بررسی اعتقادنامه قادری و تأثیر اجتماعی سیاسی آن در معتزله بغداد (مقاله علمی وزارت علوم)

چکیده

اختلاف ها و منازعه های فرقه ای میان اهل حدیث و معتزله در سده دوم هجری، به پیروی مأمون خلیفه عباسی از سیاست محنه و دفاع دستگاه خلافت از اندیشه معتزله انجامید، اما با پایان یافتن خلافت واثق و آغاز حکومت متوکل که به اهل حدیث گرایش داشت، این سیاست به سرانجام نرسید و معتزله در عرصه سیاست، به کناری گذاشته شدند و از این رو، قدرت اهل حدیث و نیروهای سنت گرا فزونی گرفت. اختلاف های مذهبی در قالب کوشش های سیاسی و مجادله های کلامی در سده های چهارم و پنجم هجری گسترش یافت و دنبال شد. صدور فرمان القادر بالله، دیگر خلیفه عباسی را به نام «اعتقادنامه قادری»، آغاز دوره «محنه دوم» می توان نامید. البته این فرمان را خلیفه ای سنی مذهب به انگیزه دفاع و کمک به اهل سنت در برابر معتزله و دیگر گروه های مخالف صادر کرده بود و از سوی دیگر به رغم فرمان محنه اول، پی آمدهای آن آرام آرام در عرصه سیاسی و اجتماعی جهان اسلام به ویژه جامعه بغداد رخ می نمود. این مقاله به بررسی و تبیین اوضاع تاریخی، علل و انگیزه های صدور این «اعتقادنامه» و تأثیرش در معتزلیان با توجه به جایگاه آنان در وضع سیاسی و اجتماعی جامعه بغداد می پردازد.