رویکرد انتقادی به ادوار تمدن اسلامی در نگره نویسندگان امروز ایران (مقاله علمی وزارت علوم)

چکیده

تمدن اسلامی به مثابه یک واقعیت و دارای هویت استقلالی (تمدن به مثابه حقیقت) یا امری اعتباری برآمده از نوع زیست اجتماعی مسلمانان (تمدن به مثابه یک وضعیت)، از مسائل پر چالش و قابل تأمل تمدن پژوهی است. از مباحث معطوف به تمدن اسلامی، سیر تاریخی یا دوره های حیاتی آن است. برخی آن را در گذر تاریخ بررسیده اند و عده ای برای آن الگویی حیاتمند قائل شده و مراحلی چون تکون و پیدایی، رشد، گسترش و شکوفایی، ایستایی و رکود و نیز انحطاط یا افول برشمرده اند، هر چند در خصوص زمان بندی مراحل یا ترتیب تاریخی آن هم نظر نیستند. نقطه مشترک همه اینان، پذیرش شکوفایی آن در قرن چهارم هجری است. مقاله حاضر با رهیافتی انتقادی و به روش مقایسه ای، به این پرسش محوری پاسخ می دهد که نگره های ابراز شده در خصوص ادوار تمدن اسلامی، از چه مزایا و مشکلاتی برخوردار است؟ رهاورد پژوهش آن است که بیشتر دیدگاه های موجود، به سبب داشتن ابهام ها و اختلاط مرزهای مفهومی، عدم تعیین شاخص، نامشخص بودن مبادی تاریخی و نیز کاستی های نظری به ویژه در هم آمیزی مرز وجود حقیقی یا اعتباری تمدن، از استحکام علمی قابل دفاعی برخوردار نبوده و طبعاً نیازمند بازنگری جدی و اساسی هستند. از منظر این مقاله اساساً برای تمدن اسلامی نمی توان سیری حیاتی شناسایی کرد، بلکه باید آن را در دوره های مختلف و در سرزمین های مختلف بررسی کرد، بی آنکه بتوان الگویی تغییر ناپذیر برای آن نشان داد.