیدگاه على علیه‏السلام
پیشتر گفتیم بهترین حاکم از نظر على علیه‏السلام حاکمى است که بتواند حقوق مظلومین را از ظالمین گرفته و به آنها برگرداند.
از آن طرف، زمامدار جائر و ظالمى که در مورد حقوق افراد جامعه بى‏مبالات باشد و تضییع حقوق دیگران براى او اهمیتى نداشته باشد، در نگاه امیرالمؤمنین علیه‏السلام بدترین فرد جامعه محسوب مى‏شود: «وُلاةُ الجُورِ شِرارُ الامةِ.»(25) یعنى: حاکمان جور، بدترین امتند. همچنین حاکمى که حکومت براى او هدف باشد و زمانى که به آن دست یافت خود را برتر از دیگران بداند و مردم نتوانند براى اعاده حق خویش یا بیان مقاصدشان به او مراجعه کنند، از منظر امام علیه‏السلام بدترین حاکم است: «شَرُّ الوُلاةِ مَنْ یخافه البَرىُّ.»(26) یعنى: بدترین حاکم، کسى است که افراد بى‏گناه از او بترسند.
در جاى دیگر، چنین حاکمى را احمق‏ترین افراد معرفى مى‏کنند: «منِ اختال فى ولایتِهِ اَبانَ عن حماقَتِهِ.»(27) یعنى: هر که در حکومتش خود را بگیرد، از حماقتش پرده برداشته است. حتى این افراد را از درندگان بدتر مى‏دانند: «سَبُع حَطومٌ اکولٌ خیرٌ مِنْ والٍ غَشومٍ ظَلومٍ.»(28) یعنى: حیوان درنده پرخور، بهتر است از زمامدار مستبد ظالم.
سه صفتى که در این سه روایت براى حاکم ظالم شمرده شده، هیچ کدام بى‏دلیل نیست: بدترین مردم است؛ زیرا قدرت احقاق حق و امحاق باطل را دارد ولى بدان عمل نمى‏کند و بدترین انسان کسى است که توانایى انجام کار خیر و عمل خداپسندانه‏اى را داشته باشد ولى بدان عمل نکند و یا قدرت رفع حاجات فقرا را داشته باشد ولى بدان اقدام نکند. وصف حماقت نیز به این دلیل بر آنان صدق مى‏کند که آنها با داشتن عقل و اندیشه از آن استفاده نمى‏کنند؛ چرا عقل همانند شرع (کتاب و سنت) حکم مى‏کند که حکومت، وسیله و ابزار است نه هدف و غایت. در حالى که انسانهاى غیر عاقل و جاهل و به تعبیر امام علیه‏السلام احمق آن را هدف پنداشتند و وقتى به آن دست یافتند، کبر و غرور تمام وجودشان را فرامى‏گیرد. آنان اگر عاقل بودند مى‏فهمیدند که عظمت و کبریایى منحصر در ذات الهى است: «و له الکبریاء فى السموات و الارض و هو العزیز الحکیم.»(29) یعنى: و براى اوست بزرگى در آسمانها و زمین و اوست غالب و درستکار.» پس انسانهاى متکبر و حاکمان مستکبر، از عقل خود استفاده نمى‏کنند بلکه از قوه خیال بهره‏مندند و چون تخیلى هستند غیر واقعیات را براى خود امور واقعى مى‏پندارند و حکومت را از آنِ خود و براى خود تصور کرده و حاکمیت را جاودانه مى‏دانند. خداوند در قرآن مى‏فرماید: «إِنَّ اللّهَ لا یُحِبُّ مَنْ کانَ مُخْتالاً فَخُوراً»(30) یعنى: همانا خداوند دوست ندارد کسى را که خیالاتى و مغرور باشد.
و در آیه دیگر مى‏خوانیم: «إِنَّ اللّهَ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ»(31) یعنى: همانا خداوند دوست ندارد هر متکبر خرامنده را.
و اما حاکم ظالم را از حیوان درنده، پست‏تر دانستن، به این دلیل است که حیوانات درنده طبیعتشان درنده خویى است و درنده‏خویى آنان، غریزى بر اساس قانون خلقتشان است و در این صفت، حدودى براى خود مى‏شناسند و چون صاحب عقل نیستند، عمل آنها زشتى چندانى ندارد ولى انسان صاحب عقل که باید در همه زمینه‏ها به همنوع خود مساعدت کند، به جایى مى‏رسد که حقوق دیگران را زیر پا گذاشته و در این راه به حدى از شقاوت مى‏رسد که حاضر مى‏شود ملتى را از بین ببرد تا به حقوق و اموال و سرمایه آنان دست یابد. در طول تاریخ کم نبودند سلاطین و پادشاهان ستمکارى که عده بى‏شمارى را به کشتن مى‏دادند تا قلمرو حکومت خود را گسترش دهند. اگر صفت درنده‏خویى در انسان زنده شود، هیچ حیوان درنده‏اى به او نمى‏رسد. حکایت حجاج در بوستان سعدى در این باب شنیدنى است: نیک مردى حجاج بن یوسف را اکرام نکرد. حجاج دستور داد خونش را بریزند تا دیگران چنین جرأتى پیدا نکنند. آن مرد خدا خندید و بعد گریست. حجاج وقتى این دو حالت متضاد را در او مشاهده کرد، از او پرسید که این گریه و آن خنده براى چیست؟
در جواب گفت: گریه‏ام به این دلیل است که با رفتن خود چهار طفل یتیم مى‏شوند و خنده‏ام براى این است که مظلوم از دنیا مى‏روم نه ظالم. هر چه مأموران به حجاج گفتند که این شخص پیروان زیادى دارد، بترس و نیز به خاطر اطفال، به او رحم کن، گوش نکرد و دستور داد خونش را ریختند.(32) این قبیل قتلها و کشتارها از جانب پادشاهان ظالم، نشان‏دهنده اوج درنده‏خویى انسان است که اگر از عقل فاصله بگیرد و تابع هواى نفس گردد مقامش چنان تنزل پیدا مى‏کند که از هر حیوانى پست‏تر مى‏شود: «أُولئِکَ کَالأَْنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ»(33) یعنى: این گروه از انسانها همانند چهارپایانند بلکه پست‏تر از آنها.
عدالت و ظلم در جامعه به عادل و ظالم بودن حاکم برمى گردد
از آیات و روایات به دست مى‏آید که گناه بر دو نوع است: قسمى از گناهان جنبه فردى دارد و شاید آثار سوء آن بیشتر متوجه شخص گنه‏کار گردد تا دیگر افراد جامعه و بخشى دیگر از معاصى بعد اجتماعى دارد و آثار و نتایج شوم آن همه افراد جامعه را در بر مى‏گیرد.
در مقابل، برخى از کارهاى خیر موجب رشد و ترقى شخص نیکوکار مى‏شود و برخى دیگر مایه تعالى و تکامل اجتماع انسانى مى‏گردد.
عدالت و ظلم دو مقوله اجتماعى است. اگر عدالت در افراد، بویژه در حاکمان جامعه به صورت ملکه درآید، جامعه به سمت سعادت پیش مى‏رود و اگر ظلم و خیانت در نهاد حکمرانان خانه کند اجتماع رو به انحطاط و نابودى سوق پیدا مى‏کند.
ادعاى ما این نیست که منشأ عقب‏ماندگى و بدبختى جامعه، حاکمان آن هستند ولى به جرأت مى‏توان گفت علت اصلى و عامل واقعى انحطاط و ذلت مردم در اجتماع انسانى، حکمرانان آن جامعه‏اند. در طول تاریخ جوامع بشرى غالبا رفتارهاى اجتماعى توسط رهبران و سلاطین تنظیم مى‏شد و مردم به عنوان زیردستان آنان، از همان برنامه‏ها تبعیت و پیروى مى‏کردند. در روایات مى‏خوانیم که مردم تابع دین حاکمان خود هستند و یا مردم به حاکمان خود شبیه‏ترند تا به پدران خویش.
امیرالمؤمنین على علیه‏السلام را در این زمینه کلام زیبایى است: «قلوبُ الرّعیّةِ خزائنُ راعیها؛ فَما اودَعها مِنْ عدلٍ اَو جورٍ وَجَدَهُ فیها.»(34)
یعنى: دلهاى مردم گنجینه‏هاى حاکمان است؛ پس آنچه از عدالت یا ظلم در آنها بنهند همان را بیابند.
اگر زمامداران تخم عدالت را در نهان و نهاد افراد جامعه بکارند، ممکن نیست که مردم نسبت به یکدیگر در روابط اجتماعى و یا در مقابل حاکمان و پیشوایان خود ظلم و تعدى روا دارند. ظلم و تعدى، زیر پا گذاشتن حقوق یکدیگر و تجاوز به حق دیگران، زمانى در جامعه رایج مى‏گردد که مردم مشاهده کنند رهبرانشان در حق آنان ظلم کرده و یا قانونى براى پیشگیرى ظلم در جامعه، تدوین و اجرا نمى‏کنند. پس صلاح زمامداران، در اصلاح جامعه تأثیر بسزایى دارد. هرچند مردم در مقابل حاکم وظیفه دارند ولى مسؤولیت حاکم در مقابل مردم بسیار سنگینتر است؛ زیرا قدرت، در حاکمیت متمرکز است نه مردم و آنجا که قدرت تمرکز یابد احتمال انحراف از حق و عدل بسیار بالاست. شاید به همین جهت باشد که در آیات و روایات، به اجراى قسط و عدل از جانب حاکمان و زمامداران بیشتر تأکید شده است تا به سایر قشرهاى اجتماع. قرآن کریم خطاب به آنان که قضاوت و حکمیت و زمام امور مردم در دست آنان است مى‏فرماید: «وَ إِذا حَکَمْتُمْ بَیْنَ النّاسِ أَنْ تَحْکُمُوا بِالْعَدْلِ»(35) یعنى: و هنگامى که میان مردم داورى و حکم مى‏کنید، به عدالت حک کنید.» و در آیه دیگر مى‏فرماید: «وَ إِنْ حَکَمْتَ فَاحْکُمْ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ»(36) یعنى: و هنگامى که داورى مى‏کنى، پس میان آنها به عدالت حکم کن؛ همانا خداوند عدالت‏پیشگان را دوست مى‏دارد. حضرت على علیه‏السلام در اهمیت این موضوع مى‏فرمایند:
مردم اصلاح نمى‏شوند مگر با اصلاح و شایستگى حاکمان و وضع زمامداران و رهبران جامعه صلاح نپذیرد مگر با استقامت مردم، پس اگر مردم با پایدارى و استقامت خویش، حق حکومت را ادا کردند و زمامدار با ایجاد عدالت، حق مردم را ادا کرد، آنگاه حق در میان مردم عزت پیدا مى‏کند و شیوه‏هاى دین استوار مى‏شود و نشانه‏هاى عدالت برپا و راه و رسمهاى صحیح در مجارى اصلى خود جریان مى‏یابند. در چنین روزگارى مردم اصلاح مى‏شوند و به بقاى حکومت امیدوار مى‏گردند و دشمنان به یأس و ناامیدى کشیده مى‏شوند.(37)
در آیات و روایات، قوام و پایدارى دولت و ملت، اصلاح رهبران و امت، تعالى و رشد جوامع بشریت، گام نهادن افراد جامعه در مسیر کمال و فضیلت و دور شدن آنان از قلمرو حیوانیت، مرهون عدالت دانسته شده است.
مولاى متقیان، در ادامه سخنان پیش گفته مى‏فرمایند:
اگر ظلم و بى‏عدالتى در جامعه شیوع پیدا کند یعنى زمامدار حقوق مردم را با بى‏عدالتى و ظلم زیر پا گذارد و نیز مردم حق رهبران خویش که دفاع و پشتیبانى از آنان است را نداشته باشند، اتحاد و وحدت از میان آنان رخت بربسته و اختلاف و تفرقه بر ایشان حاکم و علم ظلم برافراشته مى‏گردد. مردم از آداب دینى دور مى‏شوند و بدعتها در دین ایجاد مى‏گردد. مردم اسیر هواى نفس گشته و شهوات نفسانى را امام و اله خویش قرار مى‏دهند. تعالیم و احکام شریعت تعطیل مى‏شوند و بیماریهاى اخلاقى ترویج مى‏یابد.(38)
با دقت در بیانات امام على علیه‏السلام و نامه‏هایى که به کارگزاران خویش ارسال مى‏کردند، این نکته به دست مى‏آید که از بارزترین نشانه حکومت دینى، اجراى عدالت از طرف حاکمیت بر مردم و نیز از روشن‏ترین علامتهاى جامعه دینى، اقامه عدل در روابط اجتماعى است. اگر در حکومت اسلامى و جامعه مذهبى این ویژگى مورد توجه قرار نگیرد اصل اسلامى بودن آن محل تردید است.
عدم استقرار حکومت على علیه‏السلام
یکى از مهمترین شبهه‏هایى که در مورد حکومت دینى مطرح شده، این است که اگر دین قادر بر برنامه‏ریزى اجتماعى است و مى‏تواند جامعه را اداره کند، چرا على علیه‏السلام و سایر ائمه علیهم‏السلام نتوانستند حاکمیت جامعه را در دست گرفته و تعالیم دینى را اجرا نمایند؟! وقتى پیشوایان دین نتوانستند حکومت دینى را تداوم بخشند، در زمان غیبت سخن گفتن از حکومت دینى به هیچ وجه، موجه نیست.
با چینش مقدماتى از بیانات حضرت علیه‏السلام در نهج‏البلاغه به جواب این شبهه مى‏پردازیم:
الف) على علیه‏السلام برخلاف خلفاى پیشین، در امر حکومت حتى با نزدیکترین افراد خویش هیچ مسامحه‏اى روا نمى‏داشت و عدالت را در مورد همه افراد جامعه پیاده مى‏کرد و کمترین ظلم و تعدى نسبت به ضعفا، حتى غیرمسلمین براى او قابل تحمل نبود. داستان برادرش عقیل در مورد درخواست بیشتر از سهم بیت المال و کشیدن خلخال از پاى دختر یهودى در قلمرو ولایت ایشان از طرف سربازان معاویه مشهور است.
از نظر اجراى عدالت و اقامه قسط و ایجاد امنیت در مناطقى که تحت حکومت و ولایت امام على علیه‏السلام بود، مدت کوتاه حکومتشان به اعتراف برخى از دشمنان، بهترین دوران بوده است.
ب) مراقبت دقیق از کارگزاران و عاملان خویش در استفاده از بیت المال مسلمین و تقسیم آن میان مردم و توجه دادن آنان به بررسى امور فقرا مورد تاکید امام علیه‏السلام بود؛ یعنى به‏دقت کارگزاران و استانداران خود را تحت مراقبت داشتند که مبادا آنان لحظه‏اى در کار خویش غفلت کنند و یا از مسؤولیت سر باز زنند. در صورت بروز کمترین خطا بدون هیچ گونه مصلحت‏اندیشى نخست اخطار مى‏دادند و در صورت تکرار، آنان را عزل مى‏کردند. در عرف امام علیه‏السلام اجراى تعالیم دین و اقامه حدود الهى و حفظ شریعت مقدس، بر حفظ شخصیت افراد تقدم داشت و هرگز دین، زیر پاى شخصیت افراد حقیقى یا حقوقى ذبح نمى‏شد بلکه این افراد حقیقى (و بیشتر) افراد حقوقى بودند که بسیار از خود مواظبت مى‏کردند تا مبادا با بهره‏بردارى از موقعیت خویش، استفاده ابزارى از دین کنند و مورد عتاب امام علیه‏السلام قرار گیرند. براى تأیید این مطلب، به نمونه‏هایى از برخورد امام علیه‏السلام اشاره مى‏کنیم.
در نامه‏اى خطاب به عثمان بن حنیف، عامل خود در بصره چنین مى‏فرمایند:
«اما بعد اى پسر حنیف! به من خبر رسیده که مردى از جوانان بصره تو را به سورى فراخوانده و تو نیز بدانجا شتافته‏اى. سفره‏اى رنگین برایت افکنده و کاسه‏ها پیشت نهاده. نمى‏پنداشتم که تو دعوت مردمى را اجابت کنى که بینوایان را از در مى‏رانند و توانگران را بر سفره مى‏نشانند. بنگر که در خانه این کسان چه مى‏خورى.»(39)
و در نامه‏اى دیگر به عبدالله بن عباس مى‏نویسند:
«چون فرصت به دست آوردى، به مردم خیانت کردى و شتابان، تاخت آوردى و برجستى و هر چه میسرت بود از اموالى که براى بیوه‏زنان و یتیمان نهاده بودند، برگرفتى و بربودى؛ آنسان که گرگ تیز چنگ، بز مجروح را مى‏رباید. اموال مسلمانان را به حجاز بردى با دلى آسوده بى‏آن که خود را در این اختلاس گناهکار پندارى. واى بر تو!»(40)
به عامل دیگرشان، اشعث بن قیس که او را به آذربایجان فرستادند، فرمودند:
«حوزه فرمانرواییت طعمه تو نیست بلکه امانتى است بر گردن تو و از تو خواسته‏اند که فرمانبردار کسى باشى که فراتر از تست و تو را نرسد که خود هرچه خواهى رعیت را فرمان دهى.»(41)
در نامه‏اى براى زیاد بن ابیه که از طرف عبدالله بن عباس (منصوب على علیه‏السلام ) به امارت برگزیده شد چنین کتابت نمودند:
«به خدا سوگند مى‏خورم، سوگندى راست که اگر به من خبر رسد که در غنائم مسلمانان به اندک یا بسیار خیانت کرده‏اى، چنان بر تو سخت گیرم که کم‏مایه مانى و بار هزینه عیال بر دوشت سنگینى کند و حقیر و خوار شوى.»(42)
ج) دوران حکومت على علیه‏السلام از جهتى، سخت‏ترین زمان بود؛ زیرا دشمنان سه جنگ نابرابر را بر او تحمیل کردند. انگیزه اصلى شروع این جنگها یا کسب مقام و منصب بود و یا بهره‏مندى بیشتر از سرمایه ملت.
د) تبلیغات گسترده و دامنه‏دارى که شخص معاویه و عاملان او علیه پیشواى متقیان انجام دادند، در انحراف افکار عمومى بسیار تأثیر گذاشت. مردم از ابعاد شخصیتى حضرت على علیه‏السلام در زمان رسول گرامى اسلام صلى‏الله‏علیه‏و‏آله بویژه شهامت و ایثار و اخلاص او آگاه بودند ولى پس از بیست و پنج سال، نسل جدیدى که جوان بودند، فقط اوصافش را شنیدند و آن گونه که باید او را نمى‏شناختند. به همین دلیل، معاویه براى انحراف افکار نسل نو، عده‏اى را مأمور تبلیغ علیه شخصیت او کرد و تا حدود زیادى، به اهداف خود دست یافت. امام علیه‏السلام در نامه‏اى خطاب به معاویه مى‏فرمایند:
«بسیارى از مردم را به گمراهى خویش فریب دادى و به تباهى افکندى و به امواج نفاق خود سپردى. ظلمت گمراهى، آنان را فرا گرفت و در تلاطم شبهه‏ها گرفتار آمدند و از راه راست خود دور گشتند و چونان کسى که بر روى پاشنه‏هاى خود بچرخد به عقب بازگردیدند و بار دیگر به نیاکان خویش متکى شدند و بر آنها بالیدند، جز اندکى از اهل بصیرت که چون تو را شناختند از تو جدا شدند و یاریت را فروگذاشتند و به سوى خدا گریختند؛ زیرا تو ایشان را به کارى صعب و دشوار وامى‏داشتى و از راه راست و صراط مستقیم منحرف مى‏ساختى. پس اى معاویه! به دل از خداى بترس و افسار خود از کف شیطان به در کن؛ زیرا دنیا از تو بریده و آخرت به تو نزدیک شده.»(43)
و در نامه دیگرى چنین نوشته‏اند:
«اى معاویه) اما تو به همان راهى که گذشتگانت مى‏رفتند، قدم نهادى و دعویهاى باطل کردى. مشتى دروغ برساخته‏اى و در اذهان عوام انداخته‏اى. مقامى به خود بستى که از شأن تو بس برتر است و چیزى را که براى دیگران اندوخته شده بود، بربودى. به جهت فرار از حق، بیعتى را که از گوشت و خونت بر تو لازمتر است انکار کردى و... .»(44)
معاویه براى تضعیف جایگاه و تنزل شخصیت امام علیه‏السلام به هر وسیله‏اى حتى آیات قرآن تمسک مى‏جست. امام على علیه‏السلام در به تأویل بردن آیات در این راه، به او خطاب مى‏فرمایند:
«معاویه! تو در پى دنیا تاختى و به تأویل قرآن پرداختى و مرا به جنایتى متهم ساختى که دست و زبان من در آن دخالتى نداشته‏اند. تو و مردم شام این بهتان را برساختید. عالم شما جاهلتان را برانگیخت و ایستادگانتان، نشستگانتان را. پس درباره خود از خداى بترس و زمام خود از دست شیطان به درکن!»(45)
با توجه به این مقدمات چهارگانه باید گفت حضرت على علیه‏السلام هنگام به دست‏گیرى امر خطیر حکومت، با دقت و ظرافت فراوان عمل مى‏کرد و آن را بهترین وسیله و کارآمدترین ابزار و مؤثرترین عامل براى اجراى تعالیم دین و دستورات الهى مى‏دانست. در مدت کمتر از پنج سال حکومت خویش ذره‏اى از آن عدول نکرده. این که توانسته بود دین را در همه ابعادش در گستره جامعه پیاده نماید به ذائقه برخى گوارا نبود. آنان که حب مال و جاه در باطنشان خانه کرده بود، تحمل اجراى احکام الهى برایشان مشکل بود و دوست داشتند که از امتیازاتى خاص بهره‏مند باشند و چون مدتى از عمر خود را بعد از پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله با تبعیض و بى عدالتى گذرانده و به گرایشهاى قومى و روابط خویشاوندى در امور اجتماعى و سیاسى و اقتصادى عادت کرده بودند، اعمال قدرت حاکمى که هیچ ملاحظه‏اى در برخورد با افراد جامعه نداشته باشد براى آنان بسیار دشوار بود. به همین دلیل، ترجیح دادند عطاى اسلام علوى را به لقایش ببخشند و در عین حال به ظواهر دین و عبادات هم پایبند باشند. پس، علت عدم استقرار حکومت شیعى، بى‏توجهى مردم به تعالیم واقعى دین و اقبالشان به دنیا و رفاه مادى بود نه بى‏مبالاتى حاکمیت.
گویاترین دلیل بر این مطلب، کلام گوهر بار آن امام بزرگوار است که پس از شهادت یکى از اصحابشان فرمودند:
«مردم را تحریض کردم که به او بپیوندند و بیش از آن که حادثه در رسد یاریش کنند. آنان را پنهان و آشکار فراخواندم و باز فراخواندم. بعضى به اکراه آمدند و برخى بهانه‏هاى دروغ آوردند و شمارى در خانه‏هاى خود نشستند و ما را فروگذاشتند. از خدا مى‏خواهم که بزودى از ایشان راهییم دهد. به خدا سوگند! اگر نه این بود که همه آرزویم به شهادت رسیدن است به هنگام رویارویى با دشمن و اگر نه دل بر مرگ نهاده بودم، خوش نداشتم که حتى یک روز هم در میان اینان بمانم یا در روى ایشان بنگرم.»(46)
با این بیانات، نه تنها یک اندیشمند غیرمسلمان بلکه عقل و منطق، به این سخن اعتراف مى‏کند: «قتل على علیه‏السلام فى محرابه لشدة عدله.»
یعنى: على به سبب شدت عدالتش، در محرابش کشته شد.
________________________________________
1ـ محقق و نویسنده.
2ـ نهج البلاغه، حکمت 437.
3ـ فرهنگ معارف اسلامى، ص 1241.
4ـ ابن ابى الحدید، شرح نهج‏البلاغة، ج 20، ص 276.
5ـ همان.
6ـ عبدالواحد تمیمى آمدى، غررالحکم و دررالکلم، ج 1، ص 84، ح 1733.
7ـ اعراف / 96.
8ـ روم / 41.
9ـ شورى / 29.
10ـ «بالعدل تتضاعف البرکات.» عبدالواحد تمیمى آمدى، پیشین، ص 291، ح 33.
11ـ «الظلم یطرد النعم.»، همان، ص 38، ح 760.
12ـ «الظلم یزل القدم و یسلب النعم و یهلک الامم». همان، ص 86، ح 1762.
13ـ همان، ص 141، ح 857 و 856.
14ـ همان، ج 2، ص 187، ح 715.
15ـ همان، ص 209، ح 1068.
16ـ همان، ج 1، ص 329، ح 30.
17ـ همان، ص 385، ح 23.
18ـ بوستان سعدى ـ باب اول ص 59
19ـ یعنى: کار ملت جز با اصلاح زمامداران و وضع زمامداران جز با درستى کار ملت اصلاح نمى‏شود. نهج البلاغه، خطبه216.
20ـ مستدرک نهج البلاغه، ص 163.
21ـ عبدالواحد تمیمى آمدى، پیشین، ص 194، ح 292.
22ـ نهج‏البلاغه، خطبه 40.
23ـ عبدالواحد تمیمى آمدى، پیشین، ج 2، ص 368، ح 459.
24ـ همان، ج 1، ص 37، ح 753.
25ـ همان، ج 2، ص 306، ح 63.
26ـ همان، ج 1، ص 403، ح 16.
27ـ همان، ج 2، ص 187، ح 715.
28ـ دستور معالم الحکم، ص 17.
29ـ جاثیه / 37.
30ـ نساء / 36.
31ـ لقمان / 18.
32ـ بوستان سعدى، باب اول، ص 63.
33ـ اعراف / 179.
34ـ مستدرک نهج البلاغه، ص 186.
35ـ نساء / 58.
36ـ مائده / 42.
37ـ نهج البلاغه، خطبه 216.
38ـ همان.
39ـ همان، نامه 45.
40ـ همان، نامه 31.
41ـ همان، نامه 5.
42ـ همان، نامه 20.
43ـ همان، نامه 32.
44ـ همان، نامه 65.
45ـ همان، نامه 55.
46ـ همان، نامه 35.