قرآن و شاخصه‏هاى اخلاق نبوى صلى الله علیه وآله وسلم (مقاله پژوهشی حوزه)

قرآن و الگوهاى برتر انسانى
فرهنگها و مکتب‏هاى بشرى و الهى هر یک، براى تربیت انسان مطلوب و آرمانى موردنظر خود، الگوهاى متناسب با هنجارهاو ارزشهاى خویش ارائه داده و پیروان خود را به درس آموزى و الگو گرفتن از آنان فراخوانده‏اند. اسلام نیز علاوه بر آموزه‏هاى نظرى و معرفتى و اختصاص حدود یک چهارم از آیات کتاب وحیانى (هزار و پانصد آیه) خویش به موضوع اخلاق و تبیین بایسته‏ها و ارزشها، از طریق نمادهاى عملى به تربیت و رشد فضایل اخلاقى اهتمام ورزیده است. بر این اساس درنگاهى فراگیر، رسالت همه رسولان الهى و به ویژه رسول خاتم‏صلى الله علیه وآله وسلم را چنین توضیح داده است: «هو الذى بعث فى الامیّین رسولاً منهم یتلوا علیهم آیاته و یزکّیهم و یعلّمهم الکتاب و الحکمة...» (جمعه /2) «او کسى است که در میان جمعیت درس نخوانده رسولى از خودشان برانگیخت که آیاتش را بر آن‏ها مى‏خواند و آن‏ها را تزکیه مى‏کند و به آنان کتاب (قرآن) و حکمت مى‏آموزد.» هنگامى که قرآن خواسته است، آن هدف کلى را به صورت عینى و تجسّمى در برابر اهل ایمان آشکار سازد، به ترسیم شخصیت عملى هر یک از پیامبران پرداخته است: «واذکر فى الکتاب ابراهیم إنه کان صدّیقا نبیّا» (مریم /41) «در این کتاب ابراهیم را یاد کن، که او بسیار راست‏گو و پیامبر (خدا) بود.» «واذکر فى الکتاب موسى انه کان مخلصاً و کان رسولا نبیّا» (مریم /51) «و در این کتاب (آسمانى) از موسى یاد کن، که او مخلص بود و رسول و پیامبر والا مقام.» «و اذکر اسماعیل و الیسع و ذا الکفل و کلٌّ من الاخیار» (ص /48) «و به خاطر بیاور «اسماعیل» و «الیسع» و «ذوالکفل» را که همه از نیکان بودند.» «واذکر فى الکتاب ادریس انّه کان صدّیقاً نبیّا» (مریم /56) «و دراین کتاب از ادریس نیز یاد کند، او بسیار راست‏گو و پیامبر (بزرگى) بود.» «واذکر عبدنا ایوب اذ نادى ربّه انّى مسّنى الشیطان بنصب و عذاب» (ص /41) «و به خاطر بیاور بنده ما ایوب را، هنگامى که پروردگارش را خواند (و گفت: پروردگارا) شیطان مرا به رنج و عذاب افکنده است.» در این آیات مبارکه ضمن دستور به احیاى نام رسولان الهى و اسوه‏هاى انسانى، وصفى از اوصاف پسندیده و فضیلتى از فضایل هر یک را نیز برشمرده است، تا حکمت زنده نگاه داشتن یاد آن‏ها را گوشزد کرده باشند.
پیامبر خاتم ‏صلى الله علیه وآله وسلم برترین الگوى قرآنى
از میان ده‏ها الگوى نمونه و شاخص، که نام برخى از ایشان را آوردیم، قرآن کریم، دو تن از آنان را به گونه‏اى خاص مورد توجّه و تذکّر قرار داده است، یکى «ابراهیم»علیه السلام و دیگرى «محمّد»صلى الله علیه وآله وسلم. چه این که درباره این دو پیامبر تعبیر «اسوه» را به کارگرفته است: 1 - «قد کانت لکم اسوة حسنة فى ابراهیم و الّذین معه اذ قالوا لقومهم انا براؤا منکم و ممّا تعبدون من دون اللَّه کفرنا بکم و بدا بیننا و بینکم العداوة و البغضاء ابدا حتى تؤمنوا باللَّه وحده...» (ممتحنه /4) «براى شما سرمشق خوبى در زندگى ابراهیم و کسانى که با او بودند، وجود داشت، در آن هنگامى که به قوم مشرک خود گفتند: ما از شما و آن چه غیر از خدا مى‏پرستید بیزاریم، ما نسبت به شما کافریم، و میان ما و شما عداوت و دشمنى همیشگى آشکار شده است، تا آن زمان که به خداى یگانه ایمان بیاورید.» 2 - لقد کان لکم فى رسول اللَّه اسوة حسنة لمن کان یرجوا اللَّه و الیوم الآخر و ذکر اللَّه کثیرا» (احزاب /21) «مسلماً رسول خدا براى شما سرمشق نیکویى است، براى آن‏ها که امید به رحمت خدا و روز رستاخیز دارند و خدا را بسیار یاد مى‏کنند.» تأمّل در این آیات نشان مى‏دهد که وجه امتیاز حضرت ابراهیم‏علیه السلام و پیامبر خاتم‏صلى الله علیه وآله وسلم بر سایر انبیاء این است که: این دو پیامبر در تحکیم اندیشه توحیدى و مبارزه با شرک نقشى نمایان‏تر ایفا کرده و راهى دشوارتر را پیموده‏اند و امتیاز پیامبر اسلام‏صلى الله علیه وآله وسلم بر حضرت ابراهیم‏علیه السلام این است که «ابراهیم‏علیه السلام» به نام و وصف «اسوه» معرّفى شده و پیامبر اسلام با عنوان «رسول‏اللَّه» براى همه جهانیان تا همیشه تاریخ اسوه و الگو شناخته شده است، بى‏آن که یکى از اوصاف او متمایز گردد و این بدان معناست که خداوند او را براى همگان و در تمامى ساحت‏ها و عرصه‏ها، الگوى برتر و شایسته اقتدا و پیروى مى‏شناسد. بى‏آن که ساحتى از ساحت‏هاى زندگى وى ترجیح داده باشد.1 البته آیه شریفه، در سیاق آیات جنگ احزاب قرار گرفته است، اما اطلاق و زبان عام آیه، نشان مى‏دهد که اسوه بودن آن حضرت، اختصاص به شیوه رهبرى و فرمان‏دهى در جنگ ندارد. از همین روى مفسّران و قرآن‏پژوهان در تفسیر آیه مبارکه، هر چند از دو احتمال یاد کرده‏اند اما معناى عموم را برگزیده‏اند. از جمله در تفسیر «کشاف» زمخشرى (م، 528 ه) آمده است: «شخص پیامبر [در تمامى ابعاد] اسوه نیکو، یعنى الگو و نمونه است.»2 دقت در رموز ادبى آیه، شمول و فراگیرى آن را نسبت به همه موضوعات و مقولات زندگى و همه عصرها و نسلها مى‏رساند. از آن جمله: 1 - آیه با دو حرف «لام» و «قد» شروع شده است، و این حروف در ادبیات عرب، قطعى و حتمى بودن مضمون پیام را مى‏رساند. اسوه و الگو بودن پیامبر از نگاه وحى قطعى و مورد تأکید است. 2 - استفاده از فعل ماضى «کان» در آیه، معناى ثبوت و استمرار و فراگیرى را افاده مى‏کند؛ آن سان که لازمه خاتمیت رسالت اوست.3 3 - تعبیر «فى رسول‏اللَّه» بیانگر این است که ظرفیّت وجود رسالى، سراسر درس و پیام و الگوبخشى است. این ویژگى‏هاى بیانى سبب شده است که جاراللَّه زمخشرى - بیان و بلاغت شناس زبان عرب - بگوید: «اگر تا پایان آیه بنگریم خواهیم دید که خداوند از هیچ تأکیدى فروگزار نکرده است.»4 4 - واژه «اسوه» علاوه بر مفهوم الگو، متبّع و معیار بودن، مفهوم شایسته بودن را نیز در خود نهفته دارد. زیرا کسانى که از سوى مردم مورد تبعیت قرار مى‏گیرند، برخى صالح و برخى ناصالحند، واژه «ولىّ» هم به رهبران صالح اطلاق شده و هم بر پیشوایان ناصالح - «والذین کفروا اولیائهم الطاغوت» (بقره /257) - ولى واژه «اسوه» در جایى به کار مى‏رود که رهبر و الگو مورد تأیید و داراى صلاحیت شخصیت مثبت باشد.
شخصیت اخلاقى پیامبر اکرم‏صلى الله علیه وآله وسلم
پروردگار متعال در سوره مبارکه «قلم» براى اثبات جنبه‏هاى مختلف شخصیت رسول خود و از جمله شخصیت اخلاقى آن حضرت به مقدس‏ترین پدیدارها یعنى قلم - وسیله انتقال اندیشه و دانش و ابزارى تکامل‏بخش فکر و تمدن بشرى - و نیز به آن چه از نوک قلم جارى شده و بر صفحات تاریخ، فرهنگ و تمدن بشرى نقش بسته سوگند یاد کرده است و از میان گزینه‏هاى بسیار، در جهت نمایاندن مرتبت و شخصیت اخلاقى پیامبر خاتم‏صلى الله علیه وآله وسلم، وصف «عظیم» را برازنده و مناسب خلق و خوى وى دیده و اور ا به این وصف، ستایش کرده است: «و انّک لعلى خلق عظیم» (قلم /4) «و تو اخلاق عظیم و برجسته‏اى دارى.» شیخ طوسى (ابوجعفر محمد بن حسن 460-385 ه) از همسر پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم روایت مى‏کند: «خلق نبى اکرم همان بود که در ده آیه اول سوره «مؤمنون» آمده ست.» [= خشوع در نماز، روى گردانى از لغو و بیهوده، پرداخت زکات، حفظ عفت و پاکدامنى، وفاى به عهد و امانت و مواظبت بر نماز.] شیخ پس از نقل روایت مى‏افزاید: «کسى را که خداوند به خلق عظیم بستاید، بالاتر از آن، مدح و ستایشى نمى‏توان سراغ گرفت.»5 روایت از طریق عامّه با این بیان نقل شده است: شخصى از همسر رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم درباره اخلاق آن حضرت پرسید. همسر پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم در پاسخ وى گفت: «قرآن خوانده‏اى؟ جواب داد: آرى. گفت: خلق پیامبر همان قرآن بود».6 اهمیّت تعبیر «خلق عظیم» وقتى آشکار مى‏گردد که بدانیم خداوندى که اخلاق پیامبرش را بزرگ به حساب آورده و توصیف کرده است، همه دنیا و موجودى آن را حقیر و کم به شمار آورده است: «... قل متاع الدنیا قلیل...» (نساء /77) «سرمایه زندگى دنیا ناچیز است.» و البته درباره همه سرمایه ناچیز فرموده است: «و ان تعدّوا نعمت اللَّه لاتحصوها» (ابراهیم /34). براستى اگر انسان از شمارش نعمتهاى دنیوى - که نزد خدا حقیر است - ناتوان باشد پس چگونه به ژرفاى عظمت خلق نبوى راه خواهد یافت در حالى که خداوند آن را عظیم شمرده است و به تعبیر یکى از قرآن پژوهان: «خداوند سبحان هیچ یک از پیامبران خود جز محمّدصلى الله علیه وآله وسلم را با این صفت [دارنده خلق عظیم] ستایش نکرده است.»7 و همو در ادامه مى‏نویسد: «چکیده معناى آیه مبارکه همان است که رسول اعظم‏صلى الله علیه وآله وسلم خود فرموده است: «پروردگار من مرا پرورش داد و نیکو تربیتم کرد» یعنى خداوند اخلاق پیامبر را متناسب با هدف خلقت وى قرار داد.»8
شرح صدر پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم
تعبیر دیگر قرآن از خلق رسول خدا، برخوردارى آن حضرت از «شرح صدر» است: «الم نشرح لک صدرک» (انشراح /1) «آیا ما سینه تو را گشاده نساختیم؟» شرح، به معناى بسط، گشایش و وسعت دادن چیزى است و آن گاه که با پسوند «صدر» بیاید به مفهوم بردبارى، تحمّل و صبورى بسیار است، که شخص را در رسیدن به هدف‏هاى بزرگ، یارى مى‏رساند و مشکلات و رنج‏هاى بر سر راه مقصود و هدف را آسان مى‏کند. و از همین رهگذر است که شرح صدر را در شمار اخلاق اجتماعى جاى داده و از بایسته‏هاى رهبرى سیاسى و دینى، دانسته‏اند. شهید مطهرى(ره) بر آن است که شرح صدر، آن گونه که مفسّران و مترجمان قرآن گفته و آن را، هم معناى سعه صدر دانسته‏اند، نیست... بلکه به معناى گره‏گشایى و بازگشایى قلبى است که از توسعه و ظرفیّت برخوردار بوده است: «شرح صدر یک امر روحى و یک امر روانى است، هیچ چیزى در عالم به اندازه روح انسان، احتیاجى به شرح کردن ندارد... این که به پیغمبر اکرم‏صلى الله علیه وآله وسلم مى‏گویند، آیا ما باطن تو را شرح نکردیم، صرفاً نمى‏گوید که ما باطن تو را توسعه ندادیم؟ مثلاً ما مى‏گوییم که یک خانه کوچک است، صد متر است، بعد شما صد متر دیگر هم مى‏خرید، آن وقت مى‏گویید ما خانه‏مان را توسعه داده‏ایم... یا ما این ظرف را بزرگترش کردیم، صحبت این است که این ظرف بسیار بزرگ را از یکدیگر باز کردیم، ما روح تو را باز کردیم، صفحات روى هم چیده شده این روح را براى تو باز کردیم. بنابراین، شرح صدر، سعه صدر، هم در او هست، اما هر سعه صدرى، شرح صدر نیست.»9 پس: «شرح صدر خلاصه معنایش این است: ظرفیت روحى بسیار وسیع و تحمل فوق‏العاده.»10 به روایت قرآن کریم، حضرت موسى‏علیه السلام، در پى مبعوث شدن به پیامبرى و مأموریت رفتن به سوى فرعون و نجات دادن بنى‏اسرائیل، از جمله ابزارها و وسایلى که در انجام این رسالت مهم و موردنیاز مى‏دید، نخستین آن‏ها شرح صدر بود که از خداوند خواست تا به او عطا کند و خداوند نیز در پى این درخواست، چنان موهبتى را بدو بخشید: «رب اشرح لى صدرى» «قال قد اوتیت سؤلک یا موسى» (طه /25 و 36) «موسى گفت: پروردگارا سینه‏ام را گشاده کن. و فرمود: اى موسى آن چه را خواستى به تو داده شد.» اما براى رسول اکرم‏صلى الله علیه وآله وسلم، این ویژگى بدون خواهش و تقاضاى وى، عطا شد. در سوره مبارکه انشراح، که خداوند از نعمت‏هاى داده شده از جانب خود به پیامبر، یاد مى‏کند، نخستین و به طور طبیعى، بزرگترین و مهمترین آن‏ها را شرح صدر آن حضرت مى‏شمارد، که به او بخشیده است. حضرت موسى‏علیه السلام و رسول مکرم اسلام‏صلى الله علیه وآله وسلم، هر دو از پیامبران اولوالعزم بودند و یکى از آن دو، با ستمکارترین فرمانروایان تاریخ (فرعون) و نیز قوم لجوج، بهانه‏جو، مادى‏نگر و شرارت پیشه‏اى که بخش بزرگى از آیات قصص قرآن را سرگذشت عبرت‏آموز و طغیان‏گرى‏هاى آنان دربرگرفته است، رویارو بود. و دیگرى نیز رسالت جهانى در همه اعصار و مکان‏ها را داشته و با تلخ‏کامى‏ها و مرارت‏هاى همدم و همراه بوده است که هیچ نبى و رسولى پیش از وى بدان اندازه اذیت و آزار از قوم خود ندیده بود. به این سبب، آن دو گرامى، افزون بر سعه صدر، نیازمند شرح صدر بوده‏اند و خداوند نیز به آن دو، ارزانى داشت و بر پاى بست همان شرح صدر، فراخناى روحى و تحمّل و بردبارى بى‏بدیل یافتند؛ که نه تنها بر دوش گرفتن بار سنگین رسالت را، براى ایشان آسان و تحمّل‏پذیر گردانید، که توانستند نمونه اعلاى اخلاق انسانى را تجسم بخشند. شیخ طوسى به نقل از «جبایى» (ابوعلى محمد بن عبدالوهاب، ت 303 ه ) مى‏آورد: «خداوند، سینه پیامبر را گشادگى بخشید و از سر لطف خویش کارى کرد که آن حضرت مأموریت و تکلیف الهى را به آسانى انجام دهد.»11 قرآن علاوه بر بیان کلّى «شرح صدر» و «خلق عظیم» پیامبر به یادکرد مصادیق و نمونه‏هاى آن نیز پرداخته است.
1 - خلوص و بى‏پیرایگى
زندگى و فعالیت بیست و سه ساله پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم، انگیزه و رنگ و بویى جز اجراى خالصانه دستورات الهى و انجام تمام و کمال تکلیف بزرگ رسالت و مأموریت از جانب پروردگار، نداشت. چنان که هرگز در برابر ایمان آوردن، به کسى وعده پول، شهرت، مقام و رسیدن به ریاست و منصبى را نداد و از شیوه‏هاى رایج و معمول سایر رهبران سیاسى، اجتماعى در پیش‏برد اهداف و جلب همکارى و حمایت پیروان و یاران سود نجست، زیرا که او خود نیز در پى هیچ یک نبود. بارها به روشنى اعلام کرد: در برابر تلاش‏هایى که انجام مى‏دهد، رنج‏هایى که مى‏برد، و سختى‏هایى که بر خود هموار مى‏کند، کوچکترین مزد و پاداشى نمى‏طلبد، چنان که خداى تعالى به او فرموده بود: «قل لا اسألکم علیه اجرا ان هو الا ذکرى للعالمین» (انعام /90) «بگو: در برابر این (رسالت و تبلیغ) پاداشى از شما نمى‏طلبم، این (رسالت) چیزى جز یک یادآورى براى جهانیان نیست.» «و ما ارسلناک الا مبشّرا و نذیرا. قل ما اسألکم علیه من اجر...» (فرقان /56 و 57) «اى پیامبر؛ ما تو را جز به عنوان بشارت دهنده و انذارکننده نفرستادیم. بگو: من در برابر آن (ابلاغ آیین خدا) هیچ گونه پاداشى از شما نمى‏طلبم.» پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم هرگز چیزى را از مردم براى خود طلب نکرد و اگر براساس آیه‏اى از قرآن، تنها مزد مورد درخواست او «مودّت ذى القربى» بود، آن هم به جهت مصلحتى بود که منافع آن نصیب خود مردم مى‏شد. «قل ما سألتکم من اَجرٍ فهو لکم ان اجرى الاّ على اللَّه». (سبأ /47) در حدود هفتاد آیه قرآن، سخن از صبر به میان آورده است، که بیش از ده مورد آن به شخص رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم اختصاص دارد. 1 - خداى تعالى در سوره مبارکه «احقاف»، به پیامبر، دستور مى‏دهد که بسان پیامبران «اولوا العزم» صبور و شکیبا باشد: «فاصبر کما صبر اولوا العزم من الرسل...» (احقاف /35) «پس صبر کن آن گونه که پیامبران اولوا العزم صبر کردند.» از این آیه دو بیان متفاوت مى‏توان فهمید: 1 - پیامبر اکرم‏صلى الله علیه وآله وسلم چون یک پیامبر اولوا العزم است باید مانند دیگر پیامبران «اولوا العزم» بردبار باشد. 2 - پیامبر اکرم‏صلى الله علیه وآله وسلم به دلیل این که پیامبر خاتم نیز هست باید جامع همه شکیبایى‏ها باشد و به اندازه همه پیامبران اولوا العزم بردبارى ورزد. در تأیید فهم دوم، مى‏توان به این حدیث نبوى اشاره کرد که فرمود: «کسى چون من در راه خدا، آزار و اذیت نشده است.»12 با نگاه از همین منظر میسر است. عبداللَّه بن مسعود مى‏گفت: «شخصیت رسول خدا یادآور پیامبرى از پیامبران الهى است که قومش او را مجروح کرده‏اند و خون از پیشانیش جارى است ولى در حالى که خون از چهره مى‏سترد، مى‏گوید: خداوندا! قومم را ببخش که آن‏ها نادانند.»13 مفسّران در تفسیر آیه: «فاصبر صبرا جمیلا» (معارج /5) «پس صبر کن، صبر جمیل و زیبا.» گفته‏اند: صبر جمیل آن است که نه بى‏تابى در آن باشد و نه شکوه و زارى نزد مردمان. موافق این تفسیر، روایتى از پیامبر نیز نقل شده است که فرمود: «صبر جمیل، صبرى است، که شکایتى در آن نباشد.»14 پیامبر اکرم‏صلى الله علیه وآله وسلم آن گونه بود که خدا از او خواسته بود، چنان شکیبا و صبور بود که هرگز از رنجها و مشقت‏هایى که در راه ایفاى رسالت دیده بود، در برابر مردم شکوه نکرد، نه کسى را ملامت کرد و نه بر کسى به خاطر تحمّل رنجهایش منّت نهاد. بلکه به خاطر ایمان نیاوردن کافران، خود را مسؤول مى‏شناخت و خویش را ملامت مى‏کرد. «لعلّک باخع نفسک ألاَّ یکونوا مؤمنین» (شعراء /3) «گویى مى‏خواهى جان خود را از شدّت اندوه از دست دهى براى این که آن‏ها ایمان نمى‏آورند!» مورّخان موارد زیادى را از صبر و شکیبایى پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم نقل کرده‏اند، از آن جمله: یک ماه و اندى از وفات ابوطالب و خدیجه نگذشته بود، رسول خدا به طائف رفت تا قبیله «ثقیف» را به اسلام دعوت کند، سران ثقیف که سه برادر بودند در پاسخ دعوت پیامبر، چنین گفتند: برادر اول: «من پرده کعبه را دریده باشم اگر تو را خداى تو به پیامبرى فرستاده باشد.» دومى: «مگر خدا جز تو کسى براى پیامبرى پیدا نکرد؟» سومى: «به خدا سوگند که من هرگز با تو سخن نخواهم گفت چه اگر راستى، پیغمبر خدا باشى، مقامت بالاتر از آن است که سخنت را رد کنم و اگر بر خدا دروغ مى‏بندى مرا شایسته نیست که با تو هم‏سخن شوم.» پیامبر که از حمایت آنان ناامید شده بود، تقاضا کرد که این موضوع پوشیده بماند تا مایه گستاخى بیشتر قریش نگردد، اما آنان برخلاف این درخواست، شمارى از سفیهان و بردگان خود را وادار کردند تا با دشنام و داد و فریاد، به دنبال وى افتادند و او را سنگ‏باران کردند و در نتیجه پاى پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم، مجروح شد. رسول خدا به سایه تاکى پناه برد و چون آرام گرفت چنین دعا کرد: «خدایا! از ناتوانى و بیچارگى و بى‏کسى خویش به تو پناه مى‏برم. اى مهربان‏تر از همه مهربانان. تویى پروردگار بیچارگان و تویى پروردگار من، مرا به که وامى‏گذارى؟ به بیگانه‏اى که با من ترش‏رویى کند؟ یا به دشمنى که کارم را به وى سپرده‏ایم؟ اگر تو بر من خشمگین نباشى باک ندارم...»15 برخى بیگانگان که تاریخ اسلام را مطالعه کرده‏اند، این واقعیت را به خوبى لمس کرده و گفته‏اند: «محمد و مسلمانان اولیه، برخلاف آن چه در ذهن مردم غرب مى‏گذرد، موفقیت را به آسانى به دست نیاوردند، آن‏ها با تلاشى سخت راه خود را هموار نمودند و اگر پایدارى محمد و یاران اولیه او نبود، رسیدن به هدف کارى غیرممکن بود.»16
2 - انسان دوستى
گذشته از همه، آن چه تردید و انکار برنمى‏تابد این است که رهبران اجتماعى به ویژه آنانکه رسالت آسمانى و جهانى داشته و پیروان میلیونى در میان انسان‏ها یافته‏اند، کسانى بوده‏اند که شدیداً مردم‏گرا و انسان‏دوست بوده‏اند. تلاش و رنج هدایت‏گرانه حضرت نوح‏علیه السلام به مدت نهصد و پنجاه سال، زحمت‏هاى طاقت‏سوز موسى، یونس، هود، صالح، ابراهیم و...علیهم السلام گواه روشن این حقیقت است. سیمایى که قرآن، از آخرین فرستاده الهى، حضرت محمدصلى الله علیه وآله وسلم ترسیم مى‏کند، چهره صمیمى، دلسوزترین و علاقه‏مندترین همه رهبران و پیشوایانى است، که تاریخ سراغ دارد، شاید بدان سبب که او چون رسالت خاتم و جهان شمول داشته و دین او، دین هماره انسان‏ها است. پس باید که پیمانه دل او نیز لبریزتر از دیگران و حتى سایر انبیاى الهى، نسبت به سرنوشت و حیات انسان‏ها باشد تا نیروى رها شده از این دوستى و علاقه‏مندى از فراز زمان‏ها و مکان‏ها بگذرد و میلیاردها دل را در پى او، روانه کند تا دین او جهانى گردد و جاودانه بماند. دلسوزى فراتر از وصف رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم به انسان‏ها و حتى مشرکان و کافران را از جمله در آیات قرآنى زیر مى‏توان دید: 1 - «فلعلک باخع نفسک على آثارهم ان لم یؤمنوا بهذا الحدیث اسفا» (کهف /6) «گویى مى‏خواهى به خاطر اعمال آنان، خود را از غم و اندوه هلاک کنى، اگر به این گفتار ایمان نیاورند؟» فراز نخست این آیات، شدت اندوه و حزن پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم را یادآور مى‏شود. چه «باخع» از ریشه بخع (هم وزن نخل) به معناى هلاک کردن خود از غم و اندوه و به دیگر سخن دق‏مرگ شدن است. واژه «اَسفا» نیز که به معناى غم و اندوه شدید است، براى تأکید شدت حزن رسول خدا و دوچندان نمایاندن آن است. قسمت بعدى آیه به یادکرد علت و سبب این همه حزن و اندوه رسول خدا، پرداخته و آن را هدایت ناپذیرى و رو نیاوردن مشرکان و کافران به سعادت و رستگارى خودشان دانسته است. و این بدان معنا است که حزن و اندوه پیامبر، در حقیقت نه براى گروه خاص (خویشاوندان، مؤمنان و یا...) بلکه براى خیر رسانى به همه بشریت و هدایت آنان بوده است. پیامبر چون فرجام شوم و تلخ کفر و بى‏ایمانى و کیفرهاى سخت الهى را که بر سر راه آنان قرار داشت و نیز از دست رفتن فرصت و منافع سرشار دنیوى و اخروى ایمان را مى‏دید، از فرط اندوه و تأسف سلامت و زندگیش تهدید مى‏شد. شدت دلسوزى پیامبر به مردم را از این منظر بیشتر مى‏توان دریافت که پروردگار عالمیان و مهربان‏ترین مهربانان، به پیامبر دلدارى مى‏دهد و از او مى‏خواهد که بیش از این و به اندازه که جان بر سر این کار بگذارد، غصه و اندوه در دل راه ندهد. گو این که ادامه آیه دوم، این نکته را نیز به طور ضمنى بیان مى‏کند که پیامبر، تو اگر جان خویش را هم فدا کنى، آنان ایمان نمى‏آورند. زیرا که آن‏ها گمراهان عنادپیشه و لجوج‏اند که تنها با زور و فشار مى‏توان آن‏ها را - نه مؤمن ولى - رام و مطیع‏شان کرد: «ان نشأ ننزل علیهم مِنَ السَماء آیة فظّلت اعناقهم لها خاضعین» (شعراء /4) «اگر ما اراده کنیم، از آسمان بر آنان آیه‏اى نازل مى‏کنیم که گردنهاى شان در برابر آن خاضع گردد.» در دو سوره مبارکه «یوسف» و «نحل» خداوند، آشکارا، ایمان نیاوردن گروهى از مشرکان و کافران را با پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم در میان مى‏گذارد تا زمینه غصه و اندوه وى را با قطع امید از ایمان آنان، برطرف کند: «و ما اکثر الناس ولو حرصت بمؤمنین» (یوسف /103) «و بیشتر مردم، هر چه اصرار داشته باشى ایمان نمى‏آورند.» «ان تحرص على هدیهم فانّ اللَّه لایهدى من یضلّ و ما لهم من ناصرین» (نحل /37) «هر قدر بر هدایت آن‏ها حریص باشى، (سودى ندارد، چرا که) خداوند کسى را که گمراه ساخت، هدایت نمى‏کند و آن‏ها یاورانى نخواهند داشت.» 2 - «لقد جائکم رسول من انفسکم عزیز علیه ما عنتم حریص علیکم بالمؤمنین رئوف رحیم» (توبه /128) «به یقین رسولى از خود شما به سویتان آمد که رنج‏هاى شما بر او سخت است و اصرار بر هدایت شما دارد و نسبت به مؤمنان رئوف و مهربان است.» اختصاص رحمت و رأفت نبوى، به مؤمنان، بدین معنا است که صفات پیشینى یاد شده در این آیه، (یعنى گران بودن رنج و سختى مردم بر پیامبر و حرص و اصرار او به هدایت شدن مردمان) مربوط به همه انسان‏ها بوده است، حتى کافران، مشرکان و منافقانى که با آن حضرت در جنگ و ستیز بودند. آیه بعدى نیز تأیید کننده همین معنا است که مى‏گوید: در صورت روى گردانى آنان از حق و حقیقت، نگران مباش. زیرا که خداى توانا و مقتدر یار و همراه تو است: «فان تولّوا فقل حسبى اللَّه لا اله الا هو علیه توکلت و هو رب العرش العظیم» (توبه /129) «اگر آن‏ها (از حق) روى بگردانند (نگران مباش) بگو: خداوند مرا کفایت مى‏کند، هیچ معبودى جز او نیست، بر او توکل کردم و او صاحب عرش بزرگ است.» 3 - «فلاتذهب نفسک علیهم حسرات ان اللَّه علیم بما یصنعون» (فاطر /8) «پس جانت بر اثر شدت تأسف بر آنان از دست نرود، خداوند بر آن چه انجام مى‏دهند دانا است.» علامه آلوسى بغدادى در توضیح آیه شریفه مى‏آورد: «حسرات، جمع حسرت و به معناى اندوه بر چیزى است که از دست رفته است... حسرت چون در ساختار زبانى، «مصدر» است.به اندوه و غصه زیاد و کم هر دو گفته مى‏شود. لکن در آیه مبارکه به صورت جمع آمده است تا دو چندان بودن حزن پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم، بر احوال یا عمل‏هاى زشت و اندوه‏زاى کافران را برساند.»17 وى سپس مى‏افزاید: «ممکن است؛ حسرات، حال باشد براى «نفسک»گویى غصه و اندوه، جان پیامبر شده است.»18
3 - احترام به آراء و شخصیت دیگران
قرآن کریم یک بار به صورت مستقیم به پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم، دستور مشورت با مردم را مى‏دهد و آن را در ردیف خصلت‏هاى پسندیده چون عفو، گذشت، دعا و نیایش براى لغزش‏کاران، قرار مى‏دهد و یک بار نیز مشورت و نظرخواهى را همچون انفاق و دست‏گیرى از نیازمندان و بى‏نوایان، خلق و خوى اجتماعى مسلمانان و مکانیسم رفتارى جامعه ایمانى در تعامل با یکدیگر معرفى مى‏کند: «فاعف عنهم و استغفرلهم و شاورهم فى الامر» (آل عمران /159) «پس آن‏ها را ببخش و براى آن‏ها آمرزش بطلب و در کارها، با آنان مشورت کن.» «... و امرهم شورى بینهم و مما رزقناهم ینفقون...» (شورى /38) «و کارهایشان به صورت مشورت در میان آنها است و از آن چه به آن‏ها روزى داده‏ایم انفاق مى‏کنند.» دستور یافتن رسول مکرم اسلام‏صلى الله علیه وآله وسلم به مشورت با مسلمانان (که در حقیقت و به دلیل تطابق کامل سیره و رفتار نبوى، با آموزه‏هاى قرآنى، بیان دیگرى از شیوه و منش رفتارى رسول خداست)، نشانه شخصیت دهى، احترام‏گذارى، نرم‏خویى، مهربانى و ملاطفت آن حضرت با مردم و پیروان خویش است. چه همان سان که خودرأیى، نشان تحکّم، استبداد و حقیر و کوچک شمردن نظر و شخصیت دیگران است، مشورت و نظرخواهى نیز نماد احترام به دیگران، شخصیت دادن به آن‏ها و نمایان‏گر توجّه به خرد و فهم دیگران و قبول آن‏ها است؛ با این که اگر به شخصیت رسول خدا بنگریم: «پیغمبر است، نیازى به مشورت ندارد، گاهى کسى مشورت مى‏کند و نیاز دارد ولى پیغمبر به اصل مشورت نیاز ندارد، با وجود این، براى این که این اصل را پایه‏گذارى نکند که بعدها، هر کسى آمد و حاکم و رهبر شد، دستور بدهد که دیگران فقط اطاعت بکنند... و ثانیاً: مشورت کردن، شخصیت دادن به همراهان و پیروان است، این کار را مى‏کردند. رهبرى که مشورت نمى‏کند ولو آن که تصمیمى که گرفته صددرصد صحیح باشد، پیروان و افراد او درباره خود چه فکرى مى‏کنند؟ فکر مى‏کنند که حکم ابزار را دارند. ولى وقتى خود آن‏ها را در جریان قرار دادى و روشن کردى، آن‏ها هم احساس شخصیت مى‏کنند و در نتیجه بهتر پیروى مى‏کنند.»19
4 - تواضع و فروتنى و نرمش در برابر مردم
قرآن کریم، پیامبر را انسان ملایم، متواضع و فروتن معرفى مى‏کند. دست‏یابى آن حضرت به چنان سیره و منش را هدیه‏اى از خود و عامل محبوبیت و نفوذ وى در دلها مى‏شمارد و بر نقش کارکردى و پیش برنده عامل تواضع و ملایمت در رسالت اسلامى، چندان پاى مى‏فشارد که نبود آن را برابر با شکست نهضت نبوى و ناکامى اسلام و قرآن معرفى مى‏کند. «فبما رحمة من‏اللَّه لنت لهم ولو کنت فظّا غلیظا القلب لانفضّوا من حولک» (آل‏عمران /159) «به (برکت) رحمت الهى، در برابر آنان [= مردم] نرم خوى و مهربان شدى و اگر خشن و سنگدل بودى از اطراف تو پراکنده مى‏شدند.» در دو آیه دیگر، با تعبیر همسان، خداوند پیامبرش را به آغوش گشودن - که نهایت تواضع و فروتنى عزت‏مدارانه است - در برابر مؤمنان فرمان مى‏دهد: «واخفض جناحک للمؤمنین» (حجر /88) «و بال (عطوفت) خود را براى مؤمنان فرود آر.» «واخفض جناحک لمن اتّبعک من المؤمنین.» (شعراء /215) «و بال و پر خود را براى مؤمنانى که از تو پیروى مى‏کنند بگستر.» «خفض» بر وزن «خشم» به معناى پایین آوردن و «جناح» به مفهوم بال است. خفض جناح کنایه از تواضع آمیخته با محبت، سرشار از مهربانى و خالص از نیاز و غرض است؛ بدان سان که مرغى، بر روى جوجه‏هاى خود، بال مهر و مادرى مى‏گستراند.
5 - رحمت و صلابت
نرمش و صلابت که در نگاه و نظر ابتدایى دو خلق و خوى متعارض و ناسازگار مى‏نماید، هر دو از شاخصه‏هاى بارز سیره و اخلاق پیامبر عظیم‏الشأن اسلام‏صلى الله علیه وآله وسلم به شمار مى‏رود. «فبما رحمة من اللَّه لنت لهم ولو کنت فظّاً غلیظ القلب لانفضّوا من حولک فاعف عنهم و استغفرلهم و شاورهم فى الامر فاذا عزمت فتوکّل على اللَّه ان اللَّه یحبّ المتوکّلین» (آل عمران /159) «به (برکت) رحمت الهى، در برابر آنان [مردم[ نرم (و مهربان) شدى و اگر خشن و سنگدل بودى از اطراف تو پراکنده مى‏شدند، پس آن‏ها را ببخش و براى آنها طلب آمرزش کن و در کارها با آنان مشورت کن، اما هنگامى که تصمیم گرفتى (قاطع باش و) بر خدا توکل کن زیرا خداوند متوکلان را دوست دارد.» در این آیه مبارکه همزمان پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم را از یک سوى، مظهر ملایمت، نرمى و مهربانى در برخورد و رفتار با مردم معرفى مى‏کند و این خصوصیت را سبب گرایش مردم به آن حضرت و نفوذ و محبوبیت وى در میان مسلمانان مى‏شمارد و از سوى دیگر قاطعیت، سازش‏ناپذیرى و صلابت در اجراى تصمیم‏ها را به او توصیه و چنان صفتى را محبوب خداوند معرفى مى‏کند، ناگفته پیداست که اگر ویژگى، خصلت و یا رفتارى مورد محبت و خواست خداوند باشد، پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم خویش را بدان خواهد آراست و عامل بدان خواهد بود. در این جا به تبلور و هم‏نشینى آن دو در وجود رسول اکرم‏صلى الله علیه وآله وسلم مى‏پردازیم.
6 - رحمت و رأفت رسول اعظم‏صلى الله علیه وآله وسلم
قرآن، در ترسیم سیماى پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم به شیوه‏هاى گوناگون و تعبیرهاى مختلف، سخن گفته است، گاه او را رحمت خالص و تجسّم مهر الهى براى بشریت بلکه همه هستى قلمداد کرده است: «و ما ارسلناک الا رحمة للعالمین» (انبیاء /107) «ما تو را جز براى رحمت جهانیان نفرستادیم.» دستیابى به معنا و مفهوم درست آیه مبارکه وابسته به دانستن معنا و مقصود از «عالمین» است. عالمین، جمع عالم است، عالم یعنى همه مخلوقات. جوهرى در صحاح مى‏گوید: «العالم، الخلق.» «عالم، یعنى همه مخلوقات».20 و قرب الموارد نیز آورده است: «العالم، الخلق کله.» «عالم یعنى تمامى آفریده‏ها.»21 در قرآن، این واژه هفتاد و سه بار و همیشه به صورت «عالمین» آمده است و مراد از آن گاه تمام مخلوقات است، مانند: «الحمدللَّه رب العالمین» (حمد /2) و گاه نیز همه انسان‏ها است، همچون: «فانى اعذّبه عذابا لا اعذّبه احدا من العالمین» (مائده /115) و گاه مردمان یک عصر و یا یک قلمرو فرهنگى و سرزمینى است: «و انّى فضّلتکم على العالمین» (بقره /122) و «واصطفاک على نساء العالمین» (آل عمران /42) شاید بتوان گفت که، هر گاه این واژه پس از صفتى از صفات الهى واقع گردد، به معناى همه مخلوقات و اما اگر به عنوان صفتى براى شخص و یا گروهى از انسان‏ها به کار رود، مفهومى محدود و مقید به زمان و مکان دارد. براساس این قاعده، تشخیص معناى «عالمین»، در آیه مورد بحث، کمى دشوارتر مى‏شود و گویى از همین سبب نیز هست که مترجمان و مفسّران قرآن، دچار اختلاف نظر شده‏اند. چه، آیه موردنظر، از آن رو که در مقام بیان صفت یک انسان است، باید «عالمین»، شامل گروهى از انسان‏ها، - مردمان شبه جزیره عربستان و یا مردم عصر پیامبر - در نهایت شامل همه انسان‏ها شود. از جانب دیگر چون پیامبر، به عنوان رحمت الهى توصیف شده شأن رحمت خداوندى، بسان سایر صفات او، شمول و فراگیرى نسبت به همه مخلوقات الهى است. قرآن درباره رسول گرامى اسلام‏صلى الله علیه وآله وسلم فرموده است: «لقد جاءکم رسول من انفسکم عزیز علیه ما عنتّم حریص علیکم بالمؤمنین رؤوف رحیم.» (توبه /128) «به یقین، رسولى از خود شما به سوى تان آمد که رنج‏هاى شما بر او سخت است و اصرار بر هدایت شما دارد و نسبت به مؤمنان رؤوف و مهربان است.» از نکات درخور تأمل در این آیه آن است که پیامبر، داراى دو صفت «رئوف» و «رحیم» که از اوصاف ویژه الهى است، قلمداد و خداى‏گونه ستایش شده است. از میان تمامى انسان‏ها، انبیا، رسولان، صالحان و... پیامبر، تنها انسانى است که با ترکیبى از این دو صفت، از وى توصیف و تمجید شده است. متون روایى و سیره ور فتار پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم (که شارح و آیینه تمام رخ آموزه‏هاى قرآنى است.)، سرشار از رأفت، رحمت و مهربانى آن گرامى است. در این مجال، نمونه‏هایى از هر یک (روایت و سیره) را براى تأیید و تبیین هر چه بیشتر آیات یاد شده مى‏آوریم: 1. از خود پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم روایت شده است که آن حضرت فرمود: «پروردگارم مرا به مدارا و نرمى با مردم فرمان داده است، همچنان که به انجام واجبات امر فرموده است.»22 2. انس بن مالک مى‏گوید: «نُه سال در محضر و در خدمت پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم بودم به یاد ندارم که هرگز به من گفته باشد، چرا فلان و فلان کار را انجام ندادى و هرگز مرا بر کارى سرزنش نکرد.»23 3. وقتى پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم در مکه دعوت خویش را علنى کرد با عکس‏العمل شدید مشرکان روبه‏رو گردید و قریش از هیچ‏گونه آزار و شکنجه، افتراء و اهانت دریغ نورزیدند و او را فرد دروغ‏گو، جادوگر و دیوانه معرفى کردند. واکنش پیغمبرصلى الله علیه وآله وسلم در برابر این همه، چنین بود: «بار خدایا! قوم مرا مورد رحمت و مغفرت خویش قرار ده؛ زیرا آنان حقیقت را نمى‏دانند».24 4 - از همه مهم‏تر، رفتار کریمانه و مهربانانه پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم با مردم مکه در زمان اقتدار سیاسى است که نمونه‏اى از آن را در روز فتح مکه مى‏توان دید. در آن روز که پس از سالیان دورى و آوارگى از وطن و با خاطره‏هاى تلخ از برخورد مشکران قریش در روزگاران آغازین بعثت، پیروزمندانه وارد مکه گردیده بود و هزاران سپاه را پشت سر خویش داشت، مى‏توانست انتقام خویش را چند برابر از مشرکان قریش و مکّیان بگیرد و به سپاه خویش دستور قتل و غارت صادر کند؛ اما پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم فرمان عفو عمومى صادر کرد و از تقصیر همگان گذشت - جز چند نفر معدود که از فرط پلیدى و سیاهى شایستگى بخشش را از دست داده بودند و در شمار پیش‏آهنگان کفر و لجاجت به حساب مى‏آمدند - . سعد بن معاذ که یکى از فرماندهان سپاه اسلام بود در آن روز رجزهایى به این مضمون خواند: «امروز روز کشتار و انتقام است. امروز جان و مال شما حلال شمرده مى‏شود.»25 پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم از شنیدن سخنان سعد، بسیار اندوهناک و غمگین شد و او را از مقام فرماندهى عزل کرد و پرچم را به پسر وى «قلیل بن سعد» سپرد و خود در توصیف آن روز فرمود: «امروز، روز رحمت و مهربانیست.»26 پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم براى اثبات عملى این رحمت و مهربانى به مکّیان اعلام داشت: «بروید که همگى آزادید.»27 این عفو، گذشت، بزرگ فکرى، عطوفت و نسیم ملایم مهربانى، جان‏هاى مکیان را نواخت و به سوى اسلام و پذیرش دیانت پیامبر، متمایل‏شان ساخت.28 5 - صفوان بن امیه از جمله سران مشرک مکه و در شمار آتش افروزان علیه پیامبر، در جنگ‏هاى متعدد بود و یک نفر از مسلمانان را به جرم مسلمانى در مکه به دار آویخته بود، از این روى در شمار کسانى قرار گرفت که پیامبر از آن‏ها نگذشت و خون آنان را حلال اعلام کرد. او با شنیدن این خبر از مکه به جدّه گریخت. لکن «عمروبن وهب» پسرعموى او، نزد پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم، شفاعت کرد و خواهان عفو او گردید. رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم نیز او را بخشید. زمانى که خبر به خود او رسید، باور نکرد تا این که پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم عمامه یا پیراهن خود را به نشانه بخشش براى او فرستاد، او باور کرد و به مکه بازگشت و از حضرت خواست تا به وى دو ماه مهلت دهد تا درباره اسلام تحقیق کند و اگر به نتیجه رسید اسلام بیاورد. پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم به او چهار ماه مهلت داد تا تحقیق کند و اسلام بیاورد. صفوان بعدها مى‏گفت: «هیچ کس به این نیک نفسى نمى‏تواند باشد مگر این که فرستاده خدا باشد، گواهى مى‏دهم که خدایى جز خداى یکتا نیست و او رسول خداست.»29
شدت و صلابت رسول اعظم‏صلى الله علیه وآله وسلم
پیش از آن که سخنى از صلابت و قاطعیت رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم به میان آوریم چند نکته شایان و بایسته یاد است: 1 - «صلابت» به مفهوم شدت و سخت‏گیرى که واژگان «قاطعیت»، «ثبات»، «خشونت» و «شدت» را نیز مى‏توان نزدیک و هم‏معنایى آن دانست، هر چند به صورت مستقیم و صریح (صلابت) و هم خانواده‏هاى آن در متون و نصوص دینى، قرآنى، براى بیان صفات خلقى و نفسانى، کمتر آمده است؛ اما در قالب تعابیر دیگر چون خشونت، شدت، قاطعیت و مداهنه ناپذیرى و یا به شکل گزاره‏ها و جمله‏هایى بیان شده است که درون‏مایه و مضمون آن‏ها، صلابت و شدّت به عنوان صفتى از صفات فضیلت را مى‏رساندو آن را در شمار فضایل خلقى رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم قرار مى‏دهد. 2 - در زندگى انسان به ویژه پیشوایان و رهبران اجتماعى و سیاسى، گاه صلابت و قاطعیت نه تنها شایسته و نیک، که ضرورت اجتناب‏ناپذیر است. اگر سخت‏گیرى و صلابت در برخورد با بزهکاران، قانون شکنان و مجرمان داخل جامعه و یک قلمرو سرزمینى یا فکرى، صورت نپذیرد، بزهکاران احساس امنیت مى‏کنند و فضاى عمومى جامعه دچار ترس، ناامنى، و وحشت و سلب آسایش مى‏گردد و هرج و مرج فراگیر مى‏شود؛ چنان که اگر سخت رفتارى و قاطعیت در برابر دشمنان بیرونى نباشد، سلطه‏طلبان و تجاوزگران، استقلال و حاکمیت ملى را زیرپا مى‏گذارند. از این رهگذر است که هم خرد و عقل انسانى و هم شریعت اسلامى، صلابت و قاطعیت را در مواردى بایسته و روا شمرده و براى رهبران اجتماعى از بایدها و صلاحیت‏هاى لازم در عهده‏دارى مقام و منصب زعامت دانسته است. از این رو، پیامبر اسلام‏صلى الله علیه وآله وسلم در عین کمال رأفت و مهربانى که با مردم داشت، از صلابت، قاطعیت و برخورد سخت با حق‏ستیزان نیز بهره وافر داشت، که اگر جز این مى‏بود، نمى‏توانست الگوى جامع کمالات انسانى قرار گیرد. 3 - قلمرو قاطعیت و صلابت پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم، کاملاً مشخص بود: یکى عرصه اجراى حدود و احکام اسلامى و دیگر برخورد با مشرکان و کافران معاند و لجوج که حق را نه از سر ناآگاهى و پى نبردن به حقیقت، که از سر ستیز و دشمنى نمى‏پذیرفتند و نیز منافقان، مجرمان و بزهکاران، هر چند که در جمع مسلمانان و در پوشش و ظاهر اسلامى مى‏زیستند. نمونه‏هایى از آیات قرآنى، که بیان‏گر صلابت و قاطعیت رسول اعظم‏صلى الله علیه وآله وسلم است: 1 - «فاذا انسلخ الاشهر الحرم فاقتلوا المشرکین حیث وجدتموهم و خذوهم و احصروهم و اقعدوا لهم کلّ مرصد...» (توبه /5) «(اما) وقتى ماه‏هاى حرام پایان گرفت، مشرکان را هر جا یافتید به قتل برسانید و آن‏ها را اسیر سازید و محاصره کنید و در هر کمین‏گاه بر سر راه آن‏ها نشینید...» چنان که پیداست این آیه مبارکه، سخت‏ترین مواضع و برخورد را با مشرکان اعلام مى‏کند. اگر به آیات پیش از این آیه مبارکه در همین سوره و یا آیات دیگر در سایر سوره‏هاى قرآن و مربوط به همین موضوع، توجّه و تأمّل شود، مشخص مى‏گردد که این برنامه سخت و شدید، پس از تخلف و پیمان شکنى مشرکان هم‏پیمان با مسلمانان و پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم تشریع گردید. علامه طباطبایى مؤلف تفسیر «المیزان» در تفسیر آیات آغازین سوره مبارکه که در آن‏ها رسماً و علنى از مشرکان اعلام برائت شده است، مى‏آورد: «مقصود آیات مبارکه پایان یافتن امان، از مشرکانى است که با مسلمانان، پیمان عدم تعرض بسته بودند. این اعلام، بدون سبب و گزاف صورت نگرفت؛ زیرا خداوند در آیات متعدد و بعدى، بیان مى‏کند که اطمینان و اعتمادى بر پیمان مشرکان نیست. به ویژه این که بسیارى از مشرکان از مفاد پیمان عدول کردند و حرمت پیمان را حفظ نکردند... اگر ابطال پیمان یک جانبه و از طرف مسلمانان، بدون هیچ پیش‏زمینه و علتى از سوى مشرکان مى‏بود، دلیلى نداشت که قرآن میان دو گروه از مشرکان - آن‏ها که بر پیمان خویش وفادار بودند و آن‏ها که پیمان‏شکنى کرده بودند - فرق بگذارد و بگوید آنان که پیمان‏شکنى نکرده‏اند از حکم برائت مستثنى هستند: «الاّ الذین عاهدتم من المشرکین ثم لم ینقصوکم شیئاً و لم یظاهروا علیکم احداً فاتّموا إلیهم عهدهم الى مدّتهم ان اللَّه یحبّ المتّقین» (توبه /4) «مگر کسانى از مشرکان که با آن‏ها عهد بستید و چیزى از آن را در حق شما فروگذار نکردند و احدى را بر ضد شما، تقویت نکردند، پیمان آن‏ها را تا پایان مدت شان محترم بشمرید، زیرا خداوند، پرهیزگاران را دوست دارد.» پس چکیده مفاد آیه مبارکه، اعلام بطلان پیمان و برداشتن امان، از آن دسته مشرکانى است که با مسلمانان تعهد و پیمان داشتند. اما بیشتر آنان، پیمان خویش را شکستند و همین سبب شده بود تا نسبت به آن شمارى هم که تاکنون بر تعهّد خویش وفادار مانده بودند، اطمینان و اعتمادى باقى نماند و از شرارت‏ها و نیرنگ‏هاى آنان، علیه اسلام، احساس امنیت نشود.»30 2. «فلا تطع الکافرین و جاهدهم به جهاداً کبیرا» (فرقان /52) «از کافران اطاعت مکن و به حکم خدا با آنان جهاد کن، جهاد بزرگ.» 3. «یا ایّها النّبى اتّق اللَّه و لاتطع الکافرین و المنافقین» (احزاب /1) «اى پیامبر تقواى الهى پیشه دار و از کافران و منافقان اطاعت مکن.» یادکرد ضرورت تقوا و پروا دارى، پیش از دعوت به صلابت و استوارى در برابر کافران و منافقان، بدین معناست که قاطعیت و صلابت از مصادیق تقواى الهى است. 4 - «فلا تطع المکذّبین ودوّا لو تدهن فیدهنون ولا تطع کلّ حلاَّف مهین» (قلم /10-8) پس از تکذیب‏کنندگان اطاعت مکن، دوست دارند که نرمى کنى تا نرمى کنند، از هر فرومایه‏اى که بسیار سوگند مى‏خورد، پیروى مکن.» شهید مرتضى مطهرى، مفهوم و مراد آیه مبارکه را بدین گونه توضیح مى‏دهد: «موضوع آیه ادهان است، ادهان دو طرفى؛ یعنى سهل‏گیرى دو طرفى؛ توهم کمى در حرف‏هایت سهل بگیر، ما هم کمى در حرف‏هایمان سهل مى‏گیریم، یعنى تساهل. اصطلاحى امروز پیدا شده است، اسمش را گذاشته‏اند، تسامح، تسامح در مورد خودش تعبیر خوبى است ولى این‏ها اسمش را گذاشته‏اند تساهل دینى که از تساهل دینى دفاع مى‏کنند، نقطه مقابل تعصب... این را قرآن به شدت نفى و رد فرمود: «فلا تطع المکذبین» 31 وى آنگاه تسامح را بر دو گونه ممدوح و مذموم تقسیم مى‏کند و در تبیین تفاوت آن دو مى‏آورد: «مطلبى را باید توضیح دهم و آن همین مسأله تساهل است. آیا قرآن، این کار را به طور کلى نفى مى‏کند؟ باید عرض کنیم که دو مطلب است: یک نوعش را قرآن به طور کلى نفى مى‏کند که هرگز به پیغمبر اجازه نمى‏دهد تا چه رسد به غیر پیغمبر و آن، [یعنى] مصالحه براساس خود مواد برنامه و فکر، یعنى به اصطلاح امروز ایدئولوژى، یعنى بیاییم این طور کنار بیاییم که تو از بعضى حرف‏هایت صرف‏نظر کن ما هم از بعضى حرف‏هاى‏مان صرف‏نظر مى‏کنیم. یک دین حق محال است اجازه بدهد با دشمن کنار بیاید... یک مستحب یا مکروه قابل مصالحه و گذشت نیست. یک چیزى که جزء وحى الهى است ولو به عنوان کوچکترین مکروه قابل مصالحه نیست. بله یک امر دیگر است که قابل تصالح و گذشت است و به اصطلاح، تاکتیک‏بردار است، تصالح، مسأله تاکتیک است، مسأله تاکتیک به اصول یعنى مواد برنامه هرگز جریان ندارد با عمل جریان دارد، یعنى در مقام اجرا، قرارداد مى‏بندیم که این کار را فعلاً جلو یا تأخیر بیندازیم... قرآن، این اختیار را از پیغمبرصلى الله علیه وآله وسلم نگرفته است که نه در مقام اجرا یک قرارداد صلحى با مشرکین امضا کند، نه در دعواى خودش صلح کند.»32 آن چه آمد، تنها بخشى از آیات وحیانى و قرآنى است که از قاطعیت و صلابت رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم سخن مى‏گویند. تاریخ سیره نبوى، که در حقیقت، بازتاب همان آموزه‏هاى پیش گفته قرآنى در عمل و کنش پیامبر است، چهره بیرونى و رفتارى آن چه را که از صلابت پیامبر یاد کردیم بازمى‏گوید: 1. زنى از اشراف قریش، به نام «فاطمه مخزومى» مرتکب سرقت شد، رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم دستور داد حد الهى را درباره او جارى کنند. قبیله بنى مخزوم، ناراحت شدند و کوشیدند به هر وسیله‏اى، مانع اجراى حد شوند، حتى اسامةبن زید که از چهره‏هاى محبوب نزد پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم بود، از ایشان تقاضاى بخشودگى کرد، لکن حضرت از این درخواست، شدیداً ناراحت شدند و فرمودند: «آیا درباره حدّى از حدود خدا شفاعت مى‏کنى؟!»33 سپس از جا برخاست و به ایراد خطبه پرداخت که بخشى از آن چنین است: «اى مردم! علت این که ملت‏هاى پیش از شما هلاک شدند این بود که اگر فرد بلندپایه‏اى از آنان جرم مى‏کرد او را به مجازات نمى‏رسانیدند. اما اگر از مردم ضعیف و ناتوان و گمنام، کسى خلاف مى‏کرد، حکم خدا را درباره او اجرا مى‏کردند. سوگند به خدا اگر [بر فرض محال] دخترم فاطمه دست به چنین کارى بزند، حکم خدا را درباره او اجرا مى‏کنم و در برابر قانون خدا، فاطمه مخزومى با فاطمه محمدى یکسان است.»34 صلابت و قاطعیت در اجراى احکام و حدود الهى از آن روى بایسته و از فضیلت‏هاى خلقى است که سستى در این عرصه مایه سست بنیادى حیات اجتماعى، افزایش جرم و بزهکارى، هتک حرمت و عفت عمومى و فروپاشى ارزش‏ها و بایدهاى اخلاقى، اعتقادى و... مى‏شود که هیچ اندیشه‏گر و خردورزى با ملایمت و سازش و نرم‏خویى، پى‏آیندهاى شوم و سنگین و بنیان برانداز یاد شده را نمى‏پذیرد. 2. پس از غزوه تبوک که در سال نهم هجرت روى داد، نمایندگان قبیله هوازن، براى پذیرش اسلام، اظهار تمایل کردند و براى این کار، پیش‏شرطهایى را معین کردند از جمله این که: از نماز خواندن معاف باشند. اما پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم با قاطعیت و صلابت تمام در برابر این شرط ایستاد و در عین تعلق خاطر شدید به ایمان و گرایش یک نفر به اسلام - چه رسد به یک قبیله - به آنان جواب رد داد و فرمود: «دینى که در آن نماز نباشد، خیر و سودى ندارد.»35
ره آورد خلق عظیم نبوى
بخشى از ره‏آوردهاى خلق عظیم و شرح صدر وجود مقدس پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم در عرصه بیرونى و عینیت اجتماع آکنده از آلودگى‏هاى اخلاقى، عصر بعثت و پس از آن را چنین مى‏توان برشمرد: 1 - تربیت و پرورده شدن صدها انسان وارسته و پالوده از رذایل اخلاقى که هر یک اسوه خوبیها و نیکى‏هاى روزگاران بوده‏اند. 2 - برچیده شدن بساط جنگ، نفاق، ناهنجاریهاى اجتماعى و دشمنى از جزیرةالعرب و سایر نقاط قلمرو نفوذ فکر، فرهنگ و اخلاق اسلامى. 3 - گسترش سریع اسلام در بخش بزرگ دنیاى آن روز و در اندک زمان. 4 - شکل‏گیرى امت واحده اسلامى بر پاى بست برادرى دینى، الفت و مهربانى، که خود به تنهایى و با در نظرداشت فضاى تکالب، وحشى‏گرى و استبدادى آن زمان، رویداد مهم و غیرقابل دستیابى با عوامل و انگیزه‏هاى مادى بود و به تعبیر قرآن: «واذکروا نعمة اللَّه علیکم اذ کنتم اعداءً فألف بین قلوبکم فاصبحتم بنعمته إخواناً و کنتم على شفا حفرة من النار فانقدکم منها...» (آل عمران /103) «و نعمت بزرگ خدا را بر خود به یاد آرید که چگونه دشمن یکدیگر بودید و او میان دل‏هاى شما الفت ایجاد کرد و به برکت نعمت او برادر شدید و شما بر لب حفره‏اى از آتش بودید خدا شما را از آن نجات داد.» 5 - صورت بندى تمدن بالنده و پویاى اسلامى، بر شالوده اخلاق، ارزشهاى والاى انسانى، عطوفت، مهرورزى، برادرى ایمانى و انسان‏دوستى .
پی نوشت ها
________________________________________
1 - مغنیه، محمد الجواد، التفسیر الکاشف، چاپ سوم، بیروت، دارالعلم للملایین، 1981 م، 387/7. 2 - زمخشرى، جاراللَّه، الکشاف عن حقایق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فى وجوه التأویل، قم، نشر ادب حوزه، بى‏تا، 531/3. 3 - سیوطى، عبدالرحمان، الاتقان فى علوم القرآن، تحقیق دکتر محمد ابوالفضل ابراهیم، چاپ دوم، قم، منشورات رضى، 1367 ش، 256/2. 4 - تفسیر الکشاف 514/4. 5 - طوسى، محمد، التبیان فى تفسیر القرآن، تحقیق و تصحیح احمد حبیب قصیر العاملى، بیروت، 460-385، ش 75/10. 6 - النووى، صحیح مسلم، بیروت - دارالکتاب العربى، 1407 ش، 746/1. 7 - تفسیر الکاشف، 387/7. 8 - همان. 9 - مطهرى مرتضى، درسهایى از قرآن، قم، 23/ 1360 و 24. 10 - مطهرى، مرتضى، سیره نبوى، تهران، انتشارات صدرا، 1361. 11 - التبیان، 372/10. 12 - کراجکى، کنزالعمال، ح 5818، به نقل: رى شهرى، محمد، میزان الحکمه، چاپ اول، قم، مکتب الاعلام الاسلامى، 1362 ش، 670/9. 13 - همان، 671/9. 14 - مکارم شیرازى، اخلاق در قرآن، چاپ دوم، قم، مدرسه امام على ابن ابیطالب، 447/2 1381. 15 - یعقوبى، احمد، تاریخ یعقوبى، مترجم: محمد ابراهیم آیتى، چاپ دوم، تهران، انتشارات علمى و فرهنگى 395-394/2. 16 - کارن ارمسترانگ، محمد، ترجمه کیانوش حشمتى، چاپ اول، تهران، حکمت، 55/ 1383. 17 - بغدادى آلوسى، روح المعانى، بیروت، احیاء التراث العربى، 1405 ش، 170/22. 18 - همان. 19 - مطهرى، مرتضى، سیره نبوى، چاپ اول، تهران، انتشارات صدرا، 130/ 1361. 20 - جوهرى، اسماعیل، صحاح اللغة، ماده عالم. 21 - اقرب الموارد، ماده عالم. 22 - کلینى، محمد بن یعقوب، الاصول من الکافى 117/2، ح 4. 23 - طبرسى، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، /16. 24 - مجلسى، محمد باقر، بحارالانوار، چاپ سوم، بیروت، داراحیاء التراث العربى، 167/98. 25 - ابن جریر طبرى، محمد، تاریخ طبرى، 56/3 و سبحانى، جعفر، فروغ ابدیت، قم، مرکز مطبوعاتى دارالتبلیغ اسلامى، 736/2 1351 و سیره ابن هشام، 167/98 437/4. 26 - همان. 27 - همان. 28 - همان. 29 - همان. 30 - المیزان، 147/9. 31 - مطهرى، مرتضى، تعلیم و تربیت، تهران، انتشارات صدرا، /167. 32 - همان. 33 - سیره ابن هشام، 85/4. 34 - همان. 35 - همان.