نیایش فیلسوف

وقتی انسان به مسائل فلسفه علاقه نشان می‏دهد بی‏میل نیست که بداند دعا و نیایش فیلسوف چگونه صورت می‏پذیرد. تصور غالب این است که بین فلسفه و نیایش رابطه‏ای وجود ندارد و فیلسوف هیچگاه چونان افراد عادی دست به دعا بر نمی‏دارد از طرف دیگر بسیاری از کسانی که با فکر فلسفی خصومت می‏ورزند، روی غرور و تکبر فلاسفه انگشت انتقاد گذاشته و آنان را گرفتار و مبتلا به نفس خود بنیاد معرفی کرده‏اند. با نگاه به جایگاه دوگانه عقل (بصورت نظری) و احساس و عملکردهای متفاوت این دو بهتر می‏توان دریافت که هیچگاه آنچنان که باید این دو همعرض یکدیگر نبوده و در بسیاری از موارد با یکدیگر سرناسازگاری نشان داده‏اند. زیرا فلسفه یعنی استدلال عقلانی بر امری و احساس که خاستگاه آن قلب آدمی است بهیچوجه تفسیر بردار نیست.
اصطلاح نیایش فیلسوف در نگاه نخست متضاد بنظر می‏رسد ولی «تأمل فلسفی عظمت هستی را هویدا می‏سازد و نتیجه این تأمل پی‏بردن به عجز و حقارت خود نسبت به عظمت هستی است در این نوع ادراک فیلسوف مضطرب می‏شود و از سر دردمندی به نیایش می‏پردازد.» دکتر دینانی (مولف) در مقدمه خویش می‏نویسد «هدف از انتخاب عنوان کتاب این است که فیلسوف برای درک حقیقت جز به پای تواضع و نیاز و نیایش در برابر عظمت هستی و جلال حق نمی‏تواند قدم گذارد.»
این کتاب که اخیرا بهمت دانشگاه علوم رضوی در دسترس دوستداران مباحث فلسفی قرار گرفته است سلسله مقالاتی است که هر کدام در مکانها و مناسبتهای گوناگون به نگارش درآمده است. بنابراین نمی‏توان انتظار انسجام و هماهنگی کامل از آن داشت؛ ولی بنظر مولف آنچه نوعی وحدت و انسجام تقریبی را به کتاب باز می‏گرداند همان اندیشه و تفکر فلسفی است. کتاب نیایش فیلسوف مجموعا در بردارنده 27 مقاله است که مهمترین عناوین آنها بترتیب عبارتند از:
«نیایش فیلسوف»: در این جستار مؤلف موضوعاتی چون سعادت از نظر فارابی، سیاست از نظر فارابی صفات خداوند مندرج در نیایش فارابی، بحث معلوم بالذات و معلوم بالعرض، بحث علم حضوری و علم حصولی در اتحاد عاقل و معقول و غیره را مورد نقد و بررسی قرار داده است. «نگاهی بشرح فصوص الحکم جندی»؛ «بررسی آراء و نظریات احمد حمیدالدین کرمانی»؛ «بحث و بررسی سه مسئله فلسفی از خواجه‏نصیر تا ملاصدرا»: مسائلی چون توقف شی‏ء بر نفس پیرامون علیت متقابل زمان و حرکت، حامل امکان وجود نفس حامل امکان عدم آن نیز هست، بحث منشأ کثرت در ذات صادر اول؛ «شبهه آکل و ماکول»: بحث تفصیلی پیرامون معاد و ...؛ «علامه طباطبائی و نظر متکلمان درباره علم خداوند بجزئیات»؛ «بحث انسان کامل»؛ «ابن طفیل»: معرفی کامل زندگی و اندیشه وی؛ «نفس و روح در نظر شیخ مفید»؛ «عقل و دل»؛ «اصالت ماهیت از میرداماد تا عصر حاضر»؛ «اندیشه‏های فلسفی ابوالحسن عامری»؛ «دین و فلسفه»؛ «آراء و نظریات حکیم متألّه مرحوم علی اکبر مدرس یزدی»؛ «اسماء و صفات حق از نظر ملاصدرا براساس اشتراک معنوی وجود»؛ «کلام ماتریدی»: ماتریدیه یکی از فرقه‏های‏مهم‏کلامی است؛ و در نهایت «بررسی تفصیلی قاعده بسیط الحقیقة کل الاشیاء»، البته عنوان جستارآخر نیز نگاهی منتقدانه به فلسفه ملاصدرا می‏باشد.
«ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام»
تألیف: دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی
ناشر: طرح نو
نوبت چاپ: اول
شمارگان: 3300 نسخه
تعداد صفحات: مجموعه دو جلدی 876 صفحه.
برتراند راسل در تاریخ فلسفه‏اش می‏نویسد:«فیلسوفان و متفکران هم معلولند هم علت؛ معلول جریانات و اوضاع و احوال زمانه و علت جریانات و جنبشهای آینده». ردّ و ابطال و تنش و نزاعهای فکری در طول تاریخ تفکر فلسفی و کلامی و ... از یک طرف و تایید و اثبات و ترویج آراء و عقاید و دفاع از باورها از طرف دیگر دو روی یک سکّه تاریخ اندیشه بویژه فلسفه‏اند. دریای تفکر فلسفی، متلاطم بهمین درگیریها و کنش و واکنشهاست. به دیگر سخن بعبارتی موجز و رساتر تاریخ فلسفه، تاریخ برخورد اندیشه‏هاست و با نگرشی به تاریخ فلسفه بطور اعم و فلسفه اسلامی (فلسفه جهان اسلام) بطور اخص و با رویکردی ژرفتر و باریک‏بینانه‏تر به جریانات و تحولات مندرج در این تاریخ، فهم مطلب آسانتر می‏گردد. با این رویه در می‏یابیم که «اندیشه‏های فلسفی در جهان اسلام بدون نزاع و کشمکش صورت نپذیرفته و در هر برهه‏ای از زمان با نوعی خصومت روبرو بوده است». خصومتی که البته در نهایت به باروری تفکر فلسفی از یک سو و رونق و شکوفایی هر چه بیشتر مباحث کلامی و عرفانی از سوی دیگر و من‏حیث‏المجموع به نوزایی مباحث قدیمه آشفته و آلفته و در عین حال معجون به اسطوره، رهنمون گشته است. اسطوره زدایی و نفی مباحث خرافی در قالب همین کشمکش و تعاطی افکار، صورت پذیرفته است. «ماجرای پرفراز و نشیب [مسائل[ فکر فلسفی از میان گروههای متعدد و متضاد مخالف و موافق، عبور کرده و با بحرانهای سخت و دشوار روبرو گردیده است». در جهان اسلام اندیشه فلسفی فیلسوفان و حتی متکلمان و چه بسا عرفا، گرچه بظاهر با یکدیگر سر ناسازگاری داشته‏اند و دارند؛ اما عمیقا منبعث از یک سرچشمه واحدند.
معشوق چون نقاب ز رخ در نمی‏کشد
هر یک حکایتی بتصور چرا کنند؟
استدلال عقلانی فیلسوف بر وجود خداوند و اثبات وحدانیت انیت و ماهیت وی و جز آن با برداشت عرفانی و کلامی از مسئله مزبور تفاوت چندانی با یکدیگر ندارد. آنچه اینان را با یکدیگر ناسازگار نشان داده و به ستیز و رودررویی با یکدیگر کشانده است، اتخاذ مواضع متفاوت و نزاعها و تبیینهای جداگانه در قبال مسئله‏ای واحد بوده است.
حاصل اینکه «غنای فکر و رشد فرهنگ از نوعی تعامل و برخورد اندیشه‏ها حاصل می‏گردد». زیرا از برخورد اندیشه‏ها نور می‏بارد و «تعاطی افکار از شرایط اساسی رشد اندیشه بشمار می‏آید»؛ ضمن اینکه نباید فراموش کرد که فکر فلسفی در جهان اسلام تا آنجا که تاریخ ثابت کرده و نشان داده است؛ اگر نه همیشه؛ امّا غالبا دستخوش و بازیچه جور ارباب زمان نیز بوده است. آیا می‏توان به این حقیقت تلخ برگُرده تاریخ بدیده انکار نگریست که متفکران متکلم معتزله بعد از یک دوره برخورداری از حمایت هارون الرشید و مأمون، آفتاب یادداشتهایی است بخط ملاصدراکه ظاهرا منظور از سیدالمحققین ، میرداماد است .
درخشان بحث و فحصشان در دوره حکومت متوکل رو به خاموشی گرایید و شدیدا منکوب و سرکوب شدند؟ آیا می‏توان منکر این واقعیت شد که اشعریان [صرف نظر مسامحه‏آمیز از دوره‏هایی چند] از قرن پنجم به بعد رسما با تأسیس مدارس نظامیه در جهان اسلام و در محدوده قدرت سلجوقیان، تحت الحمایه آنها درآمدند؟
دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی در کتاب خود ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام را به نثری شیوا و خواندنی بعرصه تحریر کشیده است. مؤلف در این کتاب کوشیده است به سَبکی زیبا و شیوا و در عین حال خلاصه‏وار، شخصیتهای سازنده تفکر در جهان اسلام را پهلو بپهلوی هم کشانده و آراء و باورهای آنها را به رشته نقد و بررسی درآوَرَد و تا آنجا که الزام در کار بوده است، آراء مهم و آثار برجسته برجسته‏ترین متفکران را در هر عرصه‏ای موشکافی کند و در فرصتی مقتضی با بحثی موشکافانه و ظریف به انتقاد بنشیند.
مؤلف در مقدمه کتاب خویش می‏نویسد: «فکر فلسفی در تطور تاریخی خود، ضمن اینکه نسبت به برخی از امور ژرفتر و کاملتر می‏گردد؛ در برخی موارد بدان حدّ ژرف نیست و نمی‏توان آن را نسبت بمراحل تاریخی گذشته‏اش کاملتر بشمار آورد...
فکر فلسفی با عروج و رجعت همراه است و با نگاه عمیق به گذشته همواره قدم به پیش می‏گذارد ... [زیرا[ توجه به تاریخ گفتگو با گذشته است... ماجرای فکر فلسفی نوعی تکامل و تفاعل میان اندیشه‏های فلسفی و غیر فلسفی را معرفی می‏کند که مسیر فلسفه را در درون سیل تضادها و مقاومتها نیز نشان می‏دهد». نگارنده در بخشی دیگر از مقدمه خویش می‏نویسد: «... در فلسفه نوعی کوشش بیدریغ برای فهم بنیادیترین امور و اساسیترین مسائل بچشم می‏خورد ... کوشش انسان برای فهم اساسیترین مسائل مربوط به هستی بهیچوجه مذموم و نکوهیده نیست. برآیند این کوششِ تاریخِ فرهنگِ دینی در یک مقیاس وسیع رشد و گسترش یافته است. در فرهنگ پربار و غنی‏اسلام مسائلی وجود دارد که برخورد فکر فلسفی و غیر فلسفی یکی از مهمترین و در عین حال جنجالیترین آنها را تشکیل می‏دهد».
نویسنده کتاب (دکتر ابراهیمی دینانی) از استادان مبرز و برجسته فلسفه و مدرس فلسفه و کلام اسلامی در دانشگاه تهران است. در کنار کتاب حاضر، آثار چندی نیز از ایشان به زیور طبع آراسته شده که عبارتند از: «وجود رابط و مستقل در فلسفه اسلامی»؛ «قواعد کلّی در فلسفه اسلامی»؛ «شعاع اندیشه و شهود در فلسفه سهروردی»؛ «منطق و معرفت در نظر غزالی» و «نیایش فیلسوف».
کتاب ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام در سه جلد تنظیم شده است (البته جلد سوم این کتاب در آینده نزدیک در دسترس علاقمندان قرار خواهد گرفت.) دو مجلد نخست این کتاب مجموعا در بردارنده بیش از پنجاه عنوان مقاله در موضوعات و مباحث گوناگون فلسفی و شبه تاریخ فلسفه است.
هر چند فهم و دریافت عمق مطالب کتاب مسبوق به درک و دریافت اجمالی تاریخ فلسفه اسلامی، آشنایی مختصر با فرقه‏های کلامی و اندیشه‏های عرفانی عرفای مسلمان است؛ ولی در مجموع کتابی خواندنی است که برای پژوهش در عرصه حکمت اسلامی منبعی معتبر و ارزشمند محسوب می‏گردد.