مدرسه خان مَدرس ملاصدرا و جلوهگاه حکمت متعالیه
حوزه های تخصصی:
دریافت مقاله
آرشیو
چکیده
متن
کیفیّت تعلّق نفس به بدن
نحوه تعلق نفس به بدن برحسب وجود و تشخّص آن تنها حدوثی است و نه بقائی. یعنی نفس در اوایل تکون و حدوث خود محتاج مادّه است ولی در بقاء، دیگر چنین احتیاجی مرتفع میگردد.
نفس در ابتدا مثل بقیه قوایی است که در مادّه بوده و محتاج مادّه است؛ البته مادّهای مبهم و نامشخص که آن مادهّ همان بدن است. هرچند در طول حیات فرد، این بدن دارای تغییر و تحول است ولی همواره نفس به این بدن نامتعین و مبهم تعلق دارد و لذا انسان از جهت نفس شخصیت واحدی دارد به خلاف جسم آن که واحد نبوده و مرتب در حال تغییر و تحول است.
در واقع تعلّق نفس به بدن ضعیفترین انواع تعلقات میباشد. همانند تعلق نجّار به ابزار کار خود که بدون آنها نمیتواند کار خود را انجام دهد؛ نفس نیز بدون ابزار، موجودات ومحسوسات را نمیتواند درک کند و ادراک آن منوط به آلات جسمانی است. به موجب تکرار استفاده از این آلات، بعد از مدتی ملکهای در نفس ایجاد میگردد که میتواندبه قدرتآن، صورت هرکدامازمحسوساترابدون کمک ابزار جسمانی به هر نحوی که بخواهد در ذات خود حاضر کند و این در حالی است که در ابتدا ممکن نبود.
نتیجه اینکه نفس در ابتدا حاکی و عاری از هر کمالی و صورتی است، خواه صورت حسّیه یا خیالیّه یا عقلیّه باشد. ولی در نهایت به مرحلهای میرسد که میتواند هر صورت جزئی و کلی را از مادّه جدا نموده و درک نماید و یا در ذات خویش آنها را مشاهده کند.
بنابراین نفس در ابتدا موجودی بالقوه و عاری از هر کمالی و لاشیء محض است و شباهت زیادی به جسم دارد. به عبارتی دیگر، آخرین مرحله جسمانی و اوّلین مرحله روحانی است که در این مرحله نه جسم محض و نه روح محض است؛ بلکه کمال جسم و قوه روح بوده و نهایتاً به تجرد محض رسیده و از جسم بینیاز میگردد.1
هر فعل جسمانی در واقع فعل نفس است، مثل دیدن با چشم، شنیدن با گوش و امثال اینها که اگر چه با حس حاصل میشود ولی فاعل واقعی، نفس بوده و این نفس است که در واقع سمیع، بصیر و جز اینهاست و این قوا را استخدام میکند.
نفس ما بعینه مدرک هر ادراک جزئی و شعور حسی و متحرک هرحرکت حیوانییاطبیعیاستکهمنسوببهقوای ماست،مخصوصاً قواییکه نزدیک بهافق عالم نفس باشد.
پس نفس بعینه در چشم قوه باصره در گوش قوه سامعه در دست قوه لامسه در پا قوه ماشیه و همینطور عین قوایی است که در سایر اعضا وجود دارد و به واسطه این اعضاء میبیند، میشنود، لمس میکند، راه میرود و دیگر افعال را انجام میدهد. این نفس در عین وحدت و تجرد آن از بدن و قوا و اعضای آن، هیچ عضوی از اعضاء از آن خالی نبوده خواه آن عضو عالی یا سافل، کثیف یا لطیف باشد؛ و مباین هیچکدام از قوا نیست، خواه قوای مدرکه یا محرکه بوده و یا حیوانی یا طبیعی باشد. به این معنی که قوا به خودی خود هیچ هویّتی غیر از هویّت نفس را ندارند و هویّت اعضاء و سایر قوا مستهلک در هویّت نفس و انیّت آن است.2
قوا به خودی خود هیچ هویّتی غیر از هویّت نفس را ندارند و هویّت اعضاء و سایر قوا مستهلک در هویّت نفس و انیّت آن است.
تحقیق / مراتب نفس از دیدگاه ابن عربی و ملاصدرا
انسانیّت شخص به نفس اوست
تشخص بدن انسانی بطور معین و مشخصی به واسطه نفس اوست.
موضوع حرکت کمّی انسان مانند نمو و رشد او نیز همان شخصیّت اوست که ناشی از نفس واحد است معتبر در تشخص انسان نفس اوست، نفسی که صورت ذات او میباشد و در هنگام زوال اعضاء آن صورت ثابت است و از طفولیت تا جوانی و پیری تشخص بدن به همین صورت است.
تشخص بدن و اجزاء و حیات ساری در آنها به نفس است ولی تشخص نفس به ذات خودش میباشد. البته برای بدن بر دو اعتبار است: یک اعتبار به سبب اینکه بدن این نفس است و یک اعتبار به جهت اینکه حقیقتی فی حدّ ذاته بوده و جوهری از عالم اجسام است. به اعتبار اوّل باقی و مستمر به بقاء نفس است، نفسی که صورت این ذات و علت وجودی آن است. به اعتبار دوم، فاسد و متبدّل و در حال زیاده و نقصان میباشد.
پس اگر کسی سؤال کند: آیا این همان بدن فلان فرد در هنگام جوانی است؟ جواب هم بلی و هم خیر است. از جهت اوّل بلی و از جهت ثانی خیر میباشد. با اعتبار اوّلی اگر فرض شود این بدن تبدیل به بدنی دیگر شده با بقاء نفس در این دو بدن حرف صحیحی است، زیرا این بدن بعینه همان بدن دیگری است که در کودکی یا جوانی بوده است، چون که شخصیّت آن فرد و تعیّن او از اوّلِ وجودِ انسانی تا انتهای پیری باقی و مستمر است در عین حالی که جسمیت او تغییر کرده است.
با توجه به مطلب فوق چند نکته ثابت میشود.
الف) اثبات معاد جسمانی و زنده کردن دوباره بدن؛
ب) حشر بعضی مردم به اشکال مختلف حیوانات در عین حالی که همان فرد دنیوی است؛
ج) انسان در عین حالی که مجرد از مواد و بدنهاست تشخّص دارد. شخصیت او در حین تجرد یا تعلق آن به بدن باطل نمیشود و در همه این حالات شخصیت واحدی است.3
جسد مَرکبی برای نفس
نفس اگر چه از عالم بالا بوده و در این عالم است، ولی نحوهای اتحاد با قوای خود را داراست؛ و اگر چه در بدن و متحد با قوایش است، منافاتی با تقدس آن از مواد و وجود مفارقی آن با مادّه ندارد. لذا برای آن گاهی وجودی مفارق از مادّه و غنی از ماسوی اللّهاست و گاهی نزولی در قوای مادی پیدا کرده و ملحق به آنها میشود. پس میتوان گفت نفس دو جهت دارد: جهتی به سوی عالم علوی و جهتی به سوی عالم سفلی.4
ابن عربی میگوید: جسم با روح قرابت دارد، زیرا که محل نفخ روح و عقل است و عقل اوّلین موجود صادر از حقّ تعالی میباشد. خداوند در این رابطه فرموده است: «... و نفخت فیه من روحی ...».5 در این میان نفس بالاتر از جسم و مادون عقل و محل زراعت روح است و بذری را که خداوند به واسطه روح در مزرعه نفس پاشیده است، اعمّ از خواطر، شهوات و دیگر امور را میرویاند. پس جمیع علوم و خواطر و اعمال به واسطه بذری حاصل میشود که از ناحیه خدا، توسط روح در نفس و جسم پاشیده و رویانده شده است و از این باب است که نفس جهتی به عالم عالی و جهتی به عالم سافل دارد.6
با این وصف انسان مرکّب از جسد و روح میباشد. جسد در حکم مرکب بوده و روح در حکم راکب آن است و مسیر این سفر به آخرت و قرب الهی است. لذا بهترین افعال برای جسد، انجام اعمال مقرِّب برای روح در تعظیم معبود و خدمت برای اوست. این اوّلین درجه سعادت انسان و حکمت خلقت اوست.
بهترین اعمال روح ارتباط با حقّ و انقطاع از غیر اوست که در اثر مداومت بر این امر مجرد شده و از علائق خلاصی مییابد و انوار غیبی برای آن ظاهر میگردد.7
نفس اگر چه راکب بدن است ولی مستقیماً در اعضای کثیف عنصری نمیتواند تصرف کند؛ لذا واسطهای در این خصوص لازم است که این واسطه جسم لطیف نورانی مسمّای به «روح بخاری» است.8
این روح است که در اعضاء و اعصاب دماغی نفوذ میکند. حال هرچه موجود لطیفتر باشد به فعلیت نزدیکتر بوده و از تأثیرپذیری و انفعال دورتر است و بالعکس هرچه کثیفتر به قوه نزدیکتر و منفعلتر میباشد. لذا روح
علاقه بین بدن و نفس از نوع علاقه لزومیه است. این علاقه از نوع معیّنی که دو امر متضایف دارند؛ و یا از نوع تعلّقی و ربطی نیست. بلکه همانند دو امر متلازم مانند مادّه و صورت میباشد و لذا هر کدام از این دو به هم احتیاج دارند.
غریزییابخاری در مرتبه پائینتر از نفس و بالاتر از جسم و حد وسط و رابط بین جسم و نفس است. البته بین اینها نیز واسطههایدیگر لازماست، همانند برزخ مثالی که متوسط بین نفس ناطقه و روح حیوانی میباشد و یاسایر اعضاء که بواسطه عضورئیسه بهروح بخاری متصل میشوند.9
به نظر ابن عربی؛ به مجموع ظاهر و باطن حیوان ناطق، انسان میگویند. لذا روح و نفس که همان بُعد ناطقیّت انسان است، اگر زایل شود صورت باقی مانده را دیگر انسان نمینامند و دیگر در این صورت فرقی بین انسان و حیوان و درخت و امثال اینها نخواهد بود.10
درخصوص نیازنفسبه جسمابن عربیوملاصدرا با دو بیان هر دو یک عقیده را دنبال کردهاند. ابن عربی جسم را مزرعنفس وملاصدرا آن را مرکب نفس دانسته است که هر دو حاکی از توجه نفس به جسم برای افعال خود میباشد.
موت طبیعی
نفس حامل بدن است نه اینکه بدن حامل نفس باشد. برخلاف آنچه که غالب مردم میپندارند و حتّی فکر میکنند که نفس از جسم پیدا شده و از طریق تغذیه تقویت میشود؛ بلکه نفس خود علت وجود جسم بوده و ایننفس است که به جهات و مقامات مختلف سیر میکند و بدن را تحت تدبیر خود قرار داده و حتی خلاف میل طبیعی بدن آن را حرکت میدهد. مثلاًبدن به مقتضای طبیعت خودمیل به نزول و سافل دارد و این نفس است که آن را به صعود و حرکت به سوی بالا میکشاند.
از نظر عقلی صعود به عالم با این جسم کثیف عنصری ممکن نیست. باید بدنی نورانی از سنخ عالم ارواح باشد و آن امر پس از خلاصی از پیکر جسمانی محقق میشود. اساساً انسان در طیّ مدارج عالیّه خود، اجلّ از این است که تابع بدن مادی باشد، بلکه بدن در بعضی از مراتب سافله تابع نفس است. در واقع با قبول این مطلب هم تناسخ ردّ میشود و هم این سخن که «ضعف و فرسودگی قوای بدن موجب مرگ است». وقتی نفس رشد کرد و دیگر به بدن نیازمند نبود چگونه میشود در بدنی دیگر حلول کند؟ زیرا پذیرش این حرف مستلزم این است که موجود کاملی دوباره و بدون دلیل ناقص شود.
پس با این وصف تناسخ محال است و در واقع آنچه که باعث مرگ میشود، کسب استقلال نفس از بدن است و به دنبال آن تدبیر بدن به وسیله نفس کمتر میشود. بنابر این ضعف طبیعی بدن در زمان پیری همان تحوّل ذاتی و نزدیک شدن نفس به نشأه اخروی است و هر چه در کسب درجات، ادراک قویتر باشد و به عالم عقل نزدیکتر شود ضعف بدن بیشتر میگردد، تا اینکه کم کم نفس بدن را رها کرده و منتقل به آن نشأه میگردد.
رابطه نفس با بدن، مثل کشتی محکمی بر روی آب دریا با جمیع آلات و ابزار تشکیلدهنده آن است.11 این کشتی تحت تسخیر فرمان خداوند است و در دریای بیکران هستی سیر مینماید. نفس در این رابطه، همانند بادی است که با وزش خود کشتی را به حرکت در میآورد و اراده و فرمان نفس حکم باد برای حرکت کشتی را دارد. حال اگر نفس از بدن قطع علاقه نمود و وزش باد و امواج اراده و فرمانش بر کشتی بدن ساکت شد، این کشتی نیز از حرکت باز میماند.
پس در واقع این باد است که سفینه را حمل میکند و سفینه به هیچ وجه قادر به بازگرداندن باد نیست و تناسخ در واقع عبارت از رجوع دوباره نفس کمال یافته به عالم نقص است. یعنی بازگرداندن باد توسط کشتی. پس تناسخ و انتقال نفس به بدن دیگر محال است، زیرا این نفس است که گرد آورنده بدن و عامل التیام و تألیف اجزاء آن است نه اینکه نفس تابع بدن و عناصر اولیه آن باشد.12
آنچه از بدن که همراه نفس باقی میماند
چون نفس انسانی از بدن فارغ شد، امر ضعیفی از بدن برای نفس باقی میماند که در روایات از آن به «عَجْبُ الذَنب»، «دنباله و بُن دم» نام بردهاند. در اینکه منظور از این اصطلاح چه میباشد، اقوال مختلف است. آن را هیولای اولی، عقل هیولانی، اجزاء اصلیه انسانی، نشأهُ اخروی نفس،جوهر فرد،نشأه دومنفسواعیان ثابته نیز دانستهاند.
ملاصدرا منظور از «عجب الذنب» را «قوه خیال» دانسته است که آن آخرین بازمانده موجود حاصله از قوای تحقیق / مراتب نفس از دیدگاه ابن عربی و ملاصدرا
طبیعی، نباتی و حیوانی میباشد و همراه مادّه برای تن در دنیا حاصل میشود این خیال، اوّلین مرحله از وجود اخروی و آخرین مرتبه عالم مادی است. زیرا که هیچ شیئی از اشیا این عالم اعمّ از مادّه و صورت و قوا، امکان انتقال بعینه به آخرت را ندارد مگر بعد از تحوّلات و تکوّناتی که در آنها رخ میدهد. انسان مستعد حشر نمیگردد مگر به قوه کمالیهای که آن صورت نهائی وجود اوست، زیرا تمام قوای او مثل سمع، بصر، ذوق و امثال آن همچون شعاعهای وجود او هستند که صورت علمی و خیالی خارجی را نزد خیال ذخیره میکنند به طوری که اگر این مواد خارجی ضایع شوند این صور محفوظ میمانند. مانند محفوظ ماندن نفس در عین فساد بدن. این قوه همان حافظ صور غیرمادّی محسوسات خارجیه است که بعد از خرابی بدن به صورت مثالی باقی است و در عالم آخرت بوده و در حکم سقف دنیا و فرش آخرت است.13
بنابراین نفس انسانی هنگام مفارقت از بدن دارای قوّه خیالی میباشد که به موجب آن محسوسات غائب از این عالم را به نحو جزئی درک نموده و در آنها تصرف مینماید. همین ادراک، اصل لذت حسی دنیوی و مبادی آن است ولی در بسیاری موارد این محسوسات مختلف چون هیولانی هستند، حمل بر این بدن میشوند؛ ولی همه اینها در موضع واحد میباشند زیرا نفس واحد، حامل اینهاست.
حال بافوت است که انسان از دنیا و متعلقات آن جدا میشود، ولی با آن قوه متصوّر باقی میماند و با آن قوه ذات خود را تصور میکند. این ذات جدای از دنیاست و نفس او عین انسان مقبوری را که صورت همان انسان مرده است توهّم میکند و بدن خود را در قبر مییابد به نحوی که دردها را به واسطه عقوبات حسّی به نحو محسوس درک مینماید که به این حالت عذاب قبر گویند.
اگر نفس سعید بود ذاتش را بر صورت ملائک تصور نموده و مصادف با امور موعوده از ثواب میداند که این همان ثواب قبر است.
این اموری که انسان بعد از مرگ از احوال قبر و بعث میبیند اموری موهومه بوده که در اعیان وجود ندارد. پس صورتهای اخروی برای نفس یا مجرد و یا قائم به موضوع نفسند و هر دو از مدرکات نفس بودهاند که یکی به واسطه آلات جسمانی و دیگری به واسطه ذات خود وجود دارد. پس دنیا و آخرت دو حالت برای نفسند و آخرت در واقع خروج نفس از غبار نشأه دنیاست. سبب مرگ طبیعی نیز فعلیت نفس و تجوهر و تقلّب آن به عالم و اهل خودش و رجوع آن به سوی خداست. در این رجوع یا متنعم و مسرور و یا معذّب خواهد بود. نتیجه اینکه هر چه تعلق نفس در دنیا به بدن کمتر باشد در برزخ و آخرت نیز تهذّب و تجردش از جسم و جسمانیّات و بدن کمتر است، تا جایی که میتواند عقل محض گردد.14
کیفیت تدبیر بدن توسط نفس
بدنهمانندبارکثیف و جرم ثقیل است و نفس همچون نور لطیف و به موجب لطف پروردگار، بین نفس و بدن پیوستگی ایجاد میگردد در عین حالی که هر دو در غایت بُعد، نسبت به هم هستند. خداوند از مایه نطفه، بدن تیره را و از لطافت نطفه، قلب لطیف را و از صافی قلب، روح را آفرید.
روح در لطافت و صفا همچون افلاک است. خداوند روح را لانه نفس ناطقه قرار داد تا در راه اصلاح معاد تکامل یابد و بدن را ابزار تکامل این روح مقرر داشت.15
نفس هنگامی که متعلّق به اوّلین عضو مانند قلب شد، بدن نفسانی میشود و در این هنگام نفس به واسطه قلب به حیوان حیات میدهد و بدین وسیله اعتدال در قوا و اعضاء را ایجاد میکند. قلب در واقع عضو رئیس بدن مادّی است که تکمیل اعضاء به وسیله همین قلب و با تدبیر نفس رخ میدهد و به همین واسطه است که جسم حیوانیدارای نفس شدهومابقی اعضاء خدمه او میگردند.
علاقه بین بدن و نفس از نوع علاقه لزومیه است. این علاقه از نوع معیّنی که دو امر متضایف دارند؛ و یا از نوع تعلّقی و ربطی نیست. بلکه همانند دو امر متلازم مانند مادّه و صورت میباشد و لذا هر کدام از این دو به هم احتیاج دارند. بدن در تحقق خود محتاج نفس است. البته نه یک نفس خاصّ بلکه به مطلق نفس محتاج است و نفس از حیث تعلّق شخصی و حدوث هویّت نفس خود محتاج بدن است. پس تقدم نفس بر بدن از نوع تقدم ذاتی است و نه از نوع تقدم زمانی. زیرا که از نظر زمانی نفس با بدن به وجود میآید. پس وجود و بقاء نفس با بدن است و آنچه که بعد از بدن باقی میماند نوعی دیگر است.
نفسیّت نفس نیز به این است که در بدن تصرف کند و کامل شود و به منزله صورت کمالی بدن میباشد که ترکیب این دو نیز از نوع ترکیب طبیعی بوده و مفارق از ماده نیست. لذا تا هنگامی که برای بدن، نفس و صورت است؛ وجودی مفارق از مادّه ندارد؛ ولی به مرور، جوهر آن استکمال یافته و بینیاز از مادّه میشود و وجود عقلی مییابد و وجود عقلی است که بقاء یافته و دیگر با فساد بدن، فاسد نمیشود.16
نفس در ابتدا موجودی بالقوه و عاری از هر کمالی و لاشیء محض است و شباهت زیادی به جسم دارد. به عبارتی دیگر، آخرین مرحله جسمانی و اوّلین مرحله روحانی است که در این مرحله نه جسم محض و نه روح محض است؛ بلکه کمال جسم و قوه روح بوده و نهایتاً به تجرد محض رسیده و از جسم بینیاز میگردد.
برای بدن بر دو اعتبار است: یک اعتبار به سبب اینکه بدن این نفس است و یک اعتبار به جهت اینکه حقیقتی فی حدّ ذاته بوده و جوهری از عالم اجسام است. به اعتبار اوّل باقی و مستمر به بقاء نفس است، نفسی که صورت این ذات و علت وجودی آن است. به اعتبار دوم، فاسد و متبدّل و در حال زیاده و نقصان میباشد.
نفس اگر چه راکب بدن است ولی مستقیماً در اعضای کثیف عنصری نمیتواند تصرف کند؛ لذا واسطهای در این خصوص لازم است که این واسطه جسم لطیف نورانی مسمّای به «روح بخاری» است.
به نظر ابن عربی؛ به مجموع ظاهر و باطن حیوان ناطق، انسان میگویند. لذا روح و نفس که همان بُعد ناطقیّت انسان است، اگر زایل شود صورت باقی مانده را دیگر انسان نمینامند و دیگر در این صورت فرقی بین انسان و حیوان و درخت و امثال اینها نخواهد بود.
نفس انسانی هنگام مفارقت از بدن دارای قوّه خیالی میباشد که به موجب آن محسوسات غائب از این عالم را به نحو جزئی درک نموده و در آنها تصرف مینماید.
بدن همانند بار کثیف و جرم ثقیل است و نفس همچون نور لطیف و به موجب لطف پروردگار، بین نفس و بدن پیوستگی ایجاد میگردد در عین حالی که هر دو در غایت بُعد، نسبت به هم هستند. خداوند از مایه نطفه، بدن تیره را و از لطافت نطفه، قلب لطیف را و از صافی قلب، روح را آفرید.
پاورقیها:
10- ابن عربی، فصوص الحکم، فصّ شیئی، ص91.
14- ملاصدرا، الشواهد الربوبیه، صص 277ـ275.
15- ملاصدرا، الواردات القلبیه، فیض 22، ص 85.
13- همان، ج9، صص222ـ221.
11- منظوراز آلات وابزار وقوای نفسانی، عالمه وامثال آن است.
16- ملاصدرا، الاسفار، ج 8، صص384ـ382.
12- ملاصدرا، الاسفار، ج 9، صص 55ـ54.
1- ملاصدرا، الاسفار، ج8، صص 329ـ326.
2- همان، ج6، صص 379ـ377.
3- ملاصدرا، تفسیر القرآن الکریم، ج 5، صص 375ـ372.
4- ملاصدرا، الشواهد الربوبیه، صص 196ـ 195.
5- ... و از روح خود در آن دمیدم ... (الحجر/29).
6- ابن عربی، الفتوحات المکیه، ج 8، باب 70، ف 457ـ453، صص313ـ310.
7- ملاصدرا، تفسیر القرآن الکریم، ج1، ص91.
8- منظور از روح بخاری همان است که نزد اطباء به روح معروف میباشد.
9- ملاصدرا، الاسفار، ج 9، صص 77ـ74.
نحوه تعلق نفس به بدن برحسب وجود و تشخّص آن تنها حدوثی است و نه بقائی. یعنی نفس در اوایل تکون و حدوث خود محتاج مادّه است ولی در بقاء، دیگر چنین احتیاجی مرتفع میگردد.
نفس در ابتدا مثل بقیه قوایی است که در مادّه بوده و محتاج مادّه است؛ البته مادّهای مبهم و نامشخص که آن مادهّ همان بدن است. هرچند در طول حیات فرد، این بدن دارای تغییر و تحول است ولی همواره نفس به این بدن نامتعین و مبهم تعلق دارد و لذا انسان از جهت نفس شخصیت واحدی دارد به خلاف جسم آن که واحد نبوده و مرتب در حال تغییر و تحول است.
در واقع تعلّق نفس به بدن ضعیفترین انواع تعلقات میباشد. همانند تعلق نجّار به ابزار کار خود که بدون آنها نمیتواند کار خود را انجام دهد؛ نفس نیز بدون ابزار، موجودات ومحسوسات را نمیتواند درک کند و ادراک آن منوط به آلات جسمانی است. به موجب تکرار استفاده از این آلات، بعد از مدتی ملکهای در نفس ایجاد میگردد که میتواندبه قدرتآن، صورت هرکدامازمحسوساترابدون کمک ابزار جسمانی به هر نحوی که بخواهد در ذات خود حاضر کند و این در حالی است که در ابتدا ممکن نبود.
نتیجه اینکه نفس در ابتدا حاکی و عاری از هر کمالی و صورتی است، خواه صورت حسّیه یا خیالیّه یا عقلیّه باشد. ولی در نهایت به مرحلهای میرسد که میتواند هر صورت جزئی و کلی را از مادّه جدا نموده و درک نماید و یا در ذات خویش آنها را مشاهده کند.
بنابراین نفس در ابتدا موجودی بالقوه و عاری از هر کمالی و لاشیء محض است و شباهت زیادی به جسم دارد. به عبارتی دیگر، آخرین مرحله جسمانی و اوّلین مرحله روحانی است که در این مرحله نه جسم محض و نه روح محض است؛ بلکه کمال جسم و قوه روح بوده و نهایتاً به تجرد محض رسیده و از جسم بینیاز میگردد.1
هر فعل جسمانی در واقع فعل نفس است، مثل دیدن با چشم، شنیدن با گوش و امثال اینها که اگر چه با حس حاصل میشود ولی فاعل واقعی، نفس بوده و این نفس است که در واقع سمیع، بصیر و جز اینهاست و این قوا را استخدام میکند.
نفس ما بعینه مدرک هر ادراک جزئی و شعور حسی و متحرک هرحرکت حیوانییاطبیعیاستکهمنسوببهقوای ماست،مخصوصاً قواییکه نزدیک بهافق عالم نفس باشد.
پس نفس بعینه در چشم قوه باصره در گوش قوه سامعه در دست قوه لامسه در پا قوه ماشیه و همینطور عین قوایی است که در سایر اعضا وجود دارد و به واسطه این اعضاء میبیند، میشنود، لمس میکند، راه میرود و دیگر افعال را انجام میدهد. این نفس در عین وحدت و تجرد آن از بدن و قوا و اعضای آن، هیچ عضوی از اعضاء از آن خالی نبوده خواه آن عضو عالی یا سافل، کثیف یا لطیف باشد؛ و مباین هیچکدام از قوا نیست، خواه قوای مدرکه یا محرکه بوده و یا حیوانی یا طبیعی باشد. به این معنی که قوا به خودی خود هیچ هویّتی غیر از هویّت نفس را ندارند و هویّت اعضاء و سایر قوا مستهلک در هویّت نفس و انیّت آن است.2
قوا به خودی خود هیچ هویّتی غیر از هویّت نفس را ندارند و هویّت اعضاء و سایر قوا مستهلک در هویّت نفس و انیّت آن است.
تحقیق / مراتب نفس از دیدگاه ابن عربی و ملاصدرا
انسانیّت شخص به نفس اوست
تشخص بدن انسانی بطور معین و مشخصی به واسطه نفس اوست.
موضوع حرکت کمّی انسان مانند نمو و رشد او نیز همان شخصیّت اوست که ناشی از نفس واحد است معتبر در تشخص انسان نفس اوست، نفسی که صورت ذات او میباشد و در هنگام زوال اعضاء آن صورت ثابت است و از طفولیت تا جوانی و پیری تشخص بدن به همین صورت است.
تشخص بدن و اجزاء و حیات ساری در آنها به نفس است ولی تشخص نفس به ذات خودش میباشد. البته برای بدن بر دو اعتبار است: یک اعتبار به سبب اینکه بدن این نفس است و یک اعتبار به جهت اینکه حقیقتی فی حدّ ذاته بوده و جوهری از عالم اجسام است. به اعتبار اوّل باقی و مستمر به بقاء نفس است، نفسی که صورت این ذات و علت وجودی آن است. به اعتبار دوم، فاسد و متبدّل و در حال زیاده و نقصان میباشد.
پس اگر کسی سؤال کند: آیا این همان بدن فلان فرد در هنگام جوانی است؟ جواب هم بلی و هم خیر است. از جهت اوّل بلی و از جهت ثانی خیر میباشد. با اعتبار اوّلی اگر فرض شود این بدن تبدیل به بدنی دیگر شده با بقاء نفس در این دو بدن حرف صحیحی است، زیرا این بدن بعینه همان بدن دیگری است که در کودکی یا جوانی بوده است، چون که شخصیّت آن فرد و تعیّن او از اوّلِ وجودِ انسانی تا انتهای پیری باقی و مستمر است در عین حالی که جسمیت او تغییر کرده است.
با توجه به مطلب فوق چند نکته ثابت میشود.
الف) اثبات معاد جسمانی و زنده کردن دوباره بدن؛
ب) حشر بعضی مردم به اشکال مختلف حیوانات در عین حالی که همان فرد دنیوی است؛
ج) انسان در عین حالی که مجرد از مواد و بدنهاست تشخّص دارد. شخصیت او در حین تجرد یا تعلق آن به بدن باطل نمیشود و در همه این حالات شخصیت واحدی است.3
جسد مَرکبی برای نفس
نفس اگر چه از عالم بالا بوده و در این عالم است، ولی نحوهای اتحاد با قوای خود را داراست؛ و اگر چه در بدن و متحد با قوایش است، منافاتی با تقدس آن از مواد و وجود مفارقی آن با مادّه ندارد. لذا برای آن گاهی وجودی مفارق از مادّه و غنی از ماسوی اللّهاست و گاهی نزولی در قوای مادی پیدا کرده و ملحق به آنها میشود. پس میتوان گفت نفس دو جهت دارد: جهتی به سوی عالم علوی و جهتی به سوی عالم سفلی.4
ابن عربی میگوید: جسم با روح قرابت دارد، زیرا که محل نفخ روح و عقل است و عقل اوّلین موجود صادر از حقّ تعالی میباشد. خداوند در این رابطه فرموده است: «... و نفخت فیه من روحی ...».5 در این میان نفس بالاتر از جسم و مادون عقل و محل زراعت روح است و بذری را که خداوند به واسطه روح در مزرعه نفس پاشیده است، اعمّ از خواطر، شهوات و دیگر امور را میرویاند. پس جمیع علوم و خواطر و اعمال به واسطه بذری حاصل میشود که از ناحیه خدا، توسط روح در نفس و جسم پاشیده و رویانده شده است و از این باب است که نفس جهتی به عالم عالی و جهتی به عالم سافل دارد.6
با این وصف انسان مرکّب از جسد و روح میباشد. جسد در حکم مرکب بوده و روح در حکم راکب آن است و مسیر این سفر به آخرت و قرب الهی است. لذا بهترین افعال برای جسد، انجام اعمال مقرِّب برای روح در تعظیم معبود و خدمت برای اوست. این اوّلین درجه سعادت انسان و حکمت خلقت اوست.
بهترین اعمال روح ارتباط با حقّ و انقطاع از غیر اوست که در اثر مداومت بر این امر مجرد شده و از علائق خلاصی مییابد و انوار غیبی برای آن ظاهر میگردد.7
نفس اگر چه راکب بدن است ولی مستقیماً در اعضای کثیف عنصری نمیتواند تصرف کند؛ لذا واسطهای در این خصوص لازم است که این واسطه جسم لطیف نورانی مسمّای به «روح بخاری» است.8
این روح است که در اعضاء و اعصاب دماغی نفوذ میکند. حال هرچه موجود لطیفتر باشد به فعلیت نزدیکتر بوده و از تأثیرپذیری و انفعال دورتر است و بالعکس هرچه کثیفتر به قوه نزدیکتر و منفعلتر میباشد. لذا روح
علاقه بین بدن و نفس از نوع علاقه لزومیه است. این علاقه از نوع معیّنی که دو امر متضایف دارند؛ و یا از نوع تعلّقی و ربطی نیست. بلکه همانند دو امر متلازم مانند مادّه و صورت میباشد و لذا هر کدام از این دو به هم احتیاج دارند.
غریزییابخاری در مرتبه پائینتر از نفس و بالاتر از جسم و حد وسط و رابط بین جسم و نفس است. البته بین اینها نیز واسطههایدیگر لازماست، همانند برزخ مثالی که متوسط بین نفس ناطقه و روح حیوانی میباشد و یاسایر اعضاء که بواسطه عضورئیسه بهروح بخاری متصل میشوند.9
به نظر ابن عربی؛ به مجموع ظاهر و باطن حیوان ناطق، انسان میگویند. لذا روح و نفس که همان بُعد ناطقیّت انسان است، اگر زایل شود صورت باقی مانده را دیگر انسان نمینامند و دیگر در این صورت فرقی بین انسان و حیوان و درخت و امثال اینها نخواهد بود.10
درخصوص نیازنفسبه جسمابن عربیوملاصدرا با دو بیان هر دو یک عقیده را دنبال کردهاند. ابن عربی جسم را مزرعنفس وملاصدرا آن را مرکب نفس دانسته است که هر دو حاکی از توجه نفس به جسم برای افعال خود میباشد.
موت طبیعی
نفس حامل بدن است نه اینکه بدن حامل نفس باشد. برخلاف آنچه که غالب مردم میپندارند و حتّی فکر میکنند که نفس از جسم پیدا شده و از طریق تغذیه تقویت میشود؛ بلکه نفس خود علت وجود جسم بوده و ایننفس است که به جهات و مقامات مختلف سیر میکند و بدن را تحت تدبیر خود قرار داده و حتی خلاف میل طبیعی بدن آن را حرکت میدهد. مثلاًبدن به مقتضای طبیعت خودمیل به نزول و سافل دارد و این نفس است که آن را به صعود و حرکت به سوی بالا میکشاند.
از نظر عقلی صعود به عالم با این جسم کثیف عنصری ممکن نیست. باید بدنی نورانی از سنخ عالم ارواح باشد و آن امر پس از خلاصی از پیکر جسمانی محقق میشود. اساساً انسان در طیّ مدارج عالیّه خود، اجلّ از این است که تابع بدن مادی باشد، بلکه بدن در بعضی از مراتب سافله تابع نفس است. در واقع با قبول این مطلب هم تناسخ ردّ میشود و هم این سخن که «ضعف و فرسودگی قوای بدن موجب مرگ است». وقتی نفس رشد کرد و دیگر به بدن نیازمند نبود چگونه میشود در بدنی دیگر حلول کند؟ زیرا پذیرش این حرف مستلزم این است که موجود کاملی دوباره و بدون دلیل ناقص شود.
پس با این وصف تناسخ محال است و در واقع آنچه که باعث مرگ میشود، کسب استقلال نفس از بدن است و به دنبال آن تدبیر بدن به وسیله نفس کمتر میشود. بنابر این ضعف طبیعی بدن در زمان پیری همان تحوّل ذاتی و نزدیک شدن نفس به نشأه اخروی است و هر چه در کسب درجات، ادراک قویتر باشد و به عالم عقل نزدیکتر شود ضعف بدن بیشتر میگردد، تا اینکه کم کم نفس بدن را رها کرده و منتقل به آن نشأه میگردد.
رابطه نفس با بدن، مثل کشتی محکمی بر روی آب دریا با جمیع آلات و ابزار تشکیلدهنده آن است.11 این کشتی تحت تسخیر فرمان خداوند است و در دریای بیکران هستی سیر مینماید. نفس در این رابطه، همانند بادی است که با وزش خود کشتی را به حرکت در میآورد و اراده و فرمان نفس حکم باد برای حرکت کشتی را دارد. حال اگر نفس از بدن قطع علاقه نمود و وزش باد و امواج اراده و فرمانش بر کشتی بدن ساکت شد، این کشتی نیز از حرکت باز میماند.
پس در واقع این باد است که سفینه را حمل میکند و سفینه به هیچ وجه قادر به بازگرداندن باد نیست و تناسخ در واقع عبارت از رجوع دوباره نفس کمال یافته به عالم نقص است. یعنی بازگرداندن باد توسط کشتی. پس تناسخ و انتقال نفس به بدن دیگر محال است، زیرا این نفس است که گرد آورنده بدن و عامل التیام و تألیف اجزاء آن است نه اینکه نفس تابع بدن و عناصر اولیه آن باشد.12
آنچه از بدن که همراه نفس باقی میماند
چون نفس انسانی از بدن فارغ شد، امر ضعیفی از بدن برای نفس باقی میماند که در روایات از آن به «عَجْبُ الذَنب»، «دنباله و بُن دم» نام بردهاند. در اینکه منظور از این اصطلاح چه میباشد، اقوال مختلف است. آن را هیولای اولی، عقل هیولانی، اجزاء اصلیه انسانی، نشأهُ اخروی نفس،جوهر فرد،نشأه دومنفسواعیان ثابته نیز دانستهاند.
ملاصدرا منظور از «عجب الذنب» را «قوه خیال» دانسته است که آن آخرین بازمانده موجود حاصله از قوای تحقیق / مراتب نفس از دیدگاه ابن عربی و ملاصدرا
طبیعی، نباتی و حیوانی میباشد و همراه مادّه برای تن در دنیا حاصل میشود این خیال، اوّلین مرحله از وجود اخروی و آخرین مرتبه عالم مادی است. زیرا که هیچ شیئی از اشیا این عالم اعمّ از مادّه و صورت و قوا، امکان انتقال بعینه به آخرت را ندارد مگر بعد از تحوّلات و تکوّناتی که در آنها رخ میدهد. انسان مستعد حشر نمیگردد مگر به قوه کمالیهای که آن صورت نهائی وجود اوست، زیرا تمام قوای او مثل سمع، بصر، ذوق و امثال آن همچون شعاعهای وجود او هستند که صورت علمی و خیالی خارجی را نزد خیال ذخیره میکنند به طوری که اگر این مواد خارجی ضایع شوند این صور محفوظ میمانند. مانند محفوظ ماندن نفس در عین فساد بدن. این قوه همان حافظ صور غیرمادّی محسوسات خارجیه است که بعد از خرابی بدن به صورت مثالی باقی است و در عالم آخرت بوده و در حکم سقف دنیا و فرش آخرت است.13
بنابراین نفس انسانی هنگام مفارقت از بدن دارای قوّه خیالی میباشد که به موجب آن محسوسات غائب از این عالم را به نحو جزئی درک نموده و در آنها تصرف مینماید. همین ادراک، اصل لذت حسی دنیوی و مبادی آن است ولی در بسیاری موارد این محسوسات مختلف چون هیولانی هستند، حمل بر این بدن میشوند؛ ولی همه اینها در موضع واحد میباشند زیرا نفس واحد، حامل اینهاست.
حال بافوت است که انسان از دنیا و متعلقات آن جدا میشود، ولی با آن قوه متصوّر باقی میماند و با آن قوه ذات خود را تصور میکند. این ذات جدای از دنیاست و نفس او عین انسان مقبوری را که صورت همان انسان مرده است توهّم میکند و بدن خود را در قبر مییابد به نحوی که دردها را به واسطه عقوبات حسّی به نحو محسوس درک مینماید که به این حالت عذاب قبر گویند.
اگر نفس سعید بود ذاتش را بر صورت ملائک تصور نموده و مصادف با امور موعوده از ثواب میداند که این همان ثواب قبر است.
این اموری که انسان بعد از مرگ از احوال قبر و بعث میبیند اموری موهومه بوده که در اعیان وجود ندارد. پس صورتهای اخروی برای نفس یا مجرد و یا قائم به موضوع نفسند و هر دو از مدرکات نفس بودهاند که یکی به واسطه آلات جسمانی و دیگری به واسطه ذات خود وجود دارد. پس دنیا و آخرت دو حالت برای نفسند و آخرت در واقع خروج نفس از غبار نشأه دنیاست. سبب مرگ طبیعی نیز فعلیت نفس و تجوهر و تقلّب آن به عالم و اهل خودش و رجوع آن به سوی خداست. در این رجوع یا متنعم و مسرور و یا معذّب خواهد بود. نتیجه اینکه هر چه تعلق نفس در دنیا به بدن کمتر باشد در برزخ و آخرت نیز تهذّب و تجردش از جسم و جسمانیّات و بدن کمتر است، تا جایی که میتواند عقل محض گردد.14
کیفیت تدبیر بدن توسط نفس
بدنهمانندبارکثیف و جرم ثقیل است و نفس همچون نور لطیف و به موجب لطف پروردگار، بین نفس و بدن پیوستگی ایجاد میگردد در عین حالی که هر دو در غایت بُعد، نسبت به هم هستند. خداوند از مایه نطفه، بدن تیره را و از لطافت نطفه، قلب لطیف را و از صافی قلب، روح را آفرید.
روح در لطافت و صفا همچون افلاک است. خداوند روح را لانه نفس ناطقه قرار داد تا در راه اصلاح معاد تکامل یابد و بدن را ابزار تکامل این روح مقرر داشت.15
نفس هنگامی که متعلّق به اوّلین عضو مانند قلب شد، بدن نفسانی میشود و در این هنگام نفس به واسطه قلب به حیوان حیات میدهد و بدین وسیله اعتدال در قوا و اعضاء را ایجاد میکند. قلب در واقع عضو رئیس بدن مادّی است که تکمیل اعضاء به وسیله همین قلب و با تدبیر نفس رخ میدهد و به همین واسطه است که جسم حیوانیدارای نفس شدهومابقی اعضاء خدمه او میگردند.
علاقه بین بدن و نفس از نوع علاقه لزومیه است. این علاقه از نوع معیّنی که دو امر متضایف دارند؛ و یا از نوع تعلّقی و ربطی نیست. بلکه همانند دو امر متلازم مانند مادّه و صورت میباشد و لذا هر کدام از این دو به هم احتیاج دارند. بدن در تحقق خود محتاج نفس است. البته نه یک نفس خاصّ بلکه به مطلق نفس محتاج است و نفس از حیث تعلّق شخصی و حدوث هویّت نفس خود محتاج بدن است. پس تقدم نفس بر بدن از نوع تقدم ذاتی است و نه از نوع تقدم زمانی. زیرا که از نظر زمانی نفس با بدن به وجود میآید. پس وجود و بقاء نفس با بدن است و آنچه که بعد از بدن باقی میماند نوعی دیگر است.
نفسیّت نفس نیز به این است که در بدن تصرف کند و کامل شود و به منزله صورت کمالی بدن میباشد که ترکیب این دو نیز از نوع ترکیب طبیعی بوده و مفارق از ماده نیست. لذا تا هنگامی که برای بدن، نفس و صورت است؛ وجودی مفارق از مادّه ندارد؛ ولی به مرور، جوهر آن استکمال یافته و بینیاز از مادّه میشود و وجود عقلی مییابد و وجود عقلی است که بقاء یافته و دیگر با فساد بدن، فاسد نمیشود.16
نفس در ابتدا موجودی بالقوه و عاری از هر کمالی و لاشیء محض است و شباهت زیادی به جسم دارد. به عبارتی دیگر، آخرین مرحله جسمانی و اوّلین مرحله روحانی است که در این مرحله نه جسم محض و نه روح محض است؛ بلکه کمال جسم و قوه روح بوده و نهایتاً به تجرد محض رسیده و از جسم بینیاز میگردد.
برای بدن بر دو اعتبار است: یک اعتبار به سبب اینکه بدن این نفس است و یک اعتبار به جهت اینکه حقیقتی فی حدّ ذاته بوده و جوهری از عالم اجسام است. به اعتبار اوّل باقی و مستمر به بقاء نفس است، نفسی که صورت این ذات و علت وجودی آن است. به اعتبار دوم، فاسد و متبدّل و در حال زیاده و نقصان میباشد.
نفس اگر چه راکب بدن است ولی مستقیماً در اعضای کثیف عنصری نمیتواند تصرف کند؛ لذا واسطهای در این خصوص لازم است که این واسطه جسم لطیف نورانی مسمّای به «روح بخاری» است.
به نظر ابن عربی؛ به مجموع ظاهر و باطن حیوان ناطق، انسان میگویند. لذا روح و نفس که همان بُعد ناطقیّت انسان است، اگر زایل شود صورت باقی مانده را دیگر انسان نمینامند و دیگر در این صورت فرقی بین انسان و حیوان و درخت و امثال اینها نخواهد بود.
نفس انسانی هنگام مفارقت از بدن دارای قوّه خیالی میباشد که به موجب آن محسوسات غائب از این عالم را به نحو جزئی درک نموده و در آنها تصرف مینماید.
بدن همانند بار کثیف و جرم ثقیل است و نفس همچون نور لطیف و به موجب لطف پروردگار، بین نفس و بدن پیوستگی ایجاد میگردد در عین حالی که هر دو در غایت بُعد، نسبت به هم هستند. خداوند از مایه نطفه، بدن تیره را و از لطافت نطفه، قلب لطیف را و از صافی قلب، روح را آفرید.
پاورقیها:
10- ابن عربی، فصوص الحکم، فصّ شیئی، ص91.
14- ملاصدرا، الشواهد الربوبیه، صص 277ـ275.
15- ملاصدرا، الواردات القلبیه، فیض 22، ص 85.
13- همان، ج9، صص222ـ221.
11- منظوراز آلات وابزار وقوای نفسانی، عالمه وامثال آن است.
16- ملاصدرا، الاسفار، ج 8، صص384ـ382.
12- ملاصدرا، الاسفار، ج 9، صص 55ـ54.
1- ملاصدرا، الاسفار، ج8، صص 329ـ326.
2- همان، ج6، صص 379ـ377.
3- ملاصدرا، تفسیر القرآن الکریم، ج 5، صص 375ـ372.
4- ملاصدرا، الشواهد الربوبیه، صص 196ـ 195.
5- ... و از روح خود در آن دمیدم ... (الحجر/29).
6- ابن عربی، الفتوحات المکیه، ج 8، باب 70، ف 457ـ453، صص313ـ310.
7- ملاصدرا، تفسیر القرآن الکریم، ج1، ص91.
8- منظور از روح بخاری همان است که نزد اطباء به روح معروف میباشد.
9- ملاصدرا، الاسفار، ج 9، صص 77ـ74.