تقابل دو خوانش مذهبی معمارانه در داستانی از دوران مشروطه: حکایت حمام جنیان (مقاله علمی وزارت علوم)

چکیده

حمام جنیان، یکی از داستان های گفت و گومحور دوران مشروطه بوده که دو نسخه از آن موجود است. این سند منحصر به فرد، از معدود نوشته هایی است که در آن معماری پیشامدرن و سنت های معمارانه ایرانی، مورد بحث و استدلال قرار می گیرد و در بخش هایی از آن معماری خود، دغدغه اصلی است. این داستان، درباره پدر و پسری است که به یک حمام عمومی سنتی می روند و در آنجا با مسائل و چالش هایی مواجه شده و در ادامه، بر مبنای این اتفاقات، به گفت وگویی نقادانه درباره فرهنگ، معماری، سنت ها و باورهای ایرانیان می پردازند. در این مقاله با معرفی، تحلیل، تصحیح و بازنویسی بخش هایی از این داستان، نشان داده شده است که انتقادهای موجود در این داستان نسبت به حمام های عمومی در ایران را می توان به چهار گروه کلی؛ چینش فضایی و جانمایی فضاها در پلان حمام های ایرانی، مسئله حفظ الصحه به خصوص در حمام های ایرانی، نحوه طراحی پله ها و پلکان ها در بناهای ایرانی و فقدان نهادی ناظر بر ساخت و ساز، دسته بندی کرد. راه حل پیشنهادی شخصیت های داستان در مواجهه با این مشکلات طراحی حمام ها به شیوه ای جدید (با شیر) و راه حل کلان آنها، افزایش آگاهی عمومی نسبت به مسائل معمارانه و شهری است. در این مقاله نشان داده شده که می توان دست کم بخشی از اختلافات موجود در زمینه پذیرش یا رد معماری جدید را که به اوایل دوران معاصر نیز کشانده شده است، به خصوص در زمینه ساخت و سازمان دهی بهداشتی حمام های عمومی، حاصل نوعی اختلاف در خوانش مسائل مذهبی دو گروه عمده درگیر در دوران مشروطه دانست که به معماری نیز تعمیم داده شده است و استدلال های هر دو طرف موافق یا مخالف تغییر الگوهای حمام های پیشامدرن، در بسیاری از موارد، مبنایی مذهبی داشته اند.