عوامل تأثیرگذار بر تاریخ نگاری مورخان مسلمان؛ مطالعه موردی تاریخ نگاری مقدسی و بلعمی (مقاله علمی وزارت علوم)

چکیده

این پژوهش در حیطه علم معرفت شناسی و با تأکید بر معرفت دینی و معرفت اعتباری و با استفاده از روش تحلیل درونی صورت گرفته است. محقق درصدد پاسخ گویی به این پرسش است که مورخان تا چه اندازه در تاریخ نگاری خود متأثر از معرفت اعتباری زیستگاه خویش اند و چقدر از معرفت دینی خود و جامعه تأثیر می پذیرند؟ دیگر آن که تاریخ نگری آنان چه نقشی در به کارگیری روش تاریخ نگاری شان دارد؟ با همین دیدگاه، تاریخ نگری و تاریخ نگاری دو مورخ، مطهر مقدسی عرب تبارکه در سیستان یکی از مهدهای بزرگ فرهنگ ایران زمین به دنیا آمد، در همان جا پرورش یافت و کتابش را به یکی از امیران سامانی تقدیم کرد. همچنین بلعمی متعلق به خاندان ایرانی خراسان که هم زمان با او در بخارا می زیست و در دربار سامانیان حضوری فعال در زمینه دیوانی و فرهنگی داشت، مورد مطالعه قرار گرفته است. نتایج پژوهش نشان می دهد مقدسی تنها با تأثیرپذیری از معرفت دینی خود و فارغ از فرهنگ و حتی اوضاع سیاسی زیستگاهش، کتاب تاریخ خود را نگاشته است؛ در حالی که بلعمی، در افزوده هایش بر تاریخ طبری علاوه بر معرفت دینی، از معرفت متعارف جامعه خود تأثیر پذیرفته، در ضمن آن که فهم هر یک از آن دو از دین نیز متفاوت است. نتیجه دیگر آن که نگرش هر یک از آن دو در شیوه تاریخ نگاری شان مؤثر بوده، به طوری که روش تألیف مقدسی خردگرا، تحلیلی و انتقادی است ونوشته های بلعمی اشعری مذهب به روش توصیفی است.